شیبانیان - ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد

شیبانیان Шайбонийлар دودمان شیبانی
امپراتوری عشایری
پرچم تمغای رسمی کوچوم خان و احتمالی شیبانیان
دولت شیبانی در اوج گستره خود در زمان شیبک خان
دولت‌ها	خانات ازبک خانات سیبیر خانات بخارا خانات خوقند خانات خیوه
خاستگاه	اردوی زرین
نخستین فرمانروا	ابوالخیر خان (۱۴۶۸–۱۴۲۸)
آخرین فرمانروا	پیر محمد خان دوم (۱۵۹۹–۱۵۹۸)
دین	اسلام سنی (حنفی)
بنیان‌گذاری	۱۴۲۸ میلادی
تاریخ انحلال	۱۵۹۹ میلادی

شیبانیان یا دودمان شیبانی (به ازبکی: Шайбонийлар) دودمانی با اصالت ترکی-مغولی^[۱] با فرهنگ ترکی-ایرانی در آسیای میانه بودند، که در قرن پانزدهم میلادی بر بیشتر سرزمین قزاقستان، ازبکستان و بخش‌هایی از جنوب روسیه کنونی (از جمله سیبری) حکومت می‌کردند.^[۲] شیبانی‌ها نسب خود را به شیبان، پنجمین پسر جوجی، فرزند ارشد چنگیز خان می‌رساندند. تا اواسط قرن چهاردهم میلادی، آن‌ها به حکومت فرزندان باتوخان، اوردا خان و اوزبیک خان (برادران شیبان) اذعان داشتند. شیبانی‌ها، در ابتدا اردوی خاکستری، در جنوب شرقی اورال را رهبری می‌کردند و در سال ۱۲۸۲ به اسلام گرویدند.

دودمان شیبانی نخست در اواسط سده سیزدهم میلادی، توسط ابوالخیر خان که خود را از اخلاف چنگیز خان معرفی می‌کرد، در آسیای میانه بنیان‌گذاشته شد. این دودمان نقش بسیار مهمی در تاریخ آسیای مرکزی ایفا کرد. نخستین دولت مقتدر از این دودمان، خانات ازبک بود که توسط خود ابوالخیر خان تأسیس شد. علاوه بر خانات ازبک، خانات سیبیر، خانات بخارا، خانات خوقند و خانات خیوه نیز از همین دودمان بودند که تا قرن بیستم میلادی ادامه یافت.

با بنیان‌گذاری امپراتوری مغول توسط چنگیز خان و پس از فتوحات مغول، جهان از آن پس دستخوش تغییرات بسیاری گشت؛ از آن جمله، پس از فروپاشی آن امپراتوری عشایری وسیع، بیشتر سرزمین‌های گیتی میان بزرگان مغول و نوادگان چنگیز خان تقسیم شد. از آنجایی که خاندان باتو خان و اوردا خان، دو تن از نوادگان چنگیز خان، در جریان جنگ‌های خاندانی بزرگ قرن چهاردهم از بین رفت، مدعیان تازه‌ای که بعدها به نام «شیبانیان» مشهور شدند، تحت رهبری مردی به نام ابوالخیر خان وارد عرصه رقابت شدند. ابوالخیر خان و خاندانش خود را تنها جانشینان مشروع چنگیز از پسرش جوجی معرفی کردند و مدعی کل اولوس عظیم او که شامل بخش‌هایی از سیبری و قزاقستان بود، شدند.^[۳] رقبای آن‌ها دودمان توقای-تیموری بودند که آنان نیز ادعا می‌کردند از سیزدهمین پسر جوجی از یک صیغه تبار هستند. چندین دهه درگیری میان آنها باعث شد که توقای-تیموریان با کشیده شدن به سمت غرب، کنترل اردوی بزرگ و دولت‌های جانشین آن در اروپا، یعنی خانات‌های قازان، آستراخان و کریمه را در دست بگیرند. این به‌معنای باز شدن دست ابوالخیر خان برای چنگ انداختن به سرزمین‌های شرقی بود.

