Anunnaki – Wikipedia, wolna encyklopedia

Anun(n)a, Anun(n)aki (sum. Anun(n)a, akad. Anunnakū, Anunnaki ) – określenie grupy „wielkich bogów” występujących w wierzeniach ludów Mezopotamii. Sumeryjscy Anunna powiązani byli ze stwarzaniem świata i wyznaczaniem losów ludzi i bogów. Akadyjscy Anunnaki posiadali więcej cech chtonicznych i występowali w roli sędziów świata podziemnego.

W tekstach sumeryjskich znanych jest kilka wariantów zapisu nazwy tej grupy bogów: ^da-nun(-na), ^da-nun(-na)-ke₄(-e)-ne czy ^da-nun-na-ke(-e)-ne^[1][2]. Niemal zawsze poprzedza tą nazwę determinatyw dingir, stawiany przed imionami boskimi^[3], po którym następują słowa „a” (‘nasienie, potomek’)^[4] i „nun” (‘książę’)^[5], do których często dodawana jest końcówka dopełniacza (-k)^[6] i sufiks liczby mnogiej klasy osób (-ene)^[7]. W jednej z inskrypcji Gudei, władcy Lagasz, pojawia się wyjątkowo zdwojona forma ^da-nun-na-^da-nun-na („wszyscy bogowie Anuna”)^[8], której odpowiada najprawdopodobniej znaczeniowo forma dingir-dingir-a-nun-na spotykana w późniejszych tekstach starobabilońskich^[9]. Sama nazwa Anuna w swej tradycyjnej sumeryjskiej formie ^da-nun-na tłumaczona jest zazwyczaj jako „nasienie/potomstwo księcia” lub „(ci, którzy) z książęcego nasienia (są/pochodzą)”^[10]. Finkelstein wspomnianego tu „księcia” (nun) łączy z bogiem Enki z Eridu, którego w tekstach sumeryjskich określano tym właśnie epitetem^[11]. Nazwę miasta Enkiego, Eridu, zapisywano w formie NUN^ki[12], a jego małżonka nosiła imię ^ddam-gal-nun-na („wielka małżonka księcia”)^[13].

W zakadyzowanej formie Anunnak(k)ū nazwa tej grupy bogów trafiła do tekstów akadyjskich^[14][15], co znalazło swoje odzwierciedlenie w babilońskiej liście bogów An = Anum, gdzie sumeryjska nazwa ^da-nun-na utożsamiona została z akadyjską nazwą ^dA-nun-na-ku^[16]. W tekstach poświadczone są też inne warianty tej nazwy, z początkową samogłoską „a” zmienioną na „e”: Enunnakū (w dopełniaczowej formie e-nu-na-ki) i skrócone Enukkū (w dopełniaczowej formie e-nu-uk-ki)^[17][18]. Dietz Edzard postuluje też istnienie wariantu E/Anūnakū, gdyż, jego zdaniem, występowanie skróconej formy Enukkū wyjaśnić można jedynie asymilacją spółgłoskową morfemu -n(a)k- w -kk-, ale nigdy -nn(a)k- w -kk-^[19]. W tekstach akadyjskich nazwę tej grupy bogów zapisywano również za pomocą sumerogramów (^dA.NUN, ^dA.NUN.NA, ^dA.NUN.NA.KE.E.NE)^[20] oraz przy pomocy formy kryptograficznej ^dgíš-u (60 x 10) wyrażającej wartość liczby 600^[21].

Anunnaki występują głównie w literackich tekstach mitologicznych, eposach i hymnach z okresu od końca III tys. do połowy I tys. p.n.e.^[22]. Wczesne wzmianki o Anunnaki pojawiają się również w inskrypcjach królewskich^[23]: w inskrypcjach Gudei (Cylinder A i B)^[24] i w inskrypcjach władców z okresu Ur III^[25] i okresu starobabilońskiego^[26]. Anunnaki występują również w modlitwach^[27], zaklęciach^[28], tekstach rytualnych^[29], listach leksykalnych^[30], w listach omenów^[31] i w listach bogów umieszczonych w rytualnych pieśniach odgrywanych na instrumencie balag^[32]. Póki co znane są jedynie trzy teksty administracyjne wskazujące na składanie ofiar dla Anunnaki^[33]. Najpóźniejsze źródła wzmiankujące Anunnaki pochodzą z okresu seleukidzkiego^[34]. Nie są znane żadne przedstawienia ikonograficzne tej grupy bogów.

