Soqd vilayəti — Vikipediya

Soqd vilayəti
Вилояти Суғд
39°30′ şm. e. 69°00′ ş. u.HGYO
Ölkə	Tacikistan
İnzibati mərkəz	Xücənd
Tarixi və coğrafiyası
Yaradılıb	27 oktyabr 1939
Sahəsi	25.400 km²
Saat qurşağı	UTC+05:00
Əhalisi
Əhalisi	2.823.900 nəf. (1 yanvar 2022)[1]
Rəqəmsal identifikatorlar
ISO kodu	TJ-SU
Telefon kodu	3422
Poçt indeksi	735700
Avtomobil nömrəsi	02РТ
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Sogd vilayəti (tacik - вилояти Суғд) — Tacikistan Respublikasının tərkibində inzibati ərazidir. 27 oktyabr 1939-cu ildə Leninabad vilayəti kimi formalaşmış, 2000-ci il noyabrın 10-da isə Soqd vilayəti adlandırılmışdır. Tacikistanın şimalında, Tyanşan və Hisar-Alay dağlarında yerləşir, şimal hissəsi Fərqanə vadisinin cənub-qərbini tutur. Ərazisi 26,100 kv.km. Əhalisi 1,870,000 nəfərdir.

Soqd adı ilk dəfə müqəddəs “Avesta” kitabında çəkilmişdir. Bu sözün "müqəddəs", "yanan" və ya "təmiz" mənaları olduğu güman edilir. Eramızdan əvvəl V əsrdə Orieno (Arian) dağıldıqdan sonra Soqdiana dövlətinin əsası qoyuldu. Soqd eramızdan əvvəl 6-4-cü əsrlərdə, ən azından II Artakserksin hakimiyyətinə qədər qədim Fars Əhəmənilər dövlətinin tərkibində olmuşdur. Parfiya, Xarəzm və Aria ilə birlikdə Soqd onun 11-ci satraplığına daxil edildi. Soqd əhalisi gümüşlə böyük məbləğdə vergi ödəyir, qiymətli daşlar göndərir, fars şahlarının sərəncamına böyük hərbi kontingent verirdi.

Eramızdan əvvəl 329-327-ci illərdə Spitamenin başçılığı ilə Soqd əhalisi (e.ə. 327-ci ildə öldürülmüşdür) Makedoniyalı İsgəndərə güclü müqavimət göstərirdi. Həlledici hadisələrdən biri yunan-makedoniya qoşunlarının yeddi illik hərbi yürüşdə ilk dəfə məğlubiyyətə uğradığı Politimet (Zərəfşan çayı) döyüşü oldu. Lakin sonda Soqd üsyanı yatırıldı. Makedoniyalı İsgəndər Soqdiana və Baktriyanı bir satraplığa birləşdirdi, onun hökmdarı III Filip Arridey təyin edildi. Bəzi mənbələrə görə, Xücənd Makedoniyalı İskəndər tərəfindən İsgəndəriyyə Esxata adlandırılmışdır.

Makedoniyalı İskəndərin vəfatından (e.ə. 323-cü il) iki il sonra Triparadisdə bağlanmış müqaviləyə əsasən Soqdiana Baktriya ilə birlikdə satrap Aria (adını dəyişdirərək Drangiana) Stasanora verildi. E.ə. 305-ci ildə bu mülklər Selevkilər çarlığı tərəfindən fəth edildi. E.ə. III əsrin ortalarında bu satraplıq Diodot (Soter) tərəfindən Yunan-Baqtriya çarlığına çevrildi. E.ə. II əsrə qədər varlığını sürdürən Yunan-Baqtriya çarlığı, köçəri tayfalar (skiflər və yueçjilər) tərəfindən zəiflədilir və Xarəzmə tabe edilir. Eramızın ilk əsrlərində Soqdiana, Orta Asiyadan Hindistana qədər əraziləri özündə birləşdirən Kuşan çarlığının bir hissəsi idi.

Eramızın IV—V əsrlərinin sonlarında eftalitlər, VI—VII əsrlərdə Türk xaqanlığı tərəfindən işğal edilmişdir. Şimali Vey dövründə Çin salnaməçiləri Soqdiananın təsvirini yazdılar. Hiung-nuların Soqdianaya hücumundan (nə vaxt və hansının dəqiq olduğu bəlli deyil), şahzadəni öldürdüklərindən danışırdılar. İstiladan sonra dördüncü şahzadə Huni idi. Soqd tacirləri Liançjouya ticarətə gəlirdilər. Vuvey şəhərinin fəthi zamanı Şimali Vey qoşunları Soqd tacirlərini əsir götürdü. Soqda şahzadəsi onları almağa razı oldu, Vey xalqı buna razılaşdı, lakin tacirlər azad edildikdən sonra diplomatik əlaqələr kəsildi. Münasibətlər 564-cü ildə Şimali Çjou dövründə bərpa edildi.

IV-VIII əsrlərdə Soqd ərazisində çoxlu muxtar bəyliklər (ən mühümü Səmərqənd idi) mövcud idi. Soqd Şərqin iqtisadi və mədəni həyatında mühüm rol oynamışdır. Soqd tacirləri ipək ticarətinə nəzarət edirdilər. Monqolustan və Çindən Mərvə gedən bütün əsas karvan yollarında Soqdun ticarət və kənd təsərrüfatı koloniyaları mövcud idi. VII əsrdən VIII əsrin ortalarına qədər Səmərqənd Soqdunu ixşidlər sülaləsi idarə edirdi ki, onun məşhur hökmdarları Şişpir, Varhuman, Məstan-Navian, Tarxun, Qurək, Turqar idi.