موزا - ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد

برای ملکه پیشین قطر، موزا بنت ناصر را ببینید.
موزا
سکهٔ منقش به چهرهٔ ملکه موزا
شریک سلطنت در شاهنشاهی اشکانی
سلطنت۲ پ.م – ۴ م
تاج‌گذاری۲ پ.م
پیشینفرهاد چهارم
جانشینارد سوم
شریک سلطنتفرهاد پنجم
بانبشن در شاهنشاهی اشکانی
تصدی۱۹ – ۲ پ.م
تاج‌گذاری۱۷ پ.م
پیشینلائودیکه
درگذشتهسده یکم میلادی
هم‌نشینفرهاد چهارم
فرهاد پنجم
فرزند(ان)فرهاد پنجم
خانداناشکانی

موزا یا موسا، معروف به تئا موزا، ملکه شاهنشاهی اشکانی از سال ۲ پیش از میلاد تا ۴ میلادی بود. او در اصل برده‌ای رومی بود که توسط آگوستوس، امپراتور روم، (حک. ۲۷ پ. م – ۱۴ م.) به عنوان هدیه به دربار فرهاد چهارم اشکانی (حک. ۳۷ – ۲ پ. م) فرستاده شده‌بود. موزا به سرعت در دربار پیشرفت کرد و به ملکه و همسر مورد علاقه فرهاد چهارم تبدیل شد و از شاهنشاه فرزندی به نام فرهادک (فرهاد پنجم) را زاد. او در سال ۲ پیش از میلاد، همسرش را زهر خوراند و به همراه فرهادک بر تخت نشست. آن دو پس از شش سال سلطنت مشترک به دست بزرگان اشکانی برکنار شدند و به رم گریختند. سپس ارد سوم جانشین آن دو شد.

موزا حدود ۳۰ سال در ایران بود. او نخستین و یکی از سه زن حاکم بر ایران در طول تاریخ است؛ دو زن دیگر دو خواهر از خاندان ساسانی در سده هفتم میلادی به نام‌های بوران‌دخت و آزرمی‌دخت هستند. موزا همچنین نخستین زن در تاریخ ایران است که نقشش بر سکه‌ها زده و نیم‌تنه‌اش با تاج شاهی ساخته شده‌است.

پیش‌زمینه

[ویرایش]

در سال ۳۸ پیش از میلاد پاکور یکم، پسر شاهنشاه ارد دوم (حک. ۵۵ – ۳۷ پ. م)، در نبرد کوه گنداروس پس از شکست از نیروهای رومی، کشته شد. شاهنشاه که عمیقاً از مرگ پسر مورد علاقه خود اندوهگین بود، از حکومت کناره‌گیری کرد و تاج‌وتخت را به پسر دیگر خود، فرهاد چهارم، سپرد.[۱] در حدود سال ۳۴ پیش از میلاد شخصی به نام تیرداد، فرهاد را سرنگون کرد و خود به جای او بر تخت نشست اما فرهاد به سرعت موفق شد با کمک عشایر سکایی حکومت را بازپس گیرد.[۲] تیرداد در پی آن از کشور گریخت و با یکی از پسران فرهاد به روم پناه برد. فرهاد در سال ۲۰ پیش از میلاد در پی مذاکراتی ترتیب آزادی پسر ربوده‌شدهٔ خود را داد.[۳] رومی‌ها نیز در برابر بازپس فرستادن او، اسیران بازمانده از نبرد حران و چندین درفش لژیونری را دریافت کردند.[۴] برده‌ای ایتالیایی نیز به نام موزا همراه با آن شاهزاده به ایران فرستاده شد.[۵]

گزارش‌های تاریخی نشان می‌دهد که در دوره نیرومندی دستگاه پادشاهی اشکانی، پادشاهان پیش از مرگ خود شاهزاده‌ای را به عنوان ولیعهد تعیین می‌کردند و در دوره ناتوانی آن خاندان، بزرگان خاندان‌های پرنفوذ در گردهمایی خود که مهستان نام داشت، کسی را از نژاد اشکانی را به تخت شاهی می‌نشاندند. مهستان همچنین وظیفه تأیید انتخاب شاه را نیز برعهده داشت.[۶]