W mitach sumeryjskich Anunnaki powstają wkrótce po rozłączeniu nieba i ziemi^[35]. Przedstawiani są jako potomstwo boga Anu (sum. An)^[36], w późniejszym okresie rolę ich ojca przyjmuje Marduk^[37]. Nie było ustalonej liczby Anunnaki. W tekstach źródłowych występują najczęściej jako grupa bogów, często określana jako „Wielcy Bogowie” (sum. ^da-nun-na dingir gal-gal-e-ne)^[38]. Do Anunnaki zaliczano prawdopodobnie większość, jeśli nie wszystkich najważniejszych bogów^[39]. W przekazach mitycznych mowa jest niekiedy o siedmiu Anunnaki (mit o Atrahasisie^[40], Zejście Inanny do Świata Podziemnego), ich skład jest jednak niepewny. W jednym micie Inanna jest określona jako „najbardziej porywcza między bogami Anunna”^[41], w innym sama jest sądzona przez Anunnaki^[42]. Być może w niektórych tradycjach siódemka Anunnaki była tożsama z siódemką bogów „rozstrzygających losy”, w skład której wchodzili: An, Enlil, Enki, Ninhursag, Nanna, Utu i Inanna^[43]. Od okresu średniobabilońskiego wśród najpotężniejszych Anunnaki wymienia się Marduka, Damkinę, Nergala i Madanu^[44]. W jednym tekście mowa jest o „pięćdziesięciu Anunnaki z Eridu”^[45], ich skład nie jest jednak opisany, a liczba jest raczej symboliczna^[46]. Liczba Anunnaki mogła też sięgać sześciuset: w Enuma elisz Marduk rozdzielił obowiązki pomiędzy trzystu Anunnaki „nieba” i trzystu Anunnaki „ziemi”^[47].

W dwóch przypadkach Anunnaki zostali dookreśleni za pomocą toponimu jako „Anunnaki (miasta) Lagasz” i „Anunnaki (miasta) Eridu”^[48]. Poza tym w źródłach określani są także jako „Bogowie Losów” (sum. ^da-nun-na dingir nam-tar-re)^[49] i „bóstwa opiekuńcze wszystkich krajów” (sum. ^dlamma kur-kur-ra)^[50]. Być może do Anunnaki odnosi się określenie „Bogowie Gór” (sum. dingir.hur.sag.gá)^[51].

Wielu bogów było określanych jako ci, którzy stali na czele Anunnaki. W zależności od tego, któremu bogu poświęcone były mit czy modlitwa, owe bóstwo często przedstawiano jako przywódcę Anunnaki – zabieg ten miał na celu podkreślenie potęgi bohatera danego utworu^[52]. Anu miał być ojcem Anunnaki, jak również ich władcą^[53]. Enlil i jego małżonka Sud mieli uprawnienie rozdzielania boskich praw me między Anunnaki^[54], a sami Anunnaki byli członkami jego dworu^[55]. Enki był „przewodnikiem pośród bogów Anunna”^[56], Gilgamesz – ich sędzią^[57]. W inskrypcji Sin-iddinama to bóg Utu jest tym, który „przewyższa Anunnaki”^[58]; według inskrypcji z okresu panowania Utu-hengala „królem Anunnaki” był Nanna^[59], a w modlitwie do Aszura władcą Anunnaki jest sam Aszur^[60]. W micie o walkach Ninurty Anunnaki (podporządkowani Enlilowi) uciekają przed Ninurtą^[61], który staje się „królem bogów Anunna”^[62]; odpowiednio w micie o Errze Anunnaki „drżą” przed Errą^[63]. W Enuma elisz Marduk co prawda wyznaczył zarząd nad Anunnaki bogu Anu, ale sam wydawał im bezpośrednie polecenia^[64]. W tekście mitologicznym z okresu nowoasyryjskiego Marduk poprowadził armię Anunnaki przeciwko świątyni Ninurty w Nippur^[65]; tekst jest poważnie uszkodzony, wydaje się jednak z niego wynikać, że ci Anunnaki byli w jakiejś zależności wobec bogów zaatakowanej świątyni^[66]. Niektóre teksty wręcz wydają się nie tyle uwypuklać potęgę innego bóstwa, co celowo umniejszać rangę samych Anunnaki^[67].

