Nederlandse affichekunst

In Nederland werden de kunstenaars zoals Jan Toorop (1858-1928), Jacob Jongert (1883-1942), Jan Sluijters (1881-1957), Richard Roland Holst (1868-1938), Fré Cohen (1903-1943), J.G. van Caspel (1870-1928) en anderen, geprezen voor hun kunstzinnig uitgevoerde affiches. In de beginperiode van de moderne reclame werd de vormgeving van de affiche in Nederland vooral door deze kunstenaars gedomineerd. De wereld van de kunstenaar en het reclamebureau groeiden echter uit elkaar. De kunstenaar stond voor zijn artistieke vrijheid terwijl het reclamebureau zich op het grote publiek wilde richten. Een zakelijker stijl van reclame maken deed zijn intrede. Ook in de vormgeving werd dit zichtbaar.

Tussentijds zou de Franse graficus A.M. Cassandre (1901-1968) een bijzonder accent leggen op de uitvoering van zijn aanzienlijk aantal ontwerpen in de jaren dertig van de twintigste eeuw. Ook voor Nederlandse bedrijven maakte hij affiches. Indrukwekkend zijn de ontwerpen van zijn hand voor schepen en spoorwegen. Onder zijn invloed kreeg het affiche een totaal nieuw uiterlijk. Bij de PTT was het de algemeen secretaris van de hoofdbestuur J.F. van Royen, die de eigentijdse vormgeving binnen het bedrijf bracht. Diverse bekende vormgevers, waaronder Piet Zwart, kregen opdrachten van Van Royen, die ook voorzitter was van de Nederlandsche Vereeniging voor Ambachts- en Nijverheidskunst (VANK).

Zie ReclameArsenaal voor het hoofdartikel over dit onderwerp.

Op internet zijn veel affiches te bewonderen op sites zoals het ReclameArsenaal. De verzameling van het ReclameArsenaal is vanaf circa 1975 bijeengebracht door diverse reclamemensen en door enkele particuliere verzamelaars en omvat zo’n 30.000 reclame-uitingen vanaf circa 1850. Op deze site staan beschrijvingen en beelden van ruim 19.000 items. Het betreft vooral affiches en klein drukwerk. Daarnaast zijn er advertenties, bioscoopdia’s, radio- en tv-commercials, verpakkingen en varia zoals emaillen borden. Het leeuwendeel van de objecten is afkomstig uit de collectie van het ReclameArsenaal. De database bevat ook de historische collectie JC Decaux (voorheen Publex BV), de affichecollectie van De Koninklijke Akademie van Beeldende Kunsten in Den Haag en de affichecollectie van de gemeente Roermond. Deze drie collecties zijn in langdurig bruikleen bij het ReclameArsenaal.

De collectie Affiches Public Health bevat voorlichtingsaffiches uit de periode 1914-1960 uit de Bijzondere Collecties van de Universiteit van Amsterdam. De affiches behandelen onderwerpen als geslachtsziekten, tuberculose, kanker, tropische ziekten, bedrijfs- en verkeersveiligheid. Zij zijn afkomstig uit de gehele wereld. In de westerse landen werden ze meestal vormgeven door grafische kunstenaars, zoals E. Möllenkamp, Jacob Jansma, Louis Raemaekers, Ralph Moses en Rudolf Kratochvil. In Azië werd voorlichting aan de grotendeels analfabete bevolking vaak in de vorm van stripverhalen gegeven.

Verzamelaars De affiches zijn afkomstig uit de verzamelingen van Charlotte Ruys (1898-1977), in 1940 aangesteld als buitengewoon hoogleraar microbiologie der infectieziekten, en van Arie Querido (1901-1983), in 1952 benoemd als hoogleraar sociale geneeskunde. Ruys gebruikte ongetwijfeld een aantal platen rond infectieziekten in het onderwijs. Querido zag de platen als onderwijsattributen, maar ook als cultuurdragers, die de samenhang tussen geneeskunde en maatschappij op bijzondere wijze illustreerden.

In het kader van het landelijke digitaliseringsproject Geheugen van Nederland zijn alle Nederlandse affiches uit de IIAV-collectie gescand en beschreven. Op basis van deze uitgebreide collectie is de ontwikkeling van de Nederlandse vrouwenbeweging in de 20e eeuw bijzonder goed te volgen. In bijna 3800 affiches wordt de strijd om de rechten van de vrouw van 1900 tot 2002 getoond. Van bijeenkomsten over Vrouwenkiesrecht tot de 'baas in eigen buik' acties van de jaren zeventig en van de vrouwenarbeid rond 1900 tot de strijd om de gezamenlijke opvoeding van kinderen in de jaren negentig. De affiches tonen de vrouwenbeweging in al haar diversiteit. Alle 3800 affiches kunnen binnenkort bezocht worden in de Database Beeldmateriaal en op de site geheugenvannederland.nl.

De affichecollectie van het NIOD werd eind 1984 overgedragen door het toenmalige Rijksinstituut voor Oorlogsdocumentatie (RIOD) aan de Koninklijke Bibliotheek. De collectie omvat circa 5000 affiches, en is ontsloten door middel van een getypt kaartsysteem op onderwerp en op plaats van uitgave dan wel stad of streek waarop de uitgave betrekking heeft. Bovendien verscheen er een gedrukte Bestandcatalogus waarin de collectie uitgebreid beschreven is (zie literatuur). In 1983 werd de KB door het RIOD benaderd of zij bereid zou zijn de collectie affiches uit de Tweede Wereldoorlog, die door het RIOD bewaard werd, over te nemen, omdat het RIOD deze niet op bevredigende wijze kon beheren. Na rijp beraad werd besloten de collectie over te brengen naar de KB, waar de collectie grondig gerestaureerd werd en veilig bewaard. Ongeveer 800 dubbele posters bleven bij het RIOD achter, waar ze beschikbaar zijn voor tentoonstellingen en dergelijke. De collectie in de KB wordt beschouwd als bewaarcollectie en de affiches worden slechts incidenteel uitgeleend.

In 1944 deed Radio Oranje vanuit Londen een oproep aan de Nederlandse bevolking om materiaal betreffende de oorlog te bewaren. Na de bevrijding werd deze oproep herhaald, met het verzoek alles te sturen naar het op 8 mei 1945 opgerichte RIOD. Tussen al dit materiaal bevonden zich de affiches die nu aan de KB overgedragen zijn. De collectie bestaat uit Nederlandse plakkaten en affiches uit de periode 1940-1945.

Er is een drietal genres te onderscheiden: mededelingen van officiële instanties zoals oproepen tot mobilisatie, berichten van de capitulatie en bekendmakingen van de bezetter; voorlichtingsaffiches om de bevolking tot bepaalde dingen aan te sporen zoals affiches tegen de zwarte markt of bepaalde voedingsgewoonten in tijden van voedselschaarste; propaganda- en wervingsmateriaal.

IHLIA LGBT Heritage heeft ruim 7000 homo/lesbische (actie)posters^[1] in haar bezit, waarvan 4000 specifiek uit Nederland. De eerste homo-affiche dateert uit 1968, met een hausse aan affiches uit de periode 1975 en 1995. De verzameling wordt nog altijd aangevuld en is gedigitaliseerd. De collectie toont bijna 50 jaar beeld van de homo-emancipatie en homocultuur.

Jan de Roos werd geboren te Leeuwarden op 1 maart 1902, als zoon van de scheepstimmerman Johannes de Roos (1871-1937) en diens echtgenote Tjitske Siegersma (1872-1932), schippersdochter uit Vrouwenparochie. Vader de Roos stamde uit een Fries scheepsbouwersgeslacht te Leeuwarden. Tot 1911 woonde het gezin De Roos naast de werf, daarna in een nieuw woonhuis aan het gedeelte van Oldegalileën voorbij de Houtpolle, dat officieus Blokkepad werd genoemd. In deze bedrijvige omgeving groeide de jonge De Roos op. Hij kon goed leren en werd, na de christelijke lagere school aan de Margaretha de Heerstraat te hebben afgelopen, in 1914 leerling van het Stedelijk Gymnasium aan de Noorderweg. Op 24 juni 1920 behaalde hij het diploma Gymnasium alpha en in november daaraanvolgend legde hij met goed gevolg een aanvullend examen af in de bèta-vakken, dat toelating mogelijk maakte tot een wiskundige studie.