در نیمه‌های سده نهم هجری قمری، تیموریان شاهد قدرت‌گیری ازبکان بودند و ماوراءالنهر نیز در معرض تاخت و تازهای آنان قرار گرفت. ناتوانی تیموریان در جلوگیری از حملات قبایل ازبک به دشت قبچاق به فرماندهی ابوالخیر خان و ناامنی در منطقه، یکی از دشواری‌های جدی حاکمان تیموری در ماوراءالنهر بود.^[۴] این آغاز ستیز میان آن دو قوم بود که از آن زمان شروع شد و تا قرن‌ها پایان نیافت.

این بخش نیازمند گسترش است. می‌توانید با افزودن به آن کمک کنید.

در نیمه‌های سده پانزدهم میلادی، تیموریان شاهد قدرت‌گیری ازبکان بودند و تاخت و تازهای آنان در ماوراءالنهر و دشت قبچاق به فرماندهی ابوالخیر خان و ناامنی در منطقه، یکی از دشواری‌های جدی حاکمان تیموری بود.^[۴] در زمان سلطنت طولانی ابوالخیر خان که از سال ۱۴۲۸ تا ۱۴۶۸، بیش از ۴۰ سال شیبانیان را رهبری کرد، این دودمان شروع به تحکیم قبایل ناهمگون ازبک، ابتدا در اطراف تیومن و رود تورا و سپس به منطقه سیر دریا کرد.^[۳] ابوالخیر خان با این حملات و ایجاد وحدت میان قبایل بدوی منطقه که بعدها «ازبک» نامیده شدند، توانست زمینه تشکیل حکومتی را بر پایه مناسبات قبیله‌ای ایجاد کند.^[۴] این حکومت «خانات ازبک» نامیده می‌شود که بیش از نیم قرن در نواحی خوارزم و ماوراءالنهر برقرار بود. او همچنین بنیان‌گذار دودمانی به نام خودش «ابوالخیریان» شد که تا پیش از تغییرات نوه‌اش، حاکمان ازبک با آن نام شناخته می‌شدند.

در اواخر دوره ابوالخیر خان، قزاق‌های قلمرو او سر به شورش برداشتند که وی را به سرکوب آنان واداشت. در حدود ۱۴۶۸ تا ۱۴۷۰ میلادی، ابوالخیر خان همراه با چند تن از پسرانش در نبرد با قزاق‌ها کشته شد. پس از درگذشت ابوالخیر خان، پسر بزرگ او شاه بوداغ خان مشهور به شیخ حیدر فرمانروای خانات ازبک شد؛ اما دوران سلطنت شاه بوداغ خان بسیار کوتاه بود و او نیز در جنگ با ایبک خان، خان خانات سیبری شکست خورد و کشته شد.^[۵][۶]

ایالت دیگری که خاندانی از شیبانیان بر آن حکومت می‌کردند، خانات سیبیر بود که در سال ۱۵۶۳ آن را بنیان گذاشتند. با وجود هم‌تباری میان خان‌های سیبیر و ازبک، آنها با یکدیگر رقابت داشتند. کوچوم آخرین خان آن، توسط روس‌ها در سال ۱۵۹۸ خلع شد. او به بخارا گریخت، اما پسران و نوه‌هایش توسط تزار به مسکو برده شدند. در آن‌جا نام خانوادگی خود را «سیبریسکی» تغییر دادند.^[۷]

محمد شیبانی، نوه ابوالخیر، جانشین پدرش شیخ حیدر شد.  شیبانی به همراه برادرش محمود سلطان توسط قاسم خان آستاراخان پناه گرفته بود. شیبک خان که نام خاندانش را از ابوالخیریان به شیبانی تغییر داد، سمرقند، هرات، بلخ و بخارا را فتح کرد.^[۳] او به سلسله تیموریان در خراسان پایان داد امپراتوری کوتاه مدت شیبانی را تأسیس کرد.^[۸] حکومت قبیله‌ای که پدربزرگ او بنیان‌گذاشت با کوشش‌های نوه‌اش شیبک خان قوام و اساس یافت. پس از شکست و قتل او به دست شاه اسماعیل یکم، به دنبال او یک عمو، یک پسر عمو و یک برادر، که فرزندان شیبانی او از سال ۱۵۰۵ تا ۱۵۹۸ بر خانات بخارا و خانات خیوه از ۱۵۱۱ تا ۱۶۹۵ حکومت کردند.

