Arcylutnia – Wikipedia, wolna encyklopedia

Arcylutnia (arciliuto, archiliuto, archlute^[1]) – instrument muzyczny, w którym źródłem dźwięku są napięte struny szarpane palcami^[2]; używana głównie w XVI i XVII wieku basowa odmiana lutni^[3], wyposażona w długą szyjkę i większą niż zwykła lutnia liczbę strun, stosowana w kościelnych i świeckich zespołach wokalno-instrumentalnych do akompaniamentu i realizacji generałbasu^[1]. Struny basowe strojone są wg indywidualnych potrzeb, zazwyczaj w skali malejącej – najwyższy dźwięk wydaje struna położona najniżej, najniższy – położona najwyżej^[4].

Arcylutnie zaczęły być budowane w XVI wieku, kiedy instrumenty basowe nabrały większego znaczenia. Początkowo lutniści wyposażali instrumenty w dodatkowe, niskobrzmiące (basowe, burdonowe) struny, jednak zasięg palców dłoni obejmującej szyjkę pozostawał ograniczeniem. Problemowi zaradzono rozpinając struny basowe nie nad podstrunnicą, ale obok niej – między wspólnym mostkiem a osobną komorą kołkową w dodatkowej główce^[5]. Strun tych nie skraca się palcami^[1], lecz dostraja się je każdorazowo do basowych dźwięków utworu muzycznego^[5]. Powstały trzy główne typy arcylutni: chitarrone, teorban oraz lutnia teorbanizowana^[4].

 Osobny artykuł: Chitarrone.

Chitarrone^[6] był prawdopodobnie pierwszą skonstruowaną arcylutnią. Powstał we Włoszech. Ma wysokość dorosłego człowieka^[5]. Komora kołkowa nie jest w nim odgięta, jak w klasycznej lutni, lecz prosta, przechodząca w znacznie wydłużoną szyjkę zakończoną drugą komorą kołkową dla strun burdonowych (5–8 sztuk^[7])^[8]. Michael Praetorius wyróżnił trzy główne rodzaje chitarrone: padewski (długości ok. 215 cm, z ośmioma parami strun melodycznych), rzymski (długości ok. 185 cm, z sześcioma parami strun melodycznych) oraz boloński (z metalowymi strunami)^[5].

 Osobny artykuł: Teorban.

Teorban^[9] (teorba^[10]) ma komorę kołkową strun melodycznych prostą – na przedłużeniu szyjki. Komora kołkowa strun burdonowych jest umieszczona ponad pierwszą i nieco z boku^[5]. Obydwie połączone są esowatą szyjką^[11]. Struny teorