Xristian Hüygens — Vikipediya

Xristian Hüygens
nid. Christiaan Huygens
Doğum tarixi 14 aprel 1629(1629-04-14)[1][2][…]
Doğum yeri
Vəfat tarixi 8 iyul 1695(1695-07-08)[2][3][…] (66 yaşında)
Vəfat yeri
Elm sahələri riyaziyyat, mexanika, fizika, astronomiya
İş yeri
Təhsili
Tanınmış yetirmələri Denis Papin, Qotfrid Leybnits
Üzvlüyü
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Xrisitian Hüygens (nid. Christiaan Huygens, d. 14 aprel 1629 – ö. 8 iyul 1695) — Niderland riyaziyyatçısı, fizik, mexanik və astronomu.

Rəqqaslı saatı kəşf edərək onun nəzəriyyəsini yaratmış, fiziki rəqqasın rəqs qanunlarını, işığın dalğa nəzəriyyəsini kəşf etmişdir[6]

Həyatı

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Hüygens 1629-cu ildə Haaqada anadan olmuşdur. Atası Konstantin Hüygens Oran şahzadələrinin katibi və ədib olmuşdur. Xristian Hüygens elmi fəaliyyətə 1651-ci ildə hiperbola, ellips və dairənin kvadraturasına dair elmi məqalə ilə başlamışdır. 1654-cü ildə isə evolyut və evolvent nəzəriyyəsini irəli sürür. 1655-ci ildə Saturnun peykini müəyyən edir. 1669-cü ildı isə Saturn planetinin sisteminin quruluşunu izah edir. 1655-ci ildə Kolberin dəvəti ilə Parisə gedir və burada Paris Elmlər Akademiyasına üzv seçilir. 1666-cı ildə isə elə həmin Kolberin təşəbüssü ilə Akademiyanın ilk prezidenti seçilir.

Çəki daşları vasitəsilə hərəkətə gətirilən çarxlı saatlar uzun illərdən bəri idi ki istifadədə idi, lakin buna oxşar saatların tənzimlənməsi qənaetbaxş hesab edilmirdi. Qalileydən qalma kəfkir isə qısa zaman fasilələrinin dəqiqi təyini üçün istifadə olunurdu. Bununla belə rəqs saylarını da hesablamaq lazım gəlirdi. 1657-ci ildə Hügens özünün ixtira etdiyi kəfkirli saatın mexanizminin təsvirini verir. Sonralar 1673-cü ildə dinamika üzrə mühüm kəşflərin şərhi verilmiş Parijdə nəşr olunan məşhur Horologium oscillatorium, sive de motu pendulorum an horologia aptato demonstrationes geometrica əsərinin birinci fəslində kəfkirin çəkisini artırmaqla onu sikloidal formaya salmıb rəqslərin rəqqasın amplitudasından asılı olmayan sabit zaman fasilələri ilə hərəkətini təmin edən daha mükəmməl saat mexanizminə dair təsvir də yer alır. Sikloidal kəfkirin bu xassəsini izah etmık üçün Hyugens kitabın ikinci hissəsini bu porobelin izahına həsr edir. Hüygens burada cisimlərin sərbəst, düz xəttin əyimi və nəhayət sikliod üzrə hərəkətinə dair qanun verir. Burada ilk dəfə olaraq ağırlıq qüvvəsi nəticəsindı yaranan bərabərtəcilli hərəkət və ətalət üzrə yaranan hərəkətlər arasında asılılığın olamaması qənaitinə gəlir. Hüygens cismin sabit qüvvə və istiqamət altında hərəkətinin cismin artıq əldə etdiyi sürətin qiymıti və istiqamətindən asılı olmaması müdddəasına əsaslanaraq sərbəst düşən cisimlərin bərabərtəcilli hərəkəti qanunu sübut edir. Düşmənin hündürlüyü və zamanın kvardartı arasındakı əlaqəni çıxaran Hüygens düşmə hündürlüyüyün cismin aldığı sürətin kvadratları kimi yazıla bilər. Daha sonra, yuxarı atılmış cismin sərbəstdüşmə hadisəsini müşahidə edən Hüygens cismin sürətinin qiymətinin azalaraq sıfra düşməsi ilə maksimum hündürlüyə qalxır və sonra yenidən geri qayıtmaqla sürətininı bərpa ediməsini müşahidı edir.

