Ład międzynarodowy – Wikipedia, wolna encyklopedia

Ład międzynarodowy, system międzynarodowy, też porządek międzynarodowy – wynik, wypadkowa stanu stosunków między państwami, a szczególnie między mocarstwami. Jego zasadniczym elementem jest stan równowagi sił, głównie jądrowych. Odejście od stawiania na siłowe, militarne rozwiązania spornych problemów pozwoliło na odprężenie w stosunkach międzynarodowych. Główny akcent został przesunięty na negocjacje, poszukiwanie porozumień, kompromisów i uznanie reguł prawa międzynarodowego zawartych w układach w określonej sytuacji międzynarodowej^[1].

Budowa ładu międzynarodowego jest rozłożonym w czasie wielofazowym procesem: od inicjacji w postaci postulatów i koncepcji, przez budowę struktur organizacyjnych funkcjonujących na ogólnie przyjętych zasadach, aż do jego kresu^[2].

Ład zimnowojenny ukształtował się na dwóch płaszczyznach:

• formalnoprawnej, sformułowanej w przyjętej podczas konferencji w San Francisco (czerwiec 1945 r.) Karcie NZ, która sankcjonowała system bezpieczeństwa zbiorowego. Za jego funkcjonowanie odpowiedzialnością obarczono wielkie mocarstwa (USA, ZSRR, Wielką Brytanię, Francję, Chiny), które dysponując niezbędnymi atrybutami władzy, siły oraz autorytetu miały spełniać rolę gwaranta i strażnika ładu międzynarodowego.
• politycznej, sformułowanej na bazie decyzji powziętych w Jałcie i Poczdamie, które stały się podstawą utworzenia dwóch wielkich, rywalizujących ze sobą bloków polityczno-wojskowych i gospodarczych (Wschodu i Zachodu) na czele z ZSRR i USA, między którymi ukształtował się system względnej równowagi sił, uzupełniony prawnotraktatowymi rozwiązaniami, regulującymi zasady postępowania i zmniejszającymi ryzyko użycia broni, zwłaszcza nuklearnej.^[3]

System międzynarodowy może przyjmować różne formy w zależności od liczby biegunów – mocarstw kreujących stosunki międzynarodowe.

System monocentryczny – w stosunkach globalnych dominuje jedno główne mocarstwo (hipermocarstwo) mające co najmniej dwukrotną przewagę jeśli chodzi o potęgę nad pozostałymi mocarstwami: np. Wielka Brytania w l. 1856-1890, lub USA po 1991. Zdaniem niektórych teoretyków system biegunowy nie występuje nigdy w czystej postaci, gdyż dominacji jedynego globalnego mocarstwa – tzw. „kreatora” – towarzyszy regionalna bądź sektorowa (w niektórych dziedzinach) dominacja kilku mocarstw – tzw. „moderatorów” – którymi są obecnie Unia Europejska, Rosja, Chiny, Japonia, Indie.

System bipolarny – dominacja i rywalizacja dwóch głównych mocarstw (supermocarstw) wyraźnie dominujących nad pozostałymi, np. Wielka Brytania i Rosja w l. 1815-1856, lub USA i ZSRR w l. 1945-1991. Według niektórych opinii układ ten odrodził się obecnie pod postacią G-2 tworzonej przez dwa supermocarstwa – USA i Chiny^[4][5].

System policentryczny – świat staje się polem oddziaływania trzech lub większej liczby głównych mocarstw. Rozmaite wizje politologiczne:

3 bieguny

• W latach 1941–1945 w II wojnie światowej brały udział trzy główne mocarstwa: USA, Niemcy i ZSRR^[6]

• Wielka trójka: USA, ZSRR i Wielka Brytania w 1945. W kolejnych etapach „zimnej wojny” uznawano, że oprócz USA i ZSRR wyłania się trzecie światowe mocarstwo – Chiny^[7]

• Parag Khanna(inne języki) twierdzi że świat staje się areną wpływu trzech największych supermocarstw: USA, oraz jego potencjalnych rywali: Chin i Unii Europejskiej określanych jako „G-3”. Ich wzajemna równowaga i ścieranie się wpływów ma zastąpić dotychczasową hegemonię USA^[8]. Na drugim poziomie znajdują się mocarstwa o mniejszym znaczeniu: Rosja, Indie i Japonia^[9][10].

• geostrategiczny trójkąt: USA – Rosja – Chiny^[11][12]

• USA, Chiny i Indie według raportu „Global Governance” w 2025 będą stanowić trójkąt wiodący w polityce globalnej^[13]

4 bieguny

• Idea Franklina D. Roosevelta „czterech policjantów” – czyli kwartet głównych mocarstw zwycięzców II wojny światowej które zapewniałyby stabilizację globalną: USA, ZSRR, Wielka Brytania i Chiny

• Nowy ład światowy – źródłem stabilizacji jest konformizm mocarstw. Tworzą go: USA, Chiny, UE (ewentualnie Niemcy) i Rosja^{[14][15][16][17][18]}.

• Cztery megaprzestrzenie: oblicza XXI wieku zdeterminuje strategiczny kwartet: Unia Europejska – USA – Chiny – Indie^[19]

5 biegunów

Współcześnie pentarchię zdaniem niektórych publicystów miałyby tworzyć: Stany Zjednoczone, Japonia, Chiny, Unia Europejska i Rosja^[20][21] , lub Stany Zjednoczone, Chiny, Unia Europejska, Rosja i Indie^{[22][23][24][25]}.).

6 biegunów

Pojawiają się także przewidywania co do możliwości zaistnienia koncertu 6 mocarstw – Stany Zjednoczone, Chiny, Unia Europejska, Indie, Japonia, Rosja^{[26][27][28][29][30]}

Świat bez biegunów

Niall Ferguson przewiduje że alternatywą dla hegemonii USA nie muszą być rosnące w siłę ośrodki: Unia Europejska, Chiny czy świat Islamu. Będzie nią raczej brak biegunów i globalna anarchia (układ „zerobiegunowy”)^[31].

Typologia systemów bezpieczeństwa

W przypadku liczby mocarstw większej od trzech system może występować zasadniczo w dwóch typach:
Kolektywno-paternalistyczny – między mocarstwami jest zgoda co do podstawowych celów systemu. Np. Wielka Brytania, Francja, USA, Japonia, Włochy w l. 1919-1931.
Blokowy – jeśli mocarstwa grupują się w przeciwstawne koalicje, np. przed I wojną światową: Ententa: Wielka Brytania, Francja, Rosja i Trójprzymierze: Niemcy, Austro-Węgry i Włochy^[32]

Randall L. Schweller, profesor Uniwersytetu Stanu Ohio, twórca „teorii równowagi interesów” wyróżnił dwie kategorie mocarstw: bieguny (ang. poles) i mniejsze mocarstwa (ang. lesser great powers)^[33].

Periodyzacja ładu międzynarodowego w geopolityce^[34]

• mocarstwo
• hegemonia
• bigemonia
• teoria zmiany siły
• teoria cykli hegemonicznych
• teoria kompleksowej współzależności

• Stosunki międzynarodowe: Polaryzacja systemu międzynarodowego
• Koniec amerykańskiej potęgi