Akeda – Wikipedia, wolna encyklopedia

Zobacz multimedia związane z tematem: Ofiarowanie Izaaka

Akeda^[1] (hebr. ‏עֲקֵידָה‎^[2][3] = „związanie [ofiary przed złożeniem]”; jid. ‏עקדה‎ akejde^[1] lub ‏עקדת־יצחק‎ akejdes-Jicchok) – termin określający biblijną opowieść z Księgi Rodzaju (Rdz 22, 1–18) o ofiarowaniu przez Abrahama swego pierworodnego syna Izaaka (hebr. akedat Icchak = związanie Izaaka) w polskiej terminologii – ofiara Abrahama^[1][4] lub ofiarowanie Izaaka^[5]. Abraham jest w tym opowiadaniu figurą posłuszeństwa, a Izaak męczeństwa. Równocześnie znaczące jest samo miejsce planowanego złożenia ofiary. 2 Księga Kronik (2 Krn 3,1) opisuje, że właśnie na górze Moria Salomon zaczął budować Świątynię Jerozolimską. Dla chrześcijan związanie Izaaka jest zapowiedzią typiczną ofiary Jezusa^[6].

Akeda jest przykładem misternego, zwięzłego, lecz niezwykle bogatego opowiadania biblijnego^[4][7]. W klasycznej teorii źródeł opowieść o ofiarowaniu Izaaka zaliczano do tradycji elohistycznej. Obecnie tak wczesne datowanie opowieści jest podawane w wątpliwość. Georg Steins uważa opowieść za jeden z najpóźniejszych tekstów Pięcioksięgu, późniejszy niż należące do tradycji kapłańskiej opisy objawienia na Synaju. Timo Veijola i Konrad Schmid datują tekst na okres perski^[8].

Werner H. Schmidt uznaje opowieść za sagę. Termin „saga” ma w biblistyce znaczenie wieloznaczne, generalnie jednak określa gatunek literacki zbliżony do legendy^[9]. Opowieść zawarta jest w 22 rozdziale Księgi Rodzaju^[10]. Współcześnie znana wersja tekstu masoreckiego obejmuje 19 wersów (Rdz 22, 1–18), lecz pierwotna wersja była krótsza. Obejmowała wersy 1–14a+19a^[4][7].

W poszczególnych wydaniach Biblii lub komentarzy perykopa jest tytułowana na różne sposoby^[11]. Najczęściej stosowany jest tytuł „Ofiarowanie Izaaka”^[12][13][14], „Moria”^[15], ale także poetycko „Ogień i nóż”^[16].

Przy prostocie i lakoniczności użytych sformułowań kompozycja opowiadania jest złożona i zawiła. Fabuła rozgrywa się w dwóch płaszczyznach. Pierwszą stanowią opisy wydarzeń i podejmowanych działań. Określa ramy czasowe oraz przestrzenne i wyznacza bieg akcji rozgrywającego się dramatu, z kulminantą w scenie składania ofiary z Izaaka. Drugą stanowi warstwa dialogowa, która zwalnia tempo wydarzeń. Forma retoryczna wypowiedzi wprowadza komplikacje i każe czytelnikowi zastanowić się nad relacjami między bohaterami i ich poczuciem wewnętrznej tożsamości^[5].

Opowiadanie ma czytelny nagłówek (wiersz 1). Dialog między Bogiem i Abrahamem (w. 1–2) oraz opis działania Abrahama (w. 3) stanowią zawiązanie akcji. Trzydniowa podróż do krainy Moria nie zawiera żadnego dialogu, a jedynie opis działań Abrahama (w. 4–6). Ciszę przerywa zainicjowana przez Izaaka rozmowa, w której odpowiedź ojca stanowi kluczowy element opowiadania (w. 7–8). Dramatyczne przygotowania Abrahama do złożenia w ofierze całopalnej syna (w. 9–10) zostają zwieńczone dialogiem, który wskazuje rozwiązanie (w. 11–12), które następuje poprzez działanie Abrahama składającego ofiarę z barana zamiast z syna (w. 13–14). Swego rodzaju postscriptum stanowią, skierowane raczej do czytelnika niż bohatera, słowa Anioła [JHWH mālāḵ^[17]] (w. 15–18), zaś opis milczącej drogi powrotnej bohaterów stawia pytania o ich kondycję i relacje^[5].

