Waaierdemocratie

Waaierdemocratie is een politieke cultuur waarbij coalities pas ná de verkiezingen worden gevormd, in plaats van vooraf. Deze benadering biedt flexibiliteit in het proces van regeringsvorming, wat ervoor zorgt dat de verscheidenheid binnen het electoraat beter gerepresenteerd kan worden. In de praktijk resulteert dit echter vaak in een machtsconcentratie bij middenpartijen, waarbij politieke flanken uitgesloten blijven van regeringsdeelname.

Deze vorm van coalitievorming kent diverse uitdagingen, waaronder langdurige onderhandelingsprocessen en een beperkte invloed van kiezers op de machtsvorming. Bij een versplinterd politiek landschap kan het cordon sanitaire rondom flankpartijen bovendien leiden tot de versterking van populistische bewegingen, in plaats van deze te beperken. Waaierdemocratie staat in contrast met blokpolitiek, waar vooraf gesloten allianties de toon zetten bij verkiezingen en de daaropvolgende regeringsvorming.

Deel van een serie artikelen over Kiesstelsel & regering
Een Nederlands stembiljet met rood stempotlood
Kiesstelsel
Kiessysteem · Evenredige vertegenwoordiging · Meerderheidsstelsel · Gemengd kiesstelsel
Zeteltoewijzing
Verkiezing · Stembiljet · Voorkeurstem · Gesloten lijst · Enkelvoudige overdraagbare stem · Zetelverdeling · Kiesdrempel
Geografische eenheden
Districtenstelsel · Nationaal kiesdistrict · Meervoudig kiesdistrict · Enkelvoudig kiesdistrict · Kieskring · Districtszetel · Vereffeningszetels · Overhangmandaat
Regeringsvorming
Regeringscoalitie · Waaierdemocratie · Cordon Sanitaire · Stembusakkoord · Blokpolitiek · Minderheidsregering · Gedoogsteun · Parlementaire basis
Meting en evaluatie
Democratie-index van The Economist · Democratie-index van V-Dem · Gallagher-index · Zetel-stemverhouding
Portaal    Politiek

Waaierdemocratie wordt vooral toegepast in parlementaire systemen met een hoge mate van evenredige vertegenwoordiging, waar geen enkele partij een absolute meerderheid kan behalen. Landen met een sterk verdeeld politiek landschap en meerdere relevante partijen zijn geneigd dit model te volgen, aangezien het helpt om coalities te vormen die recht doen aan de uiteenlopende stemmen van de kiezers. Kenmerkend voor een waaierdemocratie is echter een cordon sanitaire voor partijen op de flanken. Vaak leidt dit tot regenboogcoalities vanuit het politieke midden met zowel linkse als rechtse partijen waarbij er altijd minstens één partij in de coalitie zit die ook in de vorige regering zat.

In sommige landen, zoals Nederland en België, is de politieke cultuur lange tijd beïnvloed door elementen van waaierdemocratie, waar coalities pas na de verkiezingen worden gevormd en gebaseerd zijn op de uitslagen. Dit leidt vaak tot een breed spectrum van mogelijke coalities en maakt de vorming van de regering een langdurig en soms onvoorspelbaar proces. Nederland en België kennen de langst durende formaties van Europa.^[1] België heeft zelfs de langste formatie ooit op zijn naam staan van 541 dagen.^[2]

Ed van Thijn, prominent lid van de PvdA, speelde een belangrijke rol in de discussie over democratische vernieuwing in de jaren '60 en '70. In 1967 introduceerde hij de concepten waaier- en tangdemocratie waarmee hij kritiek uitte op de toenmalige starre machtsverhoudingen en pleitte voor een inclusiever politiek systeem.^[3] Van Thijn was een van de drijvende krachten achter het progressieve manifest Keerpunt 1972, dat de PvdA en de Nederlandse politiek wilde hervormen in de richting van de Scandinavische blokpolitiek. Hij beschreef de volgende begrippen:

Een waaierdemocratie kenmerkt zich door groot aantal coalitiemogelijkheden. Het is een systeem dat bestaat uit meerdere partijen waarbij de grootste partij doorgaans de verkiezingen wint. De politieke macht wordt vervolgens verdeeld over meerdere middenpartijen. Een gevolg van deze middencoalities is dat onvrede zich enkel kan uiten via de flanken van het politieke spectrum. Anti-systeempartijen aan de uitersten van het politieke spectrum kunnen groeien doordat ze zich profileren tegen brede middencoalities.^[4] Een middel dat vaak toegepast wordt binnen een waaierdemocratie is uitsluiting van flankpartijen door middel van een cordon sanitaire. Dit kan echter lang niet altijd voorkomen dat radicale partijen verkiezingen gaan winnen. Juist door onvrede met middenpartijen krijgen de extremen aan de flank van het politieke spectrum steeds meer invloed.^[5] Deze extremen vormen als het ware een tang rondom de centrumpartijen. Hierdoor krijgen de centrumpartijen steeds meer moeite om stabiele coalities te vormen zonder de steun van de extremen, wat leidt tot een meer gepolariseerd politiek landschap waarin de democratie zelf onder druk komt te staan.

