Duitse gemeente

De gemeenten van Duitsland zijn de onderste bestuurlijke laag in Duitsland. Op 1 juli 2011 bestonden 11.334 politiek zelfstandige steden en gemeenten in Duitsland; op 31 december 2018 waren het nog 11.014.^[1]

De wetgeving omtrent de gemeenten is per deelstaat verschillend. De grondwet van de Bondsrepubliek stelt wel enkele bepalingen voor de zelfbeschikking van Kreise en Gemeinden op. Bijvoorbeeld moet het volk een vertegenwoordiging kunnen kiezen. Kiesbaar zijn volgens de grondwet ook burgers van andere EU-staten. In vrijwel alle deelstaten is er nog een bestuurslaag tussen de gemeenten en de deelstaat zelf, namelijk de Landkreis.

De grootte van de Duitse gemeenten verschilt enorm. Zo telt de gemeente Wiedenborstel slechts elf inwoners, Berlijn heeft er meer dan 3,4 miljoen. Berlijn is, evenals Hamburg, niet alleen een gemeente maar ook een deelstaat. De deelstaat Bremen bestaat uit twee steden.

Het aantal gemeenten is aanzienlijk afgenomen. Zo telde Duitsland op 31 december 1995 nog 14.626 gemeenten tegen nog geen 12.000 in 2009.^[2] Vergeleken met 1900 is dat bijzonder weinig: in die tijd waren er nog 77.092 gemeenten en Gutsbezirke (hoewel Duitsland op dat moment 183.000 vierkante kilometer groter was dan in 2009). Op het huidige grondgebied lagen in die tijd nog altijd 45.428 gemeenten.

De gemeenten zijn de onderste bestuurlijke laag in Duitsland. Volgens de federale grondwet (art. 28) moeten ze een democratische structuur hebben. Ze zijn verantwoordelijk voor alle zaken van de plaatselijke gemeenschap. Hun macht wordt wel beperkt door de federale wetgeving en de wetgeving van de betreffende deelstaat. De Kommunale Selbstverwaltung betekent dat in gemeenten in eigen beheer datgene wordt gedaan waarvoor anders de deelstaat verantwoordelijk zou zijn. De organen van een gemeente horen dus bij de uitvoerende macht; daarom telt een gemeenteraad in strikte zin niet als volksvertegenwoordiging.

Per deelstaat is er een Gemeindeordnung (of Kommunalverfassung), een deelstaatwet die regelt wat de taken van de gemeenten zijn en welke structuur ze moeten hebben. Binnen die wetgeving kan een gemeente haar eigen regels bepalen. Fusies van gemeenten worden door een deelstaatwet geregeld.

Een gemeente heeft een eigen budget en mag belasting heffen. Typische verplichte taken van een gemeente zijn kinderdagverblijven, het huisvesten van scholen, rampenbestrijding en riolering. Vrijwillig zorgen gemeenten voor markten, musea, sociale zaken, openbaar vervoer enz.

De opbouw van de gemeenten en hun bestuur verschilt per deelstaat. In het verleden waren er verschillende types - Kommunalverfassungstypen - die deels voort kwamen uit de regels die door de bezetters na de Tweede Wereldoorlog waren opgelegd. In de loop van de jaren echter hebben de meeste deelstaten het systeem overgenomen dat als Süddeutsche Ratsverfassung bekendstaat.

Dit systeem heeft een dualistische structuur, waarbij de lokale bevolking zowel de leden van de gemeenteraad als de burgemeester kiest. De burgemeester voert de beslissingen van de gemeenteraad uit, geeft leiding aan de lokale administratie en vertegenwoordigt de gemeente. De lengte van de ambtsperiodes hangt van de deelstaat af; soms worden raad en burgemeester op dezelfde dag gekozen, soms zijn de ambtsperiodes verschillend van lengte. Gemeenteraadsleden hebben geen voltijdbaan, maar burgemeesters van grote gemeenten wel (ze werken hauptamtlich).

In sommige deelstaten zijn er nog andere systemen in werking. In Hessen en in het Bremer stadsdeel Bremerhaven geldt de Magistratsverfassung: De burgemeester maakt deel uit van een Magistrat, vergelijkbaar met het college van B en W in Nederland. Oorspronkelijk werd in dit systeem de burgemeester door de gemeenteraad gekozen, maar sinds 1993 kiezen de inwoners van Hessen hun burgemeesters direct.