Kompozycja fabularna zyskuje dodatkowe wzmocnienie poprzez stosowanie różnych imion Boga. W odniesieniu do dwóch głównych obecnych w opowiadaniu: Elohim i JHWH (יְהוָה^[10]), stosowane są także ich gramatyczne warianty, czego nie można dostrzec w przekładach. Pojawia się HaElohim (Elohim z rodzajnikiem). Pod koniec dwukrotnie pojawia się wyrażenie JHWH mālāḵ z nieba. Ów wysłannik nieba, powstrzymuje rękę Abrahama przed zabiciem syna, a później składa obietnicę obdarzenia go licznym potomstwem. Zmiany oznaczeń postaci po stronie Boga występują w kontekstach prowadzonych dialogów i najwyraźniej mają podkreślać ich wagę^[5][11].

Akeda jest zaliczana do arcydzieł literackich starożytnych Izraelitów^[18]. Opowiadanie jest krótkie i pozornie proste, ale zawiera bogatą, emocjonalną treść i niesie szereg ważnych pytań, jest punktem wyjścia dla zróżnicowanych interpretacji przenikających różne kręgi kulturowe, religie. Dotyka kwestii społecznych, teologicznych, dramatu wyborów, rozumienia powinności rodzinnych, wierności więzom krwi skonfrontowanej z wiernością wobec Boga^[4].

Opowieść o ofiarowaniu Izaaka jest zawarta w Księdze Rodzaju (Rdz 22, 1–18). Bóg wzywa Abrahama do podążenia na górę Moria i złożenia tam w ofierze całopalnej swego jedynego syna, Izaaka. Jest to jedyny fragment Księgi Rodzaju, w którym Bóg żądając od człowieka złożenia ofiary, wskazuje dokładnie przedmiot ofiary, miejsce jej złożenia i nie pozostawia miejsca na kwestionowanie żądania. Po dotarciu na miejsce Abraham sięga po nóż, aby zabić syna, lecz w ostatniej chwili anioł woła do niego z nieba i powstrzymuje go przed tym czynem, informując, że pomyślnie przeszedł próbę, na jaką wystawił go Bóg^[4][6][2].

Talmud Bawli (Talmud Babiloński; Sanhedryn 89b) zwraca uwagę na wyrażenie otwierające opowieść: „Po tych wydarzeniach (hebr. וַיְהִי אַחַר הַדְּבָרִים הָאֵלֶּה) wystawił Bóg Abrahama na próbę” (Rdz 22,1a). Pierwsze słowa były w częściach narracyjnych i historycznych Tanach rozumiane w znaczeniu „niedługo potem” i wyznaczało ciąg chronologiczny odnoszący się do wydarzeń zrelacjonowanych we wcześniejszym fragmencie tekstu, a wczesna egzegeza żydowska interpretowała wyrażenie הַדְּבָרִים jako „słowo” albo „czyn, rzecz”. Tym samym zdanie może być rozumiane jako „Po tych słowach wystawił Bóg Abrahama na próbę” lub „Po tych wydarzeniach wystawił Bóg Abrahama na próbę” i w konsekwencji odnosi treść opowiadania do wydarzeń zrelacjonowanych we wcześniejszym opowiadaniu lub do wypowiedzianych wcześniej słów^[4].