Historisch besef bracht De Roos ertoe oorlogsdocumentatie te verzamelen. In een tijd dat de meeste mensen andere prioriteiten stelden, nam hij zich voor zo veel mogelijk de papieren neerslag van deze periode bijeen te brengen, als bewijsstukken van het gebeurde voor komende generaties. Een moeilijke opgave, waarmee hij na de bevrijding is doorgegaan. Het belangrijkste deel van de vergaarde documentatie bestaat uit de hier gecatalogiseerde verzameling affiches. Op verschillende manieren kwam De Roos aan het materiaal. Door zijn werk op het Gemeentehuis van Achtkarspelen kon hij beslag leggen op gave exemplaren van Nederlandse en Duitse proclamaties en verordeningen. Gedurende de gehele oorlogstijd was het mogelijk langs deze weg uit het door de bezetter aan de lagere overheden toegestuurde propagandamateriaal te blijven putten.

Aan de hand van de collectie kan worden verondersteld, dat hij ook door bevriende collega-ambtenaren bijvoorbeeld te Sneek en Franeker van publicaties werd voorzien. Een andere tactiek was de rechtstreekse persoonlijke benadering van de beheerders van de distributiepunten der nationaalsocialistische propaganda, zowel in zijn woonplaats als elders in het land. De Roos zag dit als puur zakelijke contacten in het belang van de wetenschap en de benaderde nazi-functionarissen stelden hem, vaak enigszins verbaasd, de gevraagde affiches en publicaties ter hand.

Door uitlening heeft het materiaal nogal geleden, terwijl er ook het een en ander is zoekgeraakt en de door De Roos in de collectie aangebrachte ordening nogal verstoord raakte. In 1984 werd de gehele collectie (onder voorwaarden) geschonken aan het Gemeentearchief van Leeuwarden. Tot zijn ziekte heeft de heer De Roos zich beziggehouden met het herstellen van de (voorlopige) ordening van het materiaal.^[2]

• Geheugen van Nederland met 5000 affiches
• Haags Gemeentearchief met 7000 exemplaren
• Documentatiecentrum Nederlandse Politieke Partijen met 2500 exemplaren
• Nederlands Archief Grafisch Ontwerpers (NAGO)
• Filmmuseum
• Gemeente Archief Amsterdam
• Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis
• Affichemuseum in Hoorn met 23.000 stuks
• Bij Huis van Alijn in Gent heeft André de Poorter een collectie van 800 circusaffiches bijeengebracht

• Bart Boumans
• Gielijn Escher
• Jacques G. de Jong
• Martijn F. Le Coultre
• Werner Löwenhardt
• Wilma Wabnitz