Po okresie starobabilońskim Anunnaki zaczęto zestawiać w opozycji do innej grupy bogów: Igigi^[68]. Ich wzajemna relacja nie jest jasna. Jeszcze w starobabilońskim micie o Atrahasisie „Anunnaki nieba” zlecali Igigi wykonywanie ciężkiej pracy^[69], z czasem jednak w tekstach to Igigi zaczęli być przedstawiani jako bogowie niebiańscy, podczas gdy Anunnaki nabierali cech chtonicznych^[70]. Burkhart Kienast zauważa jednak, że tylko nieliczne teksty podkreślają opozycję „niebiańscy Igigi – chtoniczni Anunnaki”, w większości zaś źródeł te określenia wydają się być raczej synonimiczne^[71]. Zwłaszcza w źródłach z I tys. p.n.e. paralelizm „Igigi – Anunnaki” mógł mieć charakter wyłącznie stylistyczny^[72].

Anunnaki występują w źródłach zarówno jako bogowie niebiańscy, jak i chtoniczni. W mitach sumeryjskich Anunnaki razem z innymi bogami stwarzają świat i ludzi^[73] i ofiarowują ludziom pierwsze narzędzie: motykę^[74]. Anunnaki powiązani są także z przekazami o budowie świątyń: w inskrypcjach Gudei ta grupa bogów patronowała powstawaniu świątyni w Girsu^[75], a w Enuma elisz Marduk zlecił im zbudowanie Esagili w Babilonie^[76]. Prawdopodobnie można im przypisać funkcje opiekuńcze wobec przynajmniej niektórych miast (Lagasz, Eridu, być może także Nippur^[77]) oraz dbałość o dobrostan ludzkości: w niektórych źródłach łączone są bowiem z urodzajem^[78] i przywracaniem stanu równowagi^[79]. Z drugiej strony Anunnaki z Eposu o Gilgameszu pomogli innym bogom w sprowadzeniu na ludzi potopu, choć jednocześnie opłakiwali zagładę ludzkości^[80].

Ich najczęściej podkreślaną w źródłach prerogatywą było „ustanawianie losów”^[81] – tak bogów^[82], jak i zwykłych ludzi^[83]. W tekście mitologicznym o ataku na świątynię Ninurty w Nippur Anunnaki mają przesłuchać pokonanych bogów z tejże świątyni^[84]. W opisie świątyni Ningirsu Gudea wspomina o zewnętrznym pomieszczeniu przeznaczonym do sprawowania sądów przez Anunnaki^[85]. W micie o Enkim Anunnaki, jako „ustalający losy”, zakładają siedziby w sanktuarium Enkiego, które ma wznieść się ku niebu^[86], w dalszej części mitu Enki tworzy dla Anunnaki siedziby w miastach^[87]. Według innych przekazów Anunnaki zamieszkują Czyste/Święte Wzgórze^[88] lub Las Cedrowy, który lokalizowano w górach Libanu^[89].

Anunnaki pojawiają się również w kompozycjach na instrument balag; przywoływani są w celu uśmierzenia gniewu innych bóstw^[90].

Od okresu starobabilońskiego Anunnaki coraz częściej pojawiali się w roli bóstw chtonicznych. W sumeryjskiej wersji Zejścia Inanny do Świata Podziemnego siódemka Anunnaki pełni funkcję sędziów wydających wyrok na Inannę^[91]. W akadyjskiej wersji tego mitu Anunnaki zamieszkują świat podziemny i piją jego wodę. Na rozkaz Ereszkigal zostali posadzeni na złotach tronach w pałacu ozdobionym perłami^[92]. Również w micie o Errze Anunnaki mieszkają w Podziemiu, a w wyjątkowych okolicznościach mogą stanowić zagrożenie dla świata żywych^[93]. Według tekstów zaklęć to Anunnaki prowadzili zmarłego do świata podziemnego^[94] i przeprowadzali nad nim sąd^[95]. Zmarły natomiast wygłaszał przed Anunnaki określone formuły, wręczał im figurki apotropaiczne i dary^[96].

Anunnaki występują także w roli adresatów zaklęć związanych z uwięzieniem czarownic w świecie podziemnym^[97]: obok innych bogów mieli on moc „związania” czarownika^[98], jak i siłowego przeprowadzenia go przez bramy Podziemia^[99]. W tekstach magicznych Anunnaki są również pośrednikami w kontaktach z duchami zmarłych^[100].

