Qaranlıq enerji — Vikipediya

Qaranlıq enerji (ing. Dark energy) - fiziki kosmologiyada, astronomiyada, astrofizikada və fəza mexanikasında kainatı dayanmadan genişləndirdiyi və qalaktikaları bir-birindən uzaqlaşdırdığı hesab edilən bir enerji növü.

Bilinən fizika qanunlarına görə hər hansı bir şəkildə hərəkətləndirilən bir cisim ya zamanla sürəti azalaraq dayanır ya da heç bir enerji itkisi yoxdursa, eyni sürətlə hərəkətinə davam edər. Məsələn, Dünyada atılan bir cismin sürəti azalır və bir müddət sonra dayanır. Bunun səbəbi Dünyada sürtünmədən və cazibə qüvvəsinə görə enerji itkisinə məruz qalmasıdır. Əgər cazibə qüvvəsi və havası olmayan bir məkanda (kosmosda) eyni cismi atsaq, qarşısına bir maneə çıxana qədər hərəkət edər. Kainat ölçəyində bu maneə kütlə cazibə qüvvəsi gücüdür. Kainatın özü isə bəhs edilən fiziki qanunların əksinə Böyük partlayışdan bəri genişləyir və zamanla kainatın genişlənmə sürəti də artır.

Elm adamları bunu kəşf etdiklərində bu sürəti artıran bir enerjinin lazım olduğuna qərar verdilər. Bu enerji qaranlıq enerji olaraq adlandırılmışdır. Qaranlıq enerjiden ilk bəhs edən elm adamı Alan Qut kainatın Böyük partlayışdan sonra birdən genişlənməsini sirli bir qaranlıq enerjinin varlığı ilə izah etmişdir (1980). Daha sonra Sol Perlmutter və Brayan Şmidt adlı iki fizik müşahidələri nəticəsində kainatın genişlənmə sürətinin artdığını və bunun kosmosun bir növ daxili gərginliyi deyə biləcəyimiz qaranlıq enerji olduğundan bəhs ediblər (1998). Tam olaraq həll edilməyən qaranlıq enerji haqqında araşdırmalar hələ də davam edir.

Bu iki anlayışdakı qaranlıq sözü, bunların; nəinki maddəylə, işıqla belə hər hansı bir qarşılıqlı təsirə girməmələrindən iləri gəlir. İşıq görmənin açarıdır, amma bu iki anlayış işıqla qarşılıqlı təsiri olmadığı üçün görünmürlər. Böyük partlayışdan sonra hər halda ilk 5 milyard il qaranlıq materiyanın cazibə qüvvəsi kainatın hakimi ikən sonrasında qaranlıq enerji kainatın mütləq hakimi mövqeyinə yüksəlmiş bunun nəticəsi olaraq kainat hər keçən gün artan bir sürətlə böyüyür. Bildiyimiz mənada maddi qanunlar bilinən kainatın sadəcə 5 %-i ilə əlaqəlidir. Geriyə qalan 95 %-ni hələ də bizim üçün tapmacadır. Son müşahidələr nəticəsində kainatın 23 %-nin qaranlıq materiya, 72 %-nin isə qaranlıq enerjiden ibarət olduğu zənn edilir.

Əslində qaranlıq enerji anlayışını ilk dəfə Albert Eynşteyn ortaya çıxarmışdır. Kəşf etdiyi nisbilik nəzəriyyəsinə görə formullarını istifadə edərək kainatın əsla sabit həcmdə qala bilməyəcəyini, genişləyəcəyini və/və ya çökəcəyini hesablamışdır. Ancaq Edvin Habblın kainatın həmişə genişləndiyi isbatıyla tapmış olduğu bu yeni enerjiyə mənasız enerji demiş, özü də əslində formulları ilə isbat etdiyi qaranlıq enerjiyə əhəmiyyət verməmişdir.

Bəzi görüşlərə görə kainatın genişlənməsinə qaranlıq enerjinin təsiri düşünüləndən daha azdır. Sonsuz partlayış nəzəriyyəsi olaraq adlandırılan bir nəzəriyyəyə görə davamlı olaraq yeni Böyük partlayışlar ilə kainatı genişlədən bir sistem vardır. Buna görə kainat nə qədər genişləsə qalaktikalar kainata homogen paylanmaq istəyəcək. Bunun səbəbi fizika qanunları və qravitasiya nəzəriyyəsidir. Kainat bir başqa partlayışla genişləndikcə qalaktikalarda homogen paylanmaq üçün bir-birindən uzaqlaşır. Qısaca, qalaktikaların bir-birindən uzaqlaşmasında qaranlıq enerjinin təsirindən çox bu genişlənmə hadisəsinin təsiri vardır. CERN fiziklərindən Draqan Haydukoviç həm qaranlıq maddəyə, həm də qaranlıq enerjiyə açıqlama gətirən yeni bir yanaşma təqdim etdi. Fiziklər əvvəllər fəza boşluğu toxumaya kvant vakuum deyirlər. Çünki artıq onun boş olmadığını, hissəciklər və bunların qarşı cütləriylə dolu, yəni maddə (materiya) və antimaddə (antimateriya) bir araya gəldiyinsə bir-birlərini yox edirlər. Haydukoviç maddə və antimaddənin sadəcə zidd yükə sahib olmadığını, cazibə qüvvəsi olaraq da zidd xüsusiyyətlər daşıya biləcəklərini deyir. Haydukoviçə görə maddə müsbət, antimaddə ise neqatif cazibə qüvvəsinə sahibdir. Maddə sıxdırsa, çəkmə, antimaddə sıxdırsa, itələmə qüvvəsi yaradır.