حکومت شیبانیان با سرمایه‌های نیروی رزمی قبایل ازبک و به‌کارگیری سنت‌های قومی–قبیله‌ای و میراث بجا مانده از امپراتوری تیموری در ماوراءالنهر تشکیل شد. این حکومت از یک‌سو برای دست‌یابی به متصرفات بیشتر با همسایگانش جنگ‌های متعدد داشت و از سوی دیگر خاستگاه قبیله‌ای و پایبندی به اجرای سنت‌ها آن را کانون درگیری‌های دائمی کرده بود. خان‌های شیبانی در درگیری‌های داخلی و جنگ‌های خارجی از مشروعیت انتساب به چنگیز خان و مشروعیت دینی که در جامعه ماوراءالنهر دو رکن اساسی برای تصدی قدرت بود سود می‌بردند.^[۴] فرمانروایان شیبانی در منابع رسمی با عناوینی چون «امام زمان»، «خلیفةالرحمان»، «ابوالغازی» و «امامت مرتبت» خوانده می‌شدند و در مناسبات خارجی نیز از مبانی دینی و مذهبی به عنوان توجیهی برای سیاست‌های جنگی خویش استفاده می‌کردند. سیاستی که شاهان صفوی نیز آن را دنبال کردند. ساختار «قدرت» در میان شیبانیان بر سنت‌های قبیله‌ای و عدم تمرکز استوار بود. از دیدگاه قبایل و سران دولت شیبانی، حکومت نیز چون سایر غنایم فقط به یک حاکم تعلق نداشت؛ بلکه اعضای خاندان و طایفه او نیز در امر حکومت و دولت شریک بودند. در واقع حکومت «خانات» اتحادیه‌ای خانوادگی متشکل از خان و اعضای خاندان او بود.^[۴] چنین نظامی آشکارا مستلزم عدم تمرکزگرایی و تقسیم قلمرو شیبانیان به چهار تیول مهم سمرقند، بخارا، تاشکند و بلخ بود که هر کدام توسط یکی از تیره‌های اصلی خاندان شیبانی اداره می‌شدند. صاحبان این تیول‌ها، سلاطین شیبانی و اعضای خانواده سلطنتی بودند که قورلتای، صاحبان و نحوه توزیع این تیول‌ها را مشخص می‌کرد.^[۹]

اگرچه این شیوه حکومت خود منشا رقابت‌های متعدد، اختلاف بین طوایف و گاه جنگ‌های خونین برای تصدی حکمرانی بر خانات و احراز مقام خانیت بود، اما همین رقابت‌ها به تدریج زمینه مناسبی را برای اقدامات فرهنگی به ویژه طبقات سه‌گانه قدرت فراهم کرد. ماریا اوا سابتلنی معتقد است اقدامات فرهنگی شیبانیان متاثر از فرهنگ حمایتی دربار تیموری به ویژه دوره سلطان حسین بایقرا بوده و علت اتخاذ چنین رویکردی از طرف آنان، نه ملاحظات زیبایی‌شناختی و درک درست از هنر، بلکه در راستای اهداف سیاسی و کسب مشروعیت برای یک دولت اسلامی بوده است.^[۱۰]

خان‌های شیبانی از کتابت، تاسیس کتابخانه‌ها و تولید نسخ خطی حمایت می‌کردند.^[۱۰] شیبانیان با تخلیه کتابخانه‌های تیموریان در هرات به غنی‌سازی کتابخانه‌هایشان در بخارا پرداختند. محسن حیدرنیا در کتابش تاریخ فرهنگی و علمی سمرقند و بخارا در دوران اسلامی، مذهب و دین را مهم‌ترین وجه فرهنگی غالب در عصر شیبانی دانسته و از رواج نهضت مدرسه‌سازی و اهتمام شیبانیان به امور ادبی، هنری و علمی سخن گفته است. حکومتی که شیبک خان در سمرقند بنا نهاد، تجربه‌ای در کنترل جوامع شهری و یکجا‌نشین نداشت. بنابراین شیبانیان با آگاهی از جایگاه و کارکرد‌های نهاد‌های اداری و فرهنگی در جامعه، کنترل برخی از شهر‌های مفتوحه را به بزرگان، دیوانیان و کارگزاران دولت پیشین تیموری واگذار کردند. در گام‌های بعد، پیوستن جمعی از هنرمندان، شاعران و علمای ماوراءالنهر و خراسان به حکومت تازه تاسیس شیبانی، به دلخواه یا به اجبار، علاوه بر اینکه نمایانگر اهمیت نماد‌های فرهنگی نزد شیبانیان است، به دامنه و وسعت همکاری‌های دوجانبه میان شیبانیان و نخبگان جامعه اشاره دارد.^[۱۱]