Nic nie wiadomo o osobnych świątyniach przeznaczonych do kultu Anunnaki^[101], prawdopodobnie dlatego, że poszczególni bogowie wchodzący w skład tej grupy mieli swoje osobne miejsca kultu^[102] . Wiadomo jednak, że Anunnaki byli adresatami modlitw i ofiar^[103]. Według mitu o Errze ludzie zostali stworzeni właśnie w celu składania ofiar dla Anunnaki^[104]. Lista ofiar z okresu Ur III wskazuje, że składano im ofiary roślinne^[105]. W zaklęciach Anunnaki otrzymywali ofiary kispu^[106], czyli ofiary przeznaczone dla zmarłych przodków, które składano pod koniec miesiąca Abu (przypadającego na sierpień)^[107]. Ofiary kispu dla Anunnaki pojawiają się również w późnym tekście z okresu seleukidzkiego opisującym rytuał przeprowadzany w związki z zaćmieniem księżyca^[108]. Bardzo mała liczba tekstów nieliterackich (np. administracyjnych)^[109], w których pojawiają się Anunnaki, wskazuje na ograniczoną rolę kultu tej grupy bogów. Adam Falkenstein zauważył ponadto, że forma „Anunnaki” nigdy nie pojawia się jako człon w imionach osobowych, co wskazuje na znikomą rolę tych bogów w prywatnej religijności^[110].