Lange tijd gold in Noordrijn-Westfalen en Nedersaksen de Norddeutsche Ratsverfassung (naar Brits voorbeeld). De gemeenteraad koos de burgemeester, die ook voorzitter van de raad was. Het hoofd van de administratie was echter een ambtenaar, de Stadtdirektor, die eveneens door de raad werd gekozen. Het systeem had een Doppelspitze (dubbele top). In 1994-1999 werd de Norddeutsche Ratsverfassung afgeschaft, sindsdien worden de burgemeesters direct gekozen en zijn ze ook hoofd van de administratie.

Berlijn, Hamburg en Bremen zijn niet alleen steden maar ook deelstaten. In de deelstaten Berlijn en Hamburg zijn er geen Gemeindeordnungen naast de grondwet van de deelstaat. Bremerhaven, dat deel uitmaakt van Bremen, heeft een eigen grondwet.

Ook kiesrecht en kiesstelsel verschillen per deelstaat. Stemgerechtigd zijn Duitse staatsburgers en EU-burgers die al minstens drie maanden in een gemeente wonen. Meestal moeten ze 18 jaar oud zijn, maar in een aantal deelstaten verkrijgt men actief kiesrecht al met 16 jaar. In alle deelstaten wordt via het stelsel van evenredige vertegenwoordiging gekozen, soms met gesloten, vaak met open lijsten. De kiezer heeft of één stem, of meer, of evenveel stemmen als er zetels weg te geven zijn. Anders dan op federaal en deelstaatniveau is er geen vijf-procent-kiesdrempel. Daarom zitten in de gemeenteraden meestal duidelijk meer partijen dan bijvoorbeeld in een deelstaatparlement. De Kommunalwahlen (lokale verkiezingen) vinden elke vier of vijf, of in Beieren elke zes jaar plaats.

De meeste deelstaten van Duitsland kennen verschillende types gemeenten. De benamingen kunnen verschillen per deelstaat; de titel Stadt (stad) is van historische aard en heeft verder geen betekenis meer. Wel heten alle grotere gemeenten Stadt. Het grondgebied van Noordrijn-Westfalen bestaat bijvoorbeeld uit kreisfreie Städte en Kreise; Aken heeft sinds 2009 een aparte status en wordt Städteregion Aachen genoemd.

Een kreisfreie Stadt, bijvoorbeeld Keulen, hoort niet bij een Kreis. De burgemeester heeft de titel Oberbürgermeister en werkt voltijd. De gemeenteraad heet Rat der Stadt Köln. Keulen heeft negen Stadtbezirke (stadsdistricten), die weer in Ortsteile zijn opgedeeld. De districten hebben een eigen volksvertegenwoordiging, de Bezirksvertretungen. Het politieke hoofd van een district is de Bezirksvorsteher, gekozen door de Bezirksvertretung (een Stadtbezirk moet niet verward worden met een Regierungsbezirk).

Gladbeck bijvoorbeeld is daarentegen geen kreisfreie, maar een kreisangehörige Stadt. Samen met de stad Recklinghausen en een aantal andere steden maakt Gladbeck deel uit van de Kreis Recklinghausen (waarvan Recklinghausen de Kreisstadt is, de zetel van de Kreis-administratie). Gladbeck heeft een Bürgermeister (dus geen Oberbürgermeister) en is niet in districten opgedeeld. De Kreis heeft een volksvertegenwoordiging, de Kreistag, en een politiek leider, de Landrat (een persoon, geen 'raad'). Volgens de wet in Noordrijn-Westfalen mág een kreisangehörige Stadt Bezirke hebben, een kreisfreie Stadt móet ze hebben.

De lokale organen in Noordrijn-Westfalen werden tot en met 2009 op dezelfde dag gekozen. Vanwege de verlenging van de ambtstijd van de burgemeesters en Landräte (van vijf naar zes jaar) zal dit in toekomst niet meer vaak gebeuren. Een Keulenaar stemt op een kandidaat-Oberbürgermeister, op een lijst voor de gemeenteraad en op een lijst voor zijn Bezirksvertretung. Een Gladbecker heeft zelfs vier stemmen: Bürgermeister, gemeenteraad, Kreistag en Landrat.

• Bestuurlijke indeling van Duitsland
• Amt
• Samtgemeinde
• Verwaltungsgemeinschaft
• Landgemeente
• Kreisfreie Stadt
• Kreisstadt
• Deelstaten van Duitsland