Qaliley düz xəttə nəzərən müxtəlif bucaq altında düşən cisimlərin eyni hündürlükdə düşdükdə sürətlərinin bərabər olması fikrini irəli sürmüş, lakin sübut etməmişdir. Hüygens bunu belə izah edir. İki müxtəlf mailli və bərabər hündürlüklü maili xəttləriin alt qurtaracaqlarını bir-birinə birləşdirir. Bunlardan birinin üst qurtaracağını buraxılmış cismin sürəti cismin o biri maili xəttdən buraxılmış sürətindən böyük olarsa, o zaman cismi birinci maili xəttin üst qurtaracağından altda elə bir nöqtədən buraxmaq olar ki, aşağıda alınan sürət cismin ikinci maili xətt üzrə üzü yuxarı bu xəttin üst sonluğuna qədər hərəkətinə kifayət etmiş olardı. Onda belə çıxır ki, cisim düşdüyü məsafə qədər hündürlüyə qalxmış olardı ki bu da mümkün deyil. Cismin maili xətt üzrə hərəkətinə baxdıqdan sonra Hyugens cisminlərin qırıq və əyri xəttlər üzrə hərəkətinə baxır. Və sübutr edir ki, əyridən hər hansı bir hündürlükdən düşən cisimin sürəti cismin eyni hündürlükdən şaquli xətt üzrə düşən sürətinə bərabədir və məhz bu qədər sürət həmin cismin şaquli xətt və həmçinin əyri üzrə elə həmin hündürlüyü qaldırılması üçün lazımdır. Daha sonra sikloidə keçən Hüygens sikloidin həndəsi xassəlrinə nəzər salaraq bərk nöqtənin sikloid üzrə hərəkətinin tautoxrinizmliyini sübuta yetirir. Əsərin üçüncü hissəsində evolyut və evolvent nəzəriyyəsi öz əksini tapır. Bu nəzəriyyədə müəllif sikloidin evolyutunun forma və vəziyyətini müəyyən edir. Dördüncü fəsildə fiziki rəqqas nəzəriyyəsi öz əksini tapır. Burada Hüygens ona qədərki riyaziyyatçıların həll edə bilmədiyi məsələni – rəqs mərkəzini təyin edir və bunu belə ifadə edir:

"Mürəkkb rəqqas ətalətdən çıxdıqda böyük yarımamplitudada rəqsinin müəyyən hissəsini yerinə yetirib və əgər onun bütün zərrəcikləri arasındakı əlaqə ləğv edilərsə o zaman bu zərrəciklərdən hər biri onların ümumi ağırlıq mərkəzinin ətalətə qədərki hündürlüyüə bərabər hündürlüyə qalxır."

Sonuncu beşinci fəsildə Hüygens mərkəzəqaçma qüvvəsinə dair on üç teorem irəli sürür və konusvarı rəqqasın fırlanma hərəkətinə baxır. Bu kitab ilk dəfə olaraq mərkəzəqaçma qüvvələrinin kəmiyyət ifadəsini verir və bu sonralar planetlərin hərəkətinin nəzəri tədqiqatında və ümudümya cazibə qanunun kəşfində mühüm rol oynayır.

Hüygens işıq nəzəriyyəsinə da əhəmiyyətli töhfələr vermişdir. 1690-cı ildı nəşr olunmuş əsərində o əksolunma və sınma nəzəriyyəsin irəli sürür və island şpatının ikiqat şüalndırmasını nümayiış etdirir. Bu təcrübə indi də fizika dərsliklərində verilir.

Hyugensin digər kəşf və ixtiraları, eləcə də elmə töhfələrindən özü tərəfindən quraşdırılmış onfutluq teleskopun köməkliyi ilə Saturn həlqələlirinin və planetin iki peykinin həqiqi təbiətinin tədqiqini, qardaşı ilə birgə optik güzgülərini hazırlanması və istehsalının təkmiləşdırlıməsi, Yerin nəzəri yolla ellipsoid formasının kəşfi və onun qütblərindən sıxılması, eləcə də mərkəzdənqaçma qüvvələrinin ağırlıq qüvvəsinin istiqamətinə və müxtəlif en dairələrində saniyə rəqqasının uzunluğuna təsiri, elastik cisimlərin Vallsi və Vrenlə qarşılıqlı təsiri məsələsini göstərmək olar. Hyugens ilk dəfə kəfkiri spiralla əvəz etməklə 1674-cü ildə fransız saatsazı Türe tərəfindənn Parijdə quraşdırlımış ilk spirallı saatın ixtiraçısı olur.

Hyugens özünün təkmilləşdirdiyi teleskopun köməkliyi ilə Saturmun həlqələrlə əhatə olunması və Titan adlı peykı malik olması ilə adını astronomiya elmi tarixinə də yazır. Bundan əlavə Orion bürcündəki ulduz dumanlığını müəyyən edir və Marsın öz oxu ətrafında fəırlanması vaxtını kifayət qədər dəqiqliklə təyin edir.

Məhz Blez Paskalın təhrikindən sonra Hyugens ehtimallar nəzəriyyəsinə dair əsər də yazır (1657).

1675-ci ildə cib saatınınn patentini əldə edir. Diaskopik proyektorun – "sehrli fonar"ın ixtiraçısıdır.

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ Bibliothèque nationale de France BnF identifikatoru (fr.): açıq məlumat platforması. 2011.
  2. ↑ 1 2 Maktutor riyaziyyat tarixi arxivi. 1994.
  3. ↑ Christiaan Huygens (nid.).
  4. ↑ Berry A. A Short History of Astronomy (brit. ing.). London: John Murray, 1898.
  5. ↑ 1 2 Гюйгенс Христиан // Большая советская энциклопедия (rus.): [в 30 т.]. / под ред. А. М. Прохорова 3-е изд. Москва: Советская энциклопедия, 1969.
  6. ↑ "Uşaqlar üçün ensiklopediya. Riyaziyyat.", Bakı, "Şərq-Qərb", 2008.

Xarici keçidlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Vikianbarda Xristian Hüygens ilə əlaqəli mediafayllar var.
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Xristian_Hüygens&oldid=7222113"