French
DeutschTemnospondyli
| Temnospondyli Status: Uitgestorven, als fossiel bekend Fossiel voorkomen: Vroeg-Carboon tot Vroeg-Krijt (Als Lissamphibia ingesloten wordt tot recent) | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | |||||||||
| Lyddekerina | |||||||||
| Taxonomische indeling | |||||||||
| |||||||||
| Orde | |||||||||
| Temnospondyli Zittel, 1888 | |||||||||
Afbeeldingen op  Wikimedia Commons | |||||||||
Temnospondyli op  Wikispecies | |||||||||
| |||||||||
Temnospondyli[1] is een orde of klade van uitgestorven basale Tetrapoda. Volgens de meeste analyses zijn het Batrachomorpha. Traditioneel werden ze omschreven als amfibieën, en wel geplaatst in de superorde Labyrinthodontia.
Het was een uitgebreide groep met zeer diverse soorten die in het meest algemeen waren in het Carboon, Perm en Trias. Enkele soorten overleefden in afgelegen delen van de wereld, zoals Australië en Oostelijk-Azië tot in het Vroeg-Krijt. De leden van de Temnospondyli worden door sommige wetenschappers beschouwd als de voorouders van de hedendaagse amfibieën. Sommige temnospondylen werden erg klein, maar andere zoals de negen meter lange Prionosuchus waren de grootste amfibieën die er ooit waren.
Beschrijving
[bewerken | brontekst bewerken]De temnospondylen hadden over het algemeen een grote kop met een groot aantal scherpe tanden en een ontwikkeld gehoor, waarbij kanaaltjes in het schedeldak die waarschijnlijk gevuld waren met zenuwen trillingen van buitenaf konden opvangen.
Ze ontwikkelden zich in het Carboon als semi-aquatische vormen. In het Laat-Carboon en het Vroeg-Perm kenden de temnospondylen een grote diversiteit. Enkele groepen ontwikkelden een robuust lichaam met sterke poten en pasten zich zo aan voor een leven als semi-aquatisch of volledig landbewonend roofdier, met de anderhalve meter lange Eryops als bekendste vorm. Andere temnospondylen ontwikkelden lange snuiten en een krokodilachtig uiterlijk en tot deze groep behoorde Prionosuchus uit Brazilië, met een lengte van negen meter het grootste bekende amfibie. In de Laat-Perm stierven de landvormen uit door een droger klimaat en de opkomst van de reptielen en therapsiden, maar de waterbewonende vormen bleven succesvol. In het Vroeg-Trias ontwikkelde de Trematosauridae zich, een familie van visetende soorten die zich aan hadden gepast aan een leven in zee, waarmee de trematosauriërs uniek zijn binnen de amfibieën. Een andere groep temnospondylen uit het Trias was de Capitosauroidea, die verschillende grote krokodilachtige soorten van twee tot vier meter lang omvatte. Kenmerkend voor de capitosauriërs waren de grote, platte schedels met een lengte van meer dan een meter bij de grootste vormen zoals Mastodonsaurus. Deze aquatische dieren joegen vermoedelijk vanuit een hinderlaag op vissen en kleine tetrapoden. In het Laat-Trias ontwikkelde er zich in Noord-Amerika met de Metoposauridae, met de 2,75 m grote Metoposaurus als bekendste vertegenwoordiger, een groep van vergelijkbare temnospondylen.
Het merendeel van de temnospondylen stierf aan het einde van het Trias uit, waarschijnlijk door klimaatsveranderingen en concurrentie van de archosauriërs. De fossiele vondsten van Australische en Oost-Aziatische vertegenwoordigers van deze groep uit het Jura en Vroeg-Krijt aan het einde van de twintigste eeuw toonden echter aan dat enkele groepen langer overleefden. Waarschijnlijk heeft de relatief geïsoleerde positie van Australië een Oost-Azië in deze periode ertoe geleid dat de temnospondylen hier wisten te overleven door beperkte concurrentie. De laatst bekende temnospondyle amfibie is Koolasuchus uit het Vroeg-Krijt van Australië.
