Akt mowy – Wikipedia, wolna encyklopedia

Akt mowy (z łac. actus – czyn) – wypowiedzenie skierowane przez nadawcę do odbiorcy, jest ono działaniem, realizacją intencji podmiotu językowego[1].

Teoria aktów mowy

[edytuj | edytuj kod]

Akty mowy są formą działania językowego. Akt mowy dzieli się na dwie fazy: mówienie (faza podstawowa) i zrozumienie słów osoby mówiącej (faza wykonywana przez odbiorcę). Akty mowy zaczął badać brytyjski językoznawca i filozof języka John Langshaw Austin (fundamentalna praca pt. How to Do Things with Words, 1962 r.) – wśród zdań języka naturalnego wyodrębnił on takie, których nie da się ocenić pod względem prawdziwości, a jedynie skuteczności (fortunności). Są to tak zwane performatywy (teoria performatywów)[2]. Ten prosty podział Austin zastąpił następnie bardziej rozwiniętą klasyfikacją – wyodrębnił trzy potencjalne aspekty aktów mowy:

  • lokucyjny (tworzenie i artykułowanie wypowiedzi),
  • illokucyjny (intencjonalność wypowiedzi), obecny np. w obietnicach, ostrzeżeniach, prośbach,
  • perlokucyjny (dodatkowe, wtórne oddziaływanie na odbiorcę), obecny wtedy, gdy wypowiedź wywołuje u odbiorcy jakiś efekt (reakcja emocjonalna, wykonanie pewnej czynności)[3].

Teoria aktów mowy opiera się na spostrzeżeniu, iż przy pomocy języka można nie tylko przekazywać informacje, ale i tworzyć fakty społeczne. W szczególności istnieje kategoria wypowiedzi, które nie opisują w ogóle świata, ale tworzą go i w związku z tym nie mogą podlegać ocenie prawdziwościowej klasycznej logiki. Dotyczy to na przykład deklaracji w rodzaju „Uznaję zebranie za zamknięte”. Teoria ta stawia sobie za cel wszechstronną analizę aktów mowy oraz ich typologię. Klasyfikację aktów mowy, zawężając pojęcie do tzw. genrów mowy, przeprowadziła Anna Wierzbicka[4].

John Searle, uczeń J. L. Austina, wyróżnił (w swym Speech Acts: An essay in the philosophy of language, 1969):

  • akty bezpośrednie – intencja mówiącego odczytywana jest niezależnie od sytuacji, np. Podaj mi szklankę wody.
  • akty pośrednie – tekst aktu należy odczytywać kontekstowo, w różnych sytuacjach tekst może mieć różne znaczenie, np. okrzyk Och! może być w zależności od związanych z jego wypowiedzeniem okoliczności związany z radością, bólem lub strachem[5].

Badaniem problemu właściwego rozumienia aktów pośrednich, jak również tekstów, których nie należy odczytywać wprost (aluzje, ironia), zajmuje się lingwistyka tekstu.

Według Searle’a można wyróżnić pięć typów aktów mowy[6][7]:

  • asercje – ich celem jest przedstawienie sądów, np. wątpienie, podziw, przeczenie itp.

Przykłady: Nie sądzę, abyś tak wiele zarabiał. Bardzo mi się podoba to mieszkanie.

  • akty dyrektywne – ich celem jest wywarcie nacisku na odbiorcę i wpłynięcie na jego zachowanie, np. rozkazy, prośby, pytania.

Przykłady: Natychmiast przyjdź do domu! Proszę Państwa o zapięcie pasów.

  • akty komisywne – ich celem jest podjęcie działania albo zobowiązanie, np. obietnice.

Przykłady: Będę codziennie zmywać naczynia. Obiecuję więcej nie krzyczeć.

  • akty ekspresywne – ich celem jest wyrażenie własnych stanów emocjonalnych, postaw np. gratulacje, kondolencje.

Przykłady: Och, tak bardzo mi przykro. To cudownie!

  • akty deklaratywne – ich celem jest stworzenie nowego stanu rzeczy.

Przykłady: Nadaję ci imię Tomasz.

Rozwinięciem teorii aktów mowy jest teoria implikatur i reguł konwersacyjnych Paula Grice’a, a także teoria aktów pragmatycznych Jacoba L. Meya[8].

Zobacz też

[edytuj | edytuj kod]

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. akt mowy, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2024-07-15].
  2. John L. Austin, Zur Theorie der Sprechakte, 1979, s.27 nn, ISBN 3-15-009396-1 [dostęp 2023-12-19] (niem.).
  3. John L. Austin, Zur Theorie der Sprechakte, 1979, s. 112 nn, ISBN 3-15-009396-1 [dostęp 2023-12-19] (niem.).
  4. Anna Wierzbicka, Genry mowy [online] [dostęp 2024-07-15].
  5. Renata Grzegorczykowa, Wstęp do językoznawstwa, s. 68 n, ISBN 978-83-01-15233-8 [dostęp 2023-12-10].
  6. Norbert Morciniec, Wprowadzenie do językoznawstwa niemieckiego, 2020, s. 169 n, ISBN 978-83-7977-488-3 [dostęp 2023-12-19].
  7. Ryszard Lipczuk, Paweł Mecner, Werner Westphal, Lexikon der modernen Linguistik, 1999, s. 202-204., ISBN 83-85796-89-4 [dostęp 2023-12-19] (niem.).
  8. Kamil Wabnic, Akty mowy — rozwój teorii w XXI wieku (rozpoznanie interdyscyplinarne), „Oblicza Komunikacji”, 14, 2022, s. 76, DOI10.19195/2083-5345.14.5, ISSN 2083-5345 (pol.).

Bibliografia

[edytuj | edytuj kod]
  • Stephen C. Levinson (2010): Pragmatyka, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa, tłumaczenie: Tadeusz Ciecierski, Katarzyna Stachowicz.
  • John Langshaw Austin: Zur Theorie der Sprechakte (How to do things with Words), 2. wyd., tłum.: Eike von Savigny. Stuttgart: Philipp Reclam Jun., 1979. ISBN 3-15-009396-1.
  • Renata Grzegorczykowa: Wstęp do językoznawstwa. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2007. ISBN 978-83-01-15233-8.
  • Ryszard Lipczuk, Paweł Mecner, Werner Westphal: Lexikon der modernen Linguistik. Ausgewählte Begriffe zur Kommunikation und Kognitionswissenschaft. Leksykon lingwistyki współczesnej. Wybrane pojęcia z zakresu komunikacji i nauk kognitywnych. Szczecin: Albatros, 1999. ISBN 83-85796-89-4.
  • Norbert Morciniec: Wprowadzenie do językoznawstwa niemieckiego. Wrocław: Oficyna Wydawnicza Atut, 2020. ISBN 978-83-7977-488-3.
  • John R. Searle: Sprechakte. Ein sprachphilosophischer Essay. Frankfurt/M: Suhrkamp Verlag, 1979. ISBN 3-518-06362-6.

Linki zewnętrzne

[edytuj | edytuj kod]