برگی مصور از دیوان حافظ در سال ۱۵۲۳ که جشن نوروز خاندان شیبانی را نشان می‌دهد (سمت راست) و کتاب مجلس‌العشاق، از آثار ادبی عصر شیبانی به زبان فارسی (سمت راست)

شیبانیان نیز همانند دیگر دودمان‌های ترک منطقه متاثر از فرهنگ ایرانی بودند. زبان درباری، دیوانی و ادبی در دوره آنان زبان فارسی بود و مورد توجه دولت هم قرار داشت. اگرچه شیبک خان و جانشینانش برنامه‌ای را برای ترجمه ادبیات فارسی به ترکی چغتایی آغاز کردند؛ با این وجود زبان اصلی دربار و نوشتار همچنان فارسی بود و باقی ماند.^[۱۲]

شاهرخ، پادشاه تیموری، واحد پول خود تانکای شاهرخی را در اوایل قرن پانزدهم ایجاد کرد و توسعه داد. تانکای شاهرخی به عنوان مبنایی برای سکه‌های نقره مورد استفاده شیبانیان بود.^[۱۳] نوع پهن و نازک سکه‌های نقره شیبانی که در قرن شانزدهم در سراسر آسیای مرکزی، ایران و شمال غربی هند رواج داشت، همگی در زمان والیان متأخر تیموری خلق شدند. بیشتر این سکه‌ها بین ۱.۱ تا ۱.۲ اینچ هستند و قطر آنها حداقل یک اینچ است. بسیاری از سکه‌های عبدالله خان دوم در پهن‌ترین نقطه‌شان قطر تقریباً ۱.۴ اینچی دارند و ضخامت آن‌ها کاهش می‌یابد.^[۱۳]

دو نمونه از معماری عصر شیبانی: بنای ریگستان و سه مدرسه‌اش که در زمان خانات بخارا گسترش یافت (بالا) و آرامگاه چهاربکر، ساخته شده به دستور شیبک خان در حدود ۱۵۱۰ میلادی در بخارا (پایین)

هنگامی که شیبانیان تصمیم گرفتند بخارا را به پایتخت فرهنگی و معماری سلسله خود تبدیل کنند، سرمایه‌گذاری‌های بی‌شمارشان در ساختمان‌سازی، آن شهر را دگرگون کرد. مسجد جامع بخارا، پای‌کلان، در سال ۱۱۲۱ ساخته شده بود؛ اما در دوران شیبانیان در اوایل قرن شانزدهم، به‌طور کامل با افزودن ستون‌های سنگی، محراب‌ها و ۲۸۸ طاق بازسازی شد. این مسجد بخشی از یک مجموعه مذهبی بود که از یک کاخ پنج گنبدی و یک مسجد نیز تشکیل شده بود. در سال ۱۵۳۰، تحت حکومت عبیدالله خان یکم، مدرسه میرعرب به افتخار شیخی معروف به میرعرب به این مجموعه اضافه شد. روبه‌روی مسجد کلان، مدرسه میرعرب با کلاس‌های دو طبقه‌ای که یک حیاط مرکزی را احاطه کرده بودند، بلند ایستاده بود. فضای داخلی بیشتر مجموعه با سقف‌های گچ‌کاری‌شده و کاشی‌کاری‌های رنگارنگ گسترده تزئین شده بود. با این حال، بسیاری از کاشی‌کاری‌ها و دیوار‌نویسی‌ها باقی نمانده است.^[۱۴] در نیمه دوم قرن شانزدهم، یک جاده اصلی شمال به جنوب و یک گذرگاه شرقی به غربی در سراسر شهر بخارا ساخته شد. در سال‌های بین ۱۵۶۲ و ۱۵۸۷، شریان شمالی-جنوبی شهر، محل توسعه بازار چارسو بود که شامل سه بازار سرپوشیده بود: گنبد طلافروشان، گنبد جنس‌فروشان و گنبد صرافان.^[۱۵] این بازارها که برای گنبدهای متعددشان، طاق‌ها نامیده می‌شوند، همگی کمتر از ۵۰۰ متر از یکدیگر فاصله داشتند. به علاوه، دور تا دور این بازارهای سرپوشیده را کاروانسراها و مدارس بزرگی که صدها دانش‌آموز را در خود جای می‌داد فرا گرفته بود.^[۱۶] روی هم، این‌ها محیطی مرکزی و پر جنب و جوش ایجاد را کرده بود که بانی گسترش کلان تجارت کالا بودند.