ورود به ایران و کسب قدرت

[ویرایش]

از زندگی اولیه موزا اطلاعات چندانی در دست نیست. او در سال ۲۰ پیش از میلاد همراه با پسر فرهاد چهارم به ایران آمد.[۷] به گفتهٔ اِما استروگنل[E ۱] موزا ممکن است از طرف روم به نیت دستیابی به اطلاعات یا نفوذ بر پادشاه اشکانی به ایران فرستاده شده باشد.[۸]

فرهاد چهارم بر اساس بنچاق اورامان در آن زمان دست کم چهار همسر دیگر به نام‌های اولنایر، کلئوپاترا، باسیرتا و بیستیباناپس داشت.[۹] او موزا را نیز به همسری گرفت و وی اندکی بعد به جایگاه ملکه و همسر مورد علاقه فرهاد چهارم دست یافت. موزا در حدود سال ۱۹ پیش از میلاد باردار شد و فرهادک (فرهاد پنجم) را به دنیا آورد.[۱۰] او که به دنبال تضمین پادشاهی پسرش بود، در سال ۱۰ یا ۹ پیش از میلاد شوهرش را متقاعد کرد تا برای جلوگیری از درگیری شاهزادگان بر سر جانشینی، چهار پسر بزرگ‌تر خود به نام‌های بهنام، فرهاد، روداسپ و سراسپادان را به رم بفرستد.[۱۱]

فرمانروایی

[ویرایش]
Obverse and reverse sides of a coin of Phraates IV, with the latter portraying Musa
سکهٔ فرهاد پنجم، که تصویر مادرش، موزا، در پشت آن قرار دارد. ضرب سلوکیه

موزا در سال ۲ پیش از میلاد، به فرهاد چهارم زهر داد و سپس همراه با پسرش فرهادک به عنوان حاکم مشترک بر تخت نشست.[۱۲] در پشت سکه‌های متأخر فرهادک به وضوح تصویری از مادرش، موزا، با یک نوشته دایره‌ای شکل با عنوان «آسمانی» دیده می‌شود که با نوشته‌های مربعی‌شکلی که در آن زمان در سکه‌های اشکانی رایج بود، متفاوت است و نشان می‌دهد که آن دو حداقل مشترکاً حاکم بوده‌اند.[۱۳][۱۴] فرهادک همچنین به مادرش عنوان باسیلیسا («ملکه») داده بود که همسر پادشاه و سایر زنان سلطنتی در دوران هلنیستی از آن استفاده می‌کردند.[۱۵]

یوسف فلاوی، تاریخ‌نگار رومی سده یکم، به ادعاهایی مبنی بر ازدواج موزا با پسرش اشاره می‌کند.[۱۶] اما مدرکی وجود ندارد که ادعای یوسف را تأیید یا رد کند. شواهد موثقی مبنی بر ازدواج میان والدین و فرزندان چه در زمان اشکانیان، و چه در زمان هخامنشیان، پیشینیان ایرانی آن‌ها، وجود ندارد.[۱۷] تاریخ‌نگار معاصر خوآن ام. بیگوود[E ۲] گزارش یوسف را «جداً گمراه‌کننده» می‌خواند و با اشاره به شباهت‌های بسیار زیاد آن با داستان سمیرامیس، ملکه آشور، نتیجه می‌گیرد که روایت وی از موزا به احتمال زیاد از یک داستان عامیانه نشأت گرفته شده‌است.[۱۸] لئوناردو گرگوراتی[E ۳] نیز به همین ترتیب تاریخی بودن گزارش یوسف را زیر سؤال می‌برد و آن را «شبه‌تاریخی» می‌خواند.[۱۹] او استدلال می‌کند که یوسف «برای اثبات ضعف نهادی اشکانیان، نقشی تخیلی برای زنان اشکانی» ایجاد کرده‌است.[۲۰]

پایان کار

[ویرایش]