Koncepcja odniesienia kontekstu „związania” z wcześniejszymi wydarzeniami, wynika głównie z historycznych zapisów Józefa Flawiusza („Dawne dzieje Izraela”). Flawiusz nie łączył akeda z jakimś konkretnym wcześniejszym wydarzeniem, ale z kontekstem relacji i wydarzeń między Bogiem i Abrahamem, opisanych w rozdziałach 12–21 Księgi Rodzaju^[4]:

Średniowieczny francuski rabin Samuel ben Meir („Raszbam”) odnosił „związanie” do opisanego w zakończeniu poprzedniego rozdziału (Rdz 21,22–32) aktu przymierza, zawartego przez Abrahama z Filistynami. Komentował^[4]:

Talmud Babiloński (Sanhedryn 89b) zawiera midrasz, w którym uznawany za autorytet rabin Jose ben Zimr, a za nim Rabbi Johanan objaśniał, że Bóg wystawił Abrahama na próbę „po słowach szatana, jak jest napisane, „Dziecko podrosło i zostało odłączone od piersi [Abraham wyprawił wielką ucztę w tym dniu, w którym Izaak został odłączony od piersi]” (Rdz 21,8)^[4]:

Rabin Moshe Reis przytacza nieco rozszerzoną narrację „związania”, którą przekazuje midrasz. Według tego midraszu, gdy Abraham usłyszał polecenie, by wziął swego jedynego syna miał odpowiedzieć, że ma ich dwóch – z dwóch różnych matek – i kocha ich obydwóch. Wówczas Bóg miał doprecyzować, że chodzi o Izaaka. Taka narracja podkreśla, że dramat Abrahama był dwustopniowy. Za drugim razem usłyszał, że chodzi o tego ukochanego syna^[19]. Z kolei szwajcarski biblista, Konrad Schmid także powołując się na treść żydowskiego midraszu podaje powtarzaną w tradycji wersję, że Sara po dowiedzeniu się o przebiegu wydarzenia wydała sześć okrzyków i na miejscu umarła. Tradycja ta bazuje na fakcie, że opis śmierci Sary w Rdz 23 następuje niedługo po opisie ofiarowania Izaaka^[8].

Komentatorzy zwracają uwagę na rodzące się pytanie: „Jak miłosierny Bóg mógł być tak okrutny względem Swego wiernego sługi i bezwarunkowo żądać, aby ten zamordował swego umiłowanego syna?” Żądanie jest odbierane jako sprzeczne z zakazem zabijania^[4][a][b]. Pierwsze zdanie opowieści („Bóg wystawił Abrahama na próbę” (Rdz 22,l) łagodzi krytyczny odbiór wskazując, że celem żądania nie było złożenie ofiary całopalnej z człowieka, lecz wykazania się ze strony Abrahama bezwarunkową wiarą. Biorąc pod uwagę, że był to już dziesiąty raz^[c], gdy Bóg wystawiał na próbę wierność Abrahama, ta miała być próbą ostateczną, która miała wykazać, że badany był gotowy oddać Bogu to, co miał najcenniejszego. Żydowscy rabini nie krytykowali żądania Boga^[4][7]. Midrasz „Tanchuma” wprowadził interpretację, zgodnie z którą baran był przygotowany w pierwszy szabatowy wieczór tygodnia Stworzenia, i już od tego czasu czekał „uwikłany rogami w zaroślach”, by zastąpić Izaaka. Ta koncepcja wskazywała, że złożenie Izaaka w ofierze całopalnej od samego początku nie było zamiarem Boga^[7]. Inne pobiblijne tradycje żydowskie wzbogacają też opowieść o takie wątki jak dobrowolne ofiarowanie się przez Izaaka czy spór Boga z szatanem o sprawiedliwość Abrahama, podobny do tego w Księdze Hioba 1–2. Dwunastowieczny rabin Efraim z Bonn mówi o śmierci i wskrzeszeniu Izaaka^[21].

Biblijny narrator przekazuje wiele przykładów (Rdz 15,7–8^[d]; Rdz 17,15–17^[e]; Rdz 18,16–33^[f]), że Abraham nie wahał się on pytać Boga, kiedy uważał to za konieczne. Ale opowiadanie z Rdz 22 nie ukazuje, czy Abraham zadawał pytania i czy uzyskiwał na nie odpowiedzi. Narrator nie opisuje także, by Abraham modlił się do Boga o odwołanie żądania zabicia syna. Z opisu wynika, że Abraham, kierując się wiarą w Boga, był gotowy spełnić żądanie natychmiast i bez pytania. Pseudo-Filon komentował: „Abraham nie spierał się, lecz wyruszył natychmiast” („Liber Antiquitatum Biblicarum” 32,1–2)^[4].