در اواخر قرن شانزدهم، عبدالله خان دوم، در زمان سلطنتش، دو بنای بزرگ یعنی مدرسه «محیر خان» و مدرسه «عبدالله دوم» را ساخت که با هم «مدرسه کوش» نامیده می‌شدند. مدرسه «مادر خان» هم در ادای احترام به مادر عبدالله، نخست در سال ۱۵۶۷ ساخته شد. سپس، بین سال‌های ۱۵۸۸ تا ۱۵۹۰، عبدالله خان مدرسه دیگری به نام مدرسه «عبدالله خان» به افتخار خود ساخت.^[۱۷] تزیین مدرسه عبدالله خان شامل نقوش کاشی‌های لعاب‌دار هنرمندانه با ستاره‌ها، اشکال و حاشیه‌های هندسی بود.^[۱۸] این مدرسه همچنین دارای کتیبه‌های مختلفی حاوی نام حاکم است. کتیبه‌ها به خط عربی و با خطوط عمودی کشیده، نوشته شده است. «مدرسه بزرگ» نیز برای خدمت به عنوان یک مکتب‌خانه ساخته شد.^[۱۹]

یکی دیگر از مهم‌ترین بناهای ساخته شده توسط عبدالله خان دوم «حمام صرّافان» در سال ۱۵۹۷ یا ۱۵۹۸ بود. حمام صرّافان شامل یک حمام مرکزی هشت ضلعی با اتاق های مختلف چند منظوره در هر طرف بود که طیف وسیعی از فعالیت‌ها، از استراحت ساده گرفته تا جلسات کاری، مکالمه و بازی‌ها را امکان‌پذیر می‌کردند.^[۲۰] بین چیدمان حمام مردانه و زنانه تفاوت‌هایی وجود دارد. مردان اتاق‌های جداگانه‌ای برای عبادت داشتند و اتاق‌ها با کاشی‌کاری‌های هنرمندانه تزئین شده بودند. حمام زنان کمتر تزئین شده بود و فاقد غرفه‌های جداگانه بود.^[۲۱]

این بخش نیازمند گسترش است. می‌توانید با افزودن به آن کمک کنید.

دولتی شیبانیان بنیان‌گذاشتند با سرمایه نیروی رزمی قبایل جنگجوی ازبک تشکیل شد. این حکومت از یک‌سو برای دست‌یابی به متصرفات بیشتر با همسایگان جنگ‌های متعدد داشت و از سوی دیگر خاستگاه قبیله‌ای و پایبندی به اجرای سنت‌ها، آن را به کانون درگیری‌های دائمی تبدیل می‌کرد.^[۴]

• ایران صفوی
• جنگ‌های ایران و ازبکان

• تاج‌علی، زینت؛ محمدی، ذکرالله (پاییز ۱۳۹۹). «اقدامات فرهنگی در حکومت شیبانیان». مطالعات تاریخ فرهنگی: پژوهش‌نامه انجمن ایرانی تاریخ. سال دوازدهم (چهل و پنجم): صص ۳۹–۵۹.
• کاظم‌بیگی، محمدعلی؛ تاج‌علی، زینت (بهار و تابستان ۱۳۸۸). «شیبانیان و گورکانیان هند». تاریخ و تمدن اسلامی. سال پنجم (نهم): صص ۱۴۱–۱۵۴.