بزرگان اشکانی که از انفعال فرهاد پنجم در برابر مزاحمت‌های رومیان در ارمنستان و تبار رومی مادرش برآشفته بودند، هر دو را در سال ۴ میلادی و پس از یک حکومت شش‌ساله از تخت سلطنت بر کنار کردند و ارد سوم را به جای آن دو بر تخت نشاندند.[۲۱] فرهادک و موزا به رم گریختند و آگوستوس آن‌ها را پذیرفت.[۲۲] تاریخ‌نگاران رومی دربارهٔ سرنوشت موزا و فرزندش سکوت اسرارآمیزی داشته‌اند و مشخص نیست در رم چه بر سر آن‌ها آمده‌است.[۲۳]

موزا در کل حدود ۳۰ سال در ایران ماند و نخستین زن حاکم بر این کشور بود.[۲۴] البته پیش از او ملکه رینو، همسر مهرداد یکم اشکانی (حک. ۱۷۱ – ۱۳۲ پ.م)، در زمان کوچک بودن پسرش شاهنشاه فرهاد دوم به عنوان نایب‌السلطنه بر ایران حکومت کرده‌بود.[۲۵] موزا همچنین یکی از سه زن حاکم بر ایران در طول تاریخ است؛ دو زن دیگر دو خواهر از خاندان ساسانی در سده هفتم میلادی به نام‌های بوران‌دخت (حک. ۶۳۰ – ۶۳۲ م.) و آزرمی‌دخت (حک. ۶۳۰ – ۶۳۱ م.) هستند.[۲۶]

تصاویر ادعایی

[ویرایش]
سردیس منتسب به موزا - اواخر سده نخست پیش از میلاد، موزه ایران باستان

موزا نخستین زن در تاریخ ایران است که نقشش بر سکه‌ها زده و نیم‌تنه‌اش با تاج شاهی ساخته شده‌است.[۲۷] تاکنون چندین تصویر از جمله یک انگشتر طلا و نگین به موزا نسبت داده شده، هرچند این پیوندها متعاقباً زیر سؤال رفته‌اند.[۲۸]

فرانس کومون، باستان‌شناس بلژیکی، برای نخستین بار یک سردیس زن را که توسط هنرمندی یونانی به نام آنتیوخوس ساخته و در سال ۱۹۳۹ توسط رولان دو مکنم، باستان‌شناس فرانسوی، در شوش یافت‌شده، به موزا نسبت داد.[۲۹] این انتساب مورد موافقت چندین پژوهشگر دیگر قرار گرفته‌است.[۲۸] اما ویژگی‌های صورت سردیس با سکه‌های موزا شباهت چندانی ندارد. این سردیس دارای یک تاج کنگره‌دار شبیه به تاج‌های دوره هخامنشی است، در حالی که موزا در سکه‌هایی که او را به تصویر می‌کشند یک دیهیم را همراه با تاجی با سه لایه نگین بر سر دارد.[۲۸] تاج دارای کنگره، گرچه بیشتر توسط اعضای خانواده سلطنتی استفاده می‌شد، اما در مواردی توسط خدایان نیز استفاده شده‌است.[۲۸] الهه‌ای یونانی به نام توخه نیز گاهی با تاجی مشابه با تاج روی سکه‌های اشکانی به تصویر کشیده شده‌است.[۲۸] در نتیجه برخی از پژوهشگران بر این باورند که آن سردیس تصویری از توخه است.[۲۸]