• Beeld tegen beeld. Wild Plakken (Amsterdam 1993)
• Beeke, Anthon, Dutch Posters 1960-1996, Amsterdam 1997
• Bernard, Marie-Laurence; Dumont, Francine, Belgische sportaffiches 1880-1980, Brussel, 1980
• Bos, Ben en Lier, Frans van, De Appels van Jan Bons, affiches voor toneelgroep De Appel, catalogus Affiche Museum, Hoorn 2004
• Bestandcatalogus: afficheverzameling Koninklijke Bibliotheek. Den Haag, Rijksdienst Beeldende Kunst, 1992. 3 dl. (Bestandcatalogus Nederlands Affiche Project; 14-16)
• Brattinga, Pieter en Dooijes, Dick, A History of the Dutch Poster 1890-1975, Amsterdam 1981
• Broos, Kees en Paul Hefting, Grafische vormgeving in Nederland, Een eeuw, Alphen aan den Rijn 1993
• Daenens, Lieven; e.a., Affichekunst in Oost-Vlaanderen, Gent, 1984
• Dam, P.R. en Schaafsma, Joh., Verzameling De Roos. Affiches uit de jaren 1937-1948, Leeuwarden 1990
• Dam, Peter van, Een Eeuw Affichekunst. Catalogus van Nederlandse Affichekunst, Amsterdam 1987
• Demeure de Beaumont, Alexandre, L'affiche illustrée. 1. L'affiche belge, Toulouse, 1897
• Davidson, Steef, De kunst van het protest. Posters 1965-1975 (Haarlem 1981)
• Elzinga, D.J en Voerman, G., Om de stembus. Verkiezingsaffiches 1918-1998, Amsterdam 2002
• Francisco, Marcel, The Modern Dutch Poster. The first fifty years 1890-1940, Cambridge Massachuetts, 1987
• Gould, Michael, 50 Poster Designs. 30 Years Amnesty International (Arnhem 1991)
• Heijden, Marien van der, Jan Rot. Leven en werk van een sociaaldemocratisch tekenaar (1892-1982) (Amsterdam 1988)
• Heijden, Marien van der, Albert Hahn (Amsterdam 1993)
• Gerrits, Irene en Koevoets, Ben [red.], Grafische Verleiders. Affiches van PTT 1920 heden, Zwolle 1998
• Goossens, W. 'Het restauratieprojekt van de collectie posters uit de Tweede Wereldoorlog in de Koninklijke Bibliotheek'. In: De boekenwereld 4 (1987/88), p. 177-180, ill.
• Hofland, H.J.A, Marius van Leeuwen, Nel Punt Een Teken aan de wand, album van de Nederlandse samenleving 1963-1983, Amsterdam 1983
• Lucas, Robert; Scheerlinck, Karl, Affichekunst (themanummer Openbaar kunstbezit in Vlaanderen, 33, 1995, 3)
• Lucas, Robert; Scheerlinck, Karl, Antwerpen lonkt. Culturele en toeristische affiches van 1940 tot nu uit de collectie van het Letterenhuis, Antwerpen, 2005
• Marx, Serge, Verboden aan te plakken. De strijd om de aandacht op straat, Amsterdam 1996
• Minguet, Philippe; e.a., L'affiche en Wallonie à travers les collections du Musée de la Vie Wallonne, Luik, 1980
• Nieuwenhuijzen, Kees, Reitsma, Ella, Het paradijs in pictogram. Het werk van Dick Bruna, z.pl. 1989
• Nijhof, P., Buitenreclame in beeld. 50 jaar Alrecon Media 1946-1996, Bunnink 1996
• Posters van A.M. Cassandre, Ontworpen voor de Jaarbeurs. 75 jaar Koninklijk Nederlandse Jaarbeurs, Utrecht / Zutphen 1991
• Purvis, Alston W., Dutch Graphic Design 1918-1945, New York 1992
• Reinders, Pim [red.], Schip & Affiche. Honderd jaar rederijreclame in Nederland, Rotterdam 1987
• Reinders, Pim; Oosterbeek, Wilmy, Neem de trein! Spoorwegaffiches in Nederland Utrecht/Antwerpen 1989
• Rovers, Annelies, ‘Venters, geopend op het leven’. Affiches uit het Leids Gemeentearchief, Leiden 1999
• Scheerlinck, Karl, Affichekunst aan zee 1887-1970. Een eeuw Belgische kustaffiches, Brugge, 2003
• Scheerlinck, Karl, Alfred Ost 1884-1945. Oeuvrecatalogus affiches/posters, Antwerpen-Gent, 1997
• Scheerlinck, Karl; Lucas, Robert, Antwerpen geplakt. Vooroorlogse Antwerpse affichekunst, Antwerpen, 1993
• Scheerlinck, Karl, Jenever en likeur in kleur. Belgische jenever- en likeuraffiches 1885-1940. Genièvres et liqueurs en couleurs. Affiches belges de genièvres et de liqueurs 1885-1940, Hasselt, 1994
• Scheerlinck, Karl; Veldeman, Marc, Kom nog eens af! 150 jaar affiches voor de Antwerpse Zoo, Antwerpen, 1993
• Scheerlinck, Karl; Mercier, Jacques, Made in Belgium. Un siècle de'affiches belges, Tournai, 2003
• Scheerlinck, Karl, Marfurt (affiches) voor jenever en likeur, Hasselt, 2002
• Scheerlinck, Karl, Papieren herauten. Culturele affiches te Antwerpen 1880-1914 in kunsthistorisch perspectief, Antwerpen, 1991
• Scheerlinck, Karl, Woord in Beeld in het Belgische affiche, Sint-Niklaas, 2005
• Walsch, Nicole, Als ik kan. Redding van 41 affiches uit de belle epoque, Brussel, 1998
• Weill, Alain, L'affiche en Belgique 1880-1980, Parijs, 1980
• Wiegersma, F., 100 Jaar Bekijks: 1883-1983. Een keuze uit de affichecollecties van het Stedelijk Museum Amsterdam, Amsterdam 1983

• Loesje

• Affichemuseum
• ReclameArsenaal
• Belgische affichekunst

Zie de categorie Posters van Wikimedia Commons voor mediabestanden over dit onderwerp.