Taxonomie
[bewerken | brontekst bewerken]Klasse Amphibia
- Orde Temnospondyli
- Familie Dendrerpetontidae
- Superfamilie Edopoidea
- Familie Cochleosauridae (Chenoprosopidae)
- Familie Edopidae
- Onderorde Euskelia
- Superfamilie Eryopoidea
- Familie Eryopidae
- Familie Parioxyidae
- Familie Zatracheidae
- Superfamilie Dissorophoidea
- Familie Amphibamidae
- Familie Doleserpetontidae
- Familie Dissorophidae
- Familie Melosauridae
- Familie Micromelerpetontidae
- Familie Trematopidae
- Superfamilie Eryopoidea
- Klade Limnarchia
- Onderorde Dvinosauria
- Brachyops
- Familie Dvinosauridae
- Familie Trimerorhachidae
- Familie Eobrachyopidae
- Familie Kourerpetonidae
- Familie Tupilakosauridae
- Klade Stereospondylomorpha
- Superfamilie Archegosauroidea
- Onderorde Stereospondyli
- Familie Peltobatrachidae
- Familie Lapillopsidae
- Familie Rhinesuchidae
- Familie Lydekkerinidae
- Klade Capitosauria
- Superfamilie Mastodonsauroidea (Capitosauroidea)
- Ferganobatrachus
- Familie Heylerosauridae
- Familie Stenotosauridae
- Familie Mastodonsauridae
- Archotosaurus
- Bukobaja
- Capitosaurus
- Cherninia
- Jammerbergia
- Tatrasaurus
- Watsonisuchus
- Cyclotosaurus
- Edingerella
- Eryosuchus
- Heptasaurus
- Kestrosaurus
- Kupferzellia
- Mastodonsaurus
- Paracyclotosaurus
- Parotosuchus
- Promastodonsaurus
- Rhadalognathus
- Sassenisaurus
- Volgasaurus
- Volgasuchus
- Wetlugasaurus
- Xenotosaurus
- Familie Sclerothoracidae
- Superfamilie Mastodonsauroidea (Capitosauroidea)
- Infraorde Trematosauria
- Superfamilie Trematosauroidea
- Benthosuchus
- Familie Thoosuchidae
- Familie Trematosauridae
- Angusaurus
- Indolyrocephalus
- Gonioglyptus
- Panchetosaurus
- Hyperokynodon
- Icanosaurus
- Luzocephalus
- Trematotegmen
- Onderfamilie Lonchorhynchinae
- Onderfamilie Trematosaurinae
- Superfamilie Metoposauroidea
- Superfamilie Plagiosauroidea
- Superfamilie Brachyopoidea
- Superfamilie Rhytidosteoidea
- Superfamilie Trematosauroidea
- Onderorde Dvinosauria
-
-
-
Platyhystrix en Edaphosaurus (Eupelycosauria) -
-
-
-
-
-
-
Varanodon agilis (links), wordt bejaard door Fayella chickashaensis (rechts). -
-
-
-
-
Literatuur
- Gould, S. J., & Andrews, P., & Benton, M., & Janis, C., & Sepkoski Jr., J. J., & Stringer, C. (1993) Verslag van het leven. Evolutie als aangrijpend drama van selectie, overleven en uitsterven. Schuyt & Co, Haarlem. ISBN 90 6097 345 3
- Czerkas, S. J., & Czerkas, S. A. (1990). De oerwereld van de dinosauriërs. Tirion, Baarn. ISBN 90-5121-448-0
- Colagrande, J. (2000). In het spoor van de dinosaurussen. TIME-LIFE boeken. ISBN 90 5390 029 2
- Malam, J., & Parker, S (2003). Dinosaurussen en andere prehistorische dieren. Parragon. ISBN 1 40541 315 8
- Palmer, D.,& Cox, B.,& Gardiner, B.,& Harrison, C.,& Savage, R. J. G. (2000). De geïllustreerde encyclopedie van dinosauriërs en prehistorische dieren. Köneman, Keulen. ISBN 3 8290 6747 X
- Parker, S. (2005). De complete gids over dinosauriërs. Veltman uitgevers, Utrecht. ISBN 90 5920 430 1
- Benton, M. J. (2001). Cassel's atlas of evolution. Cassel & co, London. ISBN 0-304-35511-9
- Palmer, D. (2006). Atlas van de prehistorische wereld. Uitgeverij Elmar, Rijswijk. ISBN 978 90 5947 163 4, ISBN 90 5947 163 6
- Palmer, D. (2009). Evolutie. Historisch panorama van het leven op aarde. Tirion natuur, Baarn. ISBN 978 90 5210 782 0
- Haines, T., & Chambers, P. (2005). The complete guide to prehistoric life BBC books, Londen. ISBN 978 0 563 52219 5
- Palmer, D., & Brasier, M., & Burnie, D., & Cleal, C., & Crane, P., & Thomas, B. A., & Buttler, C., & Cope, J. C. W., Owens, R. M., & Anderson, J., & Benson, R., & Brusatte, S., & Clack, J., & Dennis-Bryan, K., & Duffin, C., & Hone, D., & Johanson, Z., & Milner, A., & Naish, D., & Parsons, K., & Prothero, D., & Xing, X., & McNamara, K., & Coward, F., & Beatty, R. (2009) Prehistoric Life Dorling Kindersley, London. ISBN 978 0 7566 5573 0
- Lambert, D., & Naish, D., & Wyse, E. (2002) Lexikon der Dinosaurier und anderer Tiere der Urzeit. Dorling Kindersley, München. ISBN 3-8310-0342-4
- Werner, H. 1000 dinosaurier. NGV, Frankfurt. ISBN 978-3-625-11519-9
- Marven, N., & James, J. (2003). Zeemonsters. Predatoren uit de prehistorie. BBC books, Londen. ISBN 9789089270191
Noten
- ↑ Fossilworks: Temnospondyli. www.fossilworks.org. Geraadpleegd op 08-03-2023.
- Dit artikel of een eerdere versie ervan is een (gedeeltelijke) vertaling van het artikel Temnospondyli op de Engelstalige Wikipedia, dat onder de licentie Creative Commons Naamsvermelding/Gelijk delen valt. Zie de bewerkingsgeschiedenis aldaar.