Wśród tekstów rabinicznych można więc odczytać opinię, że Abraham w sprawie „związania” nie podejmował sporu z Bogiem, ale panował nad swymi myślami i świadomie stłumił swoje uczucia:

Midrasz Rabba do Lamentacji 1,50 (ok. V w.) opowiada o Miriam, córce Tanhuma (lub Nahuma), żydowskiej matce siedmiu synów zabitych na rozkaz Cezara^[g]. Midrasz porównuje jej czyn z postępowaniem Abrahama w historii o „związaniu”. Kiedy z powodu wierności nakazom Tory i ich odmowy oddania pokłonu posągowi zabitych zostało już sześciu synów, matka objęła siódmego, ucałowała i powiedziała^[4][2]:

W ślad za tym midraszem „związanie” jest przez rabinów uznawane najwcześniejszy, udokumentowany w Biblii Hebrajskiej akt Kidusz HaSzem (dosłownie: „uświęcenie imienia Boga”, rozumiane jako: męczeństwo). Teksty rabiniczne uznają milczenie Abrahama za objaw szlachetności. Podkreślają fakt panowania przez Abrahama nad ojcowską miłością, by wykonać Boży nakaz. Czyn Abrahama jest uznawany za najdoskonalszy wyraz bezwarunkowej czci i posłuszeństwa wobec Boga. Abraham jest określany „ojcem wierzących”^[4]. Søren Kierkegaard nazywał Abrahama „rycerzem wiary”^[22][2].

Pierwszy werset 22 rozdziału Księgi Rodzaju zdaje się zawężać rozumienie „związania” („Bóg wystawił Abrahama na próbę...”) do relacji Abraham–Bóg. Mimo iż tekst nie przynosi informacji o wieku Izaaka^[h], to był już na tyle duży, żeby iść na górę Moria i nieść drwa potrzebne do ofiary całopalnej (Rdz 22,6). Tekst biblijny przedstawia Izaaka jako postać bierną, jednak komentarze rabiniczne podkreślają (np. Rabba do Lamentacji, Petichta 24), że „związanie” było próbą nie tylko dla Abrahama, ale także i Izaaka. Ze zapisu „i obaj szli dalej” wysnuwają wniosek, że Izaak wiedział w jakim celu zmierzają na górę, ale pozostał posłuszny^[4]:

Najdalej idąca interpretacja (Genesis Rabba 56,8) wskazywała na świadome uczestnictwo Izaaka. Chłopiec miał wręcz prosić, by ojciec go związał, bowiem ofiara, która się wyrywa nie byłaby miła Bogu^[4]:

O dobrowolnej zgodzie Izaaka pisał Józef Flawiusz („Dawne dzieje Izraela” 1, 232), Pseudo-Filon (Liber Antiquitatum Biblicarum 32, 1–3)^[4], a później także i żydowskie targumy^[23]:

Ta koncepcja ta jest mocno zakorzeniona zarówno w judaizmie, jak i w chrześcijaństwie^[24][25][26].

Hebrajski termin akeda („związanie Izaaka”) podkreśla sam akt, czynność dokonaną przez Abrahama na synu. Natomiast tradycja chrześcijańska używa raczej terminu „ofiara Abrahama”, która stanowi określenie sensu tej czynności^[4].