Als de extremen sterk genoeg worden, kunnen anti-systeempartijen de politiek domineren, wat uiteindelijk kan leiden tot een tangdemocratie. Tangdemocratie verwijst naar een situatie waarin de democratie onder druk komt te staan door krachten die de rechtsstaat en democratische processen ondermijnen, vergelijkbaar met hoe een tang iets stevig vastgrijpt en knelt. Van Thijn gebruikte het concept om te waarschuwen voor bedreigingen van de democratie door zowel interne als externe factoren, zoals extremisme, verzwakking van instellingen en polarisatie door autoritaire leiders. Een historisch voorbeeld is de val van de Weimarrepubliek, waar door politieke fragmentatie, economische crises en de opkomst van antidemocratische bewegingen, de democratie plaatsmaakte voor dictatuur van de Nazi-partij. In het hedendaagse Hongarije zien we een vergelijkbaar patroon, waarbij democratische vrijheden en de rechtsstaat steeds verder worden uitgehold onder leiding van Viktor Orbán van de Fidesz-partij.

Ed van Thijn beschreef penduledemocratie als een systeem waarin de politieke macht afwisselend tussen twee grote partijen of blokken verschuift. Dit is een kenmerk van Angelsaksische landen met een meerderheidsstelsel, maar kan ook toegepast worden in landen met evenredige vertegenwoordiging, die met name geregeerd worden door brede middencoalities. Door het ontbreken van een pendulewerking kunnen partijen daar lang door blijven regeren. Dit beperkt vervolgens een diverse politieke vertegenwoordiging en voortdurende wisseling van de macht. In de context van de versplinterde politieke situatie in Nederland zag Van Thijn blokpolitiek als een mogelijke versterking. Dit zou samenwerking en consensus stimuleren tussen alle partijen binnen twee grotere blokken, zoals in Scandinavië. Dit zou volgens hem kunnen helpen om de politieke versnippering in Nederland te overbruggen en meer stabiliteit en coherentie in de besluitvorming te brengen. Hierdoor ontstaat een inclusiever en beter functionerend democratisch proces.

Tegenwoordig wordt blokpolitiek door politicologen als Simon Otjes^[6][7] en Tom van der Meer^[8] als oplossing gezien voor de zwakheden van een waaier- en tangdemocratie. Politieke ontevredenheid kan zich in zo'n systeem concentreren bij het rode of blauwe blok van de oppositie in plaats van de extreme flanken. Kiezers zijn daardoor in staat om een kabinet waar ze ontevreden mee zijn in zijn geheel weg te sturen. Wanneer partijen zich voor de verkiezingen gaan verenigen in blokken, kan dat leiden tot de transitie van een waaierdemocratie naar een penduledemocratie, gekenmerkt door regelmatige machtswisselingen tussen twee blokken. Dit verenigt de vertegenwoordigende kracht van een meerpartijenstelsel met de beslissende macht van kiezers.

1. ↑ (en) Ecker, Alejandro, Meyer, Thomas M (1 oktober 2015). The duration of government formation processes in Europe. Research & Politics 2 (4): 205316801562279. ISSN:2053-1680. DOI:10.1177/2053168015622796.
2. ↑ Formatie: wereldrecord formeren ooit door België gevestigd. nos.nl (5 juni 2017). Geraadpleegd op 11 september 2024.
3. ↑ Van Thijn, Ed, E.C.M. Jurgens (1967). Van Partijen naar Stembusaccoorden' in 'Partijvernieuwing. Arbeiderspers, Amsterdam, p. 54-73.
4. ↑ Andeweg, Rudy B. (12 / December). Democratie in de steigers; de pendule van Ed van Thijn. S&D 2003
5. ↑ De profetie van Ed. van Thijn. www.parlement.com. Geraadpleegd op 5 augustus 2024.
6. ↑ Mr. Hans van Mierlo stichting – Progressieven verenigt u!. Mr. Hans van Mierlo stichting. Geraadpleegd op 5 augustus 2024.
7. ↑ Otjes, Simon, Coalities van het afkalvende midden. StukRoodVlees (3 juni 2021). Geraadpleegd op 11 september 2024.
8. ↑ Minderheidskabinet in Nederland: kan dat even stabiel zijn als in Scandinavische landen?. NPO Radio 1. Geraadpleegd op 11 september 2024.