واژه‌نامه

[ویرایش]
  1. ↑ Emma Strugnell
  2. ↑ Joan M. Bigwood
  3. ↑ Leonardo Gregoratti

پانویس

[ویرایش]
  1. ↑ (Bivar 1983، ص. ۵۸); (Brosius 2006، ص. ۹۶); (Kennedy 1996، صص. ۸۰–۸۱); See also (Strugnell 2006، صص. ۲۳۹، ۲۴۵–۲۴۶)
  2. ↑ Bivar 1983, pp. 65–66.
  3. ↑ Schlude 2020, chapter 5.
  4. ↑ (Garthwaite 2005، ص. ۸۰); See also (Strugnell 2006، صص. ۲۵۱–۲۵۲)
  5. ↑ (Kia 2016، ص. ۱۹۸); (Schippmann 1986، صص. ۵۲۵–۵۳۶)
  6. ↑ محمدتقی فاضلی، شاه‌گزینی در دورهٔ اشکانیان.
  7. ↑ (Garthwaite 2005، ص. ۸۰); See also (Strugnell 2006، صص. ۲۵۱–۲۵۲)
  8. ↑ Strugnell 2008, p. 283.
  9. ↑ (Strugnell 2008، ص. ۲۸۳ (see also note 36))؛ (Bigwood 2008، صص. ۲۴۴–۲۴۵)
  10. ↑ (Kia 2016، ص. ۱۹۸)؛ (Schippmann 1986، صص. ۵۲۵–۵۳۶)؛ (Bigwood 2004، صص. ۳۹–۴۰)؛ (Strugnell 2008، ص. ۲۸۹ (see also note 53))
  11. ↑ (Kia 2016، ص. 198); (Strugnell 2008، صص. 284–285); (Dąbrowa 2012، ص. 173); (Schippmann 1986، صص. 525–536)
  12. ↑ (Kia 2016، ص. ۱۹۹); (Richardson 2012، ص. ۱۶۱)
  13. ↑ Rezakhani 2013, p. 771.
  14. ↑ Bigwood 2004, p. 57.
  15. ↑ Bigwood 2004, pp. 40, 44, 48, 61.
  16. ↑ Bigwood 2004, pp. 43–44.
  17. ↑ Bigwood 2004, pp. 44–45.
  18. ↑ Bigwood 2004, pp. 46–47.
  19. ↑ Gregoratti 2012, p. 186.
  20. ↑ Gregoratti 2012, pp. 186, 190.
  21. ↑ (Kia 2016، ص. ۱۹۹); (Dąbrowa 2012، ص. ۱۷۴)
  22. ↑ (Strugnell 2008، صص. ۲۹۲، ۲۹۴–۲۹۵)؛ (Marciak 2017، ص. ۳۷۸)
  23. ↑ محمد سهرابی، آیا خبیث‌ترین زن ایران باستان با پسر خودش ازدواج کرد؟.
  24. ↑ محسن ظهوری، کنیز رومی، ملکه ایران شد (فیلم).
  25. ↑ (Oelsner 1995، ص. ۱۰۶–۱۴۸)
  26. ↑ دانشنامهٔ آزاد گردشگری و ایران‌شناسی، سلسله‌های حکومتی ایران.
  27. ↑ محسن ظهوری، کنیز رومی، ملکه ایران شد (فیلم).
  28. ↑ ۲۸٫۰ ۲۸٫۱ ۲۸٫۲ ۲۸٫۳ ۲۸٫۴ ۲۸٫۵ Bigwood 2004, p. 63.
  29. ↑ Cumont 1939, p. 339.