We wczesnym okresie rabinicznym akeda było przywoływane w modlitwach wstawienniczych. Miszna (Ta'an 2: 4) wskazywała modlitwę przeznaczoną na dni powszednie postu: „Niech ten, który odpowiedział Abrahamowi, naszemu ojcu na górze Moria, odpowie ci i wysłucha w tym dniu głosu twojego płaczu”. Odmawiana podczas Rosz ha-Szana modlitwa Zikhronot (hebr. ‏זִכְרוֹנוֹת‎ wersety „pamięci”) zawiera wezwanie do Boga, „by pamiętał o «związaniu» Izaaka, a poprzez zasługi Abrahama obdarzał jego potomstwo miłosierdziem”. Podczas judaistycznej liturgii w drugi dzień Rosz ha-Szana odczytywana jest historia akeda (Meg 31a). Tradycja wiąże także rogi szofar, które są używane podczas tego święta, z rogami barana, który został ofiarowany w miejsce Izaaka^[2].

Nowy Testament interpretuje ofiarowanie Izaaka jako świadectwo wiary Abrahama (Jk 2,21, Hbr 11,17–19). Ojcowie Kościoła tacy jak Klemens Aleksandryjski (Paedogogica, 1: 5) i Tertulian (Adversus Marcionem, 3:18) interpretowali je jako typ ofiary Chrystusa^[21][2]. Homilia paschalna żyjącego w II wieku Melitona, biskupa Sardes koło Smyrny w zachodniej Anatolii^[27], wyraża przekonanie o wypełnieniu się starotestamentowych proroctw przez przyjście Mesjasza w osobie Chrystusa^[i][j]. „Związanie” Izaaka było interpretowane jako zapowiedź ukrzyżowania Jezusa. Chrześcijańscy pisarze odnotowywali paralelę między obiema historiami, w której Abraham był odnoszony do Boga Ojca, który poświęcał swego jedynego Syna, Izaak niosący drewno na ołtarz na wzgórzu Moria był typem Jezusa niosącego tam krzyż, a baran składany w ofierze symbolizował ukrzyżowanego Jezusa^[2]. Odnotowywana jest także zbieżność „trzech dni” w obu historiach i zbieżność miejsca – na wzgórzu w Jerozolimie^[28][29][30].

W islamie „związanie” jest wymieniane w Koranie (Koran 37: 97–111). Mówi o związaniu „syna” przez Abrahama, ale nie wymienia jego imienia^[k]. Do IX lub X wieku wśród islamskich egzegetów toczyła się dyskusja, który z synów Abrahama/Ibrahima miał uczestniczyć w „związaniu”. Ostatecznie – mimo iż w tej części 37 sury wymieniane jest tylko imię Izaaka^[l] – zawarto konsensus^[21], że był to Izmael, uznawany za praojca Arabów^[21][2]. Według islamu historia miała miejsce przed narodzinami Izaaka^[2].

Biblijny tekst o związaniu Izaaka miał wpływ na sztukę. Od wieków jest istotnym tematem sztuki religijnej^[2]. Powstały liczne dzieła literackie („Bojaźń i drżenie” Sørena Kierkegaarda^[32][11], „Egzystencjalizm jest humanizmem” J.P. Sartre’a^[33], „Izaak i Abraham” poemat Iosifa Brodskiego^[34]), w muzyce („Canticle II: Abraham and Isaac, for alto, tenor, and piano, Op. 51” Benjamina Brittena^[35], „Highway 61 Revisited” – piosenka Boba Dylana^[36], „Story of Isaac” – piosenka z albumu „Songs from a Room” Leonarda Cohena^[37]), w sztuce filmowej („Ofiarowanie” (1986), reż. Andriej Tarkowski^[38], „Fanatyk” (2001), reż. Henry Bean^[39]), malarstwie („Ofiarowanie Izaaka” – relief Lorenzo Ghibertiego (1401)^[40], „Ofiarowanie Izaaka” – obraz Caravaggia^[41][11], „Ofiarowanie Izaaka” – obraz Rembrandta^[11], „Ofiarowanie Izaaka” – obraz Maulbertscha) i w rzeźbiarstwie („Ofiarowanie Izaaka” – płaskorzeźba Lorenzo Ghiberti). Do motywu „związania” nawiązuje także „The Binding of Isaac” (2011) – gra niezależna autorstwa Edmunda McMillena i Floriana Himsla^[42].