• Abusch T., Schwemer D., Corpus of Mesopotamian Anti-Witchcraft Rituals, vol. I, Leiden–Boston 2011.
• Abusch T., Schwemer D., Corpus of Mesopotamian Anti-Witchcraft Rituals, vol. II, Leiden–Boston 2016.
• Black J., Green A., Słownik mitologii Mezopotamii, tłum. A Reiche, Katowice 1998.
• Brisch N., Anunna (Anunnaku, Anunnaki) (a group of gods), „Ancient Mesopotamian Gods and Goddesses” (Oracc and the UK Higher Education Academy), online 2019: http://oracc.museum.upenn.edu/amgg/listofdeities/anunna/ [dostęp: 25.08.2024].
• Chapman A., Gudea and the Gods: Intersecting Policy and Prophecy, „Studia Antiqua” 6/1 (2008), s. 41–49.
• Cuneiform Digital Library Initiative [= CDLI]: https://cdli.mpiwg-berlin.mpg.de/ [dostęp: 28.08.2024].
• Drewnowska-Rymarz O. (tłum.), Zejście Isztar do Świata Podziemnego, [w:] Mity akadyjskie, tłum. zbiorowe, Warszawa 2000, s. 86–91.
• Edzard D.O., [Igigū], Anunna und. A. Nach sumerischen Quellen, [w:] Reallexikon der Assyriologie und Vorderasiatischen Archäologie [= RlA] 5 (1976–1980), s. 37–40.
• Edzard D.O., Gudea and His Dynasty, Toronto–Buffalo–London 1997 (The Royal Inscriptions of Mesopotamia Early Periods [= RIME] 3.1).
• Edzard D.O., Sumerian Grammar, Leiden–Boston 2003.
• ePSD = http://psd.museum.upenn.edu/nepsd-frame.html [dostęp: 28.08.2024].
• Falkenstein A., Die Anunna in der sumerischen Überlieferung, [w:] Studies in Honor of Benno Landsberger on his Seventy-Fifth Birthday, April 21, 1965, ed. H. Güterbock, T. Jacobsen, Chicago–Illinois 1965, s. 127–140 (Assyriological Studies 16).
• Foster B.R., Before the Muses. An Anthology of Akkadian Literature, III^rd ed., Maryland 2005.
• Frayne D., Sargonic and Gutian Periods (2334–2113 BC), Toronto–Buffalo–London 1993 (The Royal Inscriptions of Mesopotamia Early Periods [= RIME] 2).
• Frayne D., Ur III Period (2112–2004 BC), Toronto–Buffalo–London 1997 (The Royal Inscriptions of Mesopotamia Early Periods [= RIME] 3.2).
• Frayne D., Old Babylonian Period (2003–1595 BC), Toronto–Buffalo–London 1990 (The Royal Inscriptions of Mesopotamia Early Periods [= RIME] 4).
• Gabbay U., Pacifying the Hearts of the Gods: Sumerian Emesal Prayers of the First Millennium BC, Wiesbaden 2014.
• Gawlikowska K. (tłum.), Erra, [w:] Mity akadyjskie, tłum. zbiorowe, Warszawa 2000, s. 92–110.
• Heiser M.S., Clapper D., The Anunnaki Gods According to Ancient Mesopotamian Sources: English Translations of Important Scholarly Works with Brief Commentary, [sine loco] 2018 (angielskie tłumaczenie niemieckich artykułów von Sodena, Falkensteina i Kienasta).
• Kienast B., Igigū and Anunnakkū nach den akkadischen Quellen, [w:] Studies in Honor of Benno Landsberger on his Seventy-Fifth Birthday, April 21, 1965, ed. H. Güterbock, T. Jacobsen, Chicago–Illinois 1965, s. 141–158.
• Kienast B., Igigū, Anunnakkū und. B. Nach akk. Quellen, [w:] Reallexikon der Assyriologie und Vorderasiatischen Archäologie [= RlA] 5 (1976–1980), s. 40–44.
• Kramer S.N., The Sumerians: Their History, Culture, and Character, Chicago–London 1963.
• Łyczkowska K. (tłum.), Enūma eliš, [w:] Mity akadyjskie, tłum. zbiorowe, Warszawa 2000, s. 17–50.
• Łyczkowska K. (tłum.), Starobabiloński mit o Atrachasisie, [w:] Mity akadyjskie, tłum. zbiorowe, Warszawa 2000, s. 125–142.
• Łyczkowska K., Puchta P., Kapełuś M. (tłum.), Epos o Gilgameszu, Warszawa 2010.
• Łyczkowska K., Szarzyńska K., Mitologia Mezopotamii, Warszawa 1981.
• Oracc TLAB (Temple Life in Assyria and Babylonia: https://oracc.museum.upenn.edu/cams/tlab/corpus [dostęp: 28.08.2024]).
• Oshima T., “Damkianna Shall Not Bring Back Her Burden in the Future!” A New Mythological Text of Marduk, Enlil and Damkianna, [w:] A Woman of Valor: Jerusalem Ancient Near Eastern Studies in Honor of Joan Goodnick Westenholz, ed. W. Horowitz, U. Gabbay, F. Vukosavokić, Madrid 2010, s. 145–161.
• Szarzyńska K. (tłum.), Zejście Inany do Świata Podziemnego, [w:] Mity sumeryjskie, tłum. K. Szarzyńska, wyd. II, Warszawa 2010, s. 84–103.
• Szarzyńska K. (tłum.), Enki – organizator świata, [w:] Mity sumeryjskie, tłum. K. Szarzyńska, wyd. II, Warszawa 2010, s. 46–60.
• Szarzyńska K. (tłum.), Inana i kraj Ebih, [w:] Mity sumeryjskie, tłum. K. Szarzyńska, wyd. II, Warszawa 2010, s. 104–110.
• Szarzyńska K. (tłum.), Enki i Ninhursanga, [w:] Mity sumeryjskie, tłum. K. Szarzyńska, wyd. II, Warszawa 2010, s. 28–38.
• Szarzyńska K. (tłum.), Stworzenie motyki dla ludzi, [w:] Mity sumeryjskie, tłum. K. Szarzyńska, wyd. II, Warszawa 2010, s. 136–137.
• Szarzyńska K. (tłum.), Enki i Ninmah (stworzenie ludzi), [w:] Mity sumeryjskie, tłum. K. Szarzyńska, wyd. II, Warszawa 2010, s. 39–45.
• Szarzyńska K. (tłum.), Małżeństwo Enlila z boginią Sud, [w:] Mity sumeryjskie, tłum. K. Szarzyńska, wyd. II, Warszawa 2010, s. 13–20.
• Szarzyńska K. (tłum.), Cele stworzenia ludzkości, [w:] Mity sumeryjskie, tłum. K. Szarzyńska, wyd. II, Warszawa 2010, s. 133–135.
• Szarzyńska K. (tłum.), Zwycięskie walki Ninurty z Górą, [w:] Mity sumeryjskie, tłum. K. Szarzyńska, wyd. II, Warszawa 2010, s. 143–171.