منابع

[ویرایش]
  • Bigwood, Joan M. (2004). "Queen Mousa, Mother and Wife(?) of King Phraatakes of Parthia: A Re-evaluation of the Evidence". Journal of the Classical Association of Canada. Project Muse. 4 (1): 35–70. doi:10.1353/mou.2004.0027. S2CID 164436127.
  • Bivar, A.D.H. (1983). "The Political History of Iran Under the Arsacids". In Yarshater, Ehsan (ed.). The Cambridge History of Iran, Volume 3(1): The Seleucid, Parthian and Sasanian Periods. Cambridge: Cambridge University Press. pp. 21–99. ISBN 0-521-20092-X.
  • Cumont, Franz (1939). "Portrait d'une reine trouvé à Suse". Comptes Rendus des Séances de l'Académie des Inscriptions et Belles-Lettres. 83 (3): 330–341. OCLC 1014584127.
  • Brosius, Maria (2006), The Persians: An Introduction, London & New York: Routledge, ISBN 978-0-415-32089-4
  • Kennedy, David (1996), "Parthia and Rome: Eastern Perspectives", in Kennedy, David L.; Braund, David (eds.), The Roman Army in the East, Ann Arbor: Cushing Malloy Inc. , Journal of Roman Archaeology: Supplementary Series Number Eighteen, pp. 67–90, ISBN 978-1-887829-18-2
  • Dąbrowa, Edward (2012). "The Arsacid Empire". In Daryaee, Touraj (ed.). The Oxford Handbook of Iranian History. Oxford University Press. pp. 1–432. ISBN 978-0-19-987575-7. Archived from the original on 2019-01-01. Retrieved 2019-12-08.
  • Garthwaite, Gene Ralph (2005), The Persians, Oxford & Carlton: Blackwell Publishing, Ltd., ISBN 978-1-55786-860-2
  • Gregoratti, Leonardo (2012). Hirschberger, Martina (ed.). "Parthian Women in Flavius Josephus". Jüdisch-hellenistische Literatur in Ihrem Interkulturellen Kontext: 183–192.
  • Kia, Mehrdad (2016). The Persian Empire: A Historical Encyclopedia [2 volumes]. Santa Barbara: ABC-CLIO. ISBN 978-1-61069-391-2.
  • Marciak, Michał (2017). Sophene, Gordyene, and Adiabene: Three Regna Minora of Northern Mesopotamia Between East and West. BRILL. ISBN 9789004350724.
  • Rezakhani, Khodadad (2013). "Arsacid, Elymaean, and Persid Coinage". In Potts, Daniel T. (ed.). The Oxford Handbook of Ancient Iran. Oxford University Press. pp. 766–777. ISBN 978-0-19-973330-9.
  • Oelsner, J. (1995). “Recht im hellenistischen Babylon,” in Legal Documents of the Hellenistic World.
  • Richardson, J.S. (2012). Augustan Rome 44 BC to AD 14: The Restoration of the Republic and the Establishment of the Empire. Edinburgh University Press. ISBN 978-0-7486-1954-2.
  • Schippmann, K. (1986). "Arsacids ii. The Arsacid dynasty". Encyclopaedia Iranica, Vol. II, Fasc. 5. pp. 525–536.
  • Schlude, Jason M. (2020). Search Results Web results Rome, Parthia, and the Politics of Peace. New York: Routledge. ISBN 978-1-351-13569-6.
  • Strugnell, Emma (2006), "Ventidius' Parthian War: Rome's Forgotten Eastern Triumph", Acta Antiqua, 46 (3): 239–252, doi:10.1556/AAnt.46.2006.3.3
  • Strugnell, Emma (2008). "Thea Musa, Roman Queen of Parthia". Iranica Antiqua. 43: 275–298. doi:10.2143/IA.43.0.2024051.
  • محمدتقی فاضلی (۱۳۹۵). «شاه‌گزینی در دورهٔ اشکانیان» (PDF). دو فصلنامه تخصصی تاریخ ایران اسلامی دانشگاه آزاد اسلامی واحد شوشتر. دریافت‌شده در ۱۸ فروردین ۱۴۰۰.
  • دانشنامهٔ آزاد گردشگری و ایران‌شناسی. «سلسله‌های حکومتی ایران». دریافت‌شده در ۱۸ فروردین ۱۴۰۰.
  • محمد سهرابی (۲۸ خرداد ۱۳۹۹). «آیا خبیث‌ترین زن ایران باستان با پسر خودش ازدواج کرد؟». عصر اسلام. دریافت‌شده در ۱۶ فروردین ۱۴۰۰.
  • محسن ظهوری (۴ اردیبهشت ۱۴۰۰). «کنیز رومی، ملکه ایران شد (فیلم)». عصر ایران. دریافت‌شده در ۳۱ خرداد ۱۴۰۰.

برای مطالعهٔ بیشتر

[ویرایش]
  • Bigwood, Joan M. (2008). "Some Parthian Queens in Greek and Babylonian Documents". Iranica Antiqua. 43: 235–274. doi:10.2143/IA.43.0.2024050.
تئاموزا
درگذشتهٔ: ۴ م
عنوان سلطنتی
پیشین:
فرهاد چهارم 		شاهنشاه ایران
۲ پ.م. – ۴ م
متصدی همزمان: فرهاد پنجم 		پسین:
ارد سوم
برگرفته از «https://fa.wikipedia.org/w/index.php?title=موزا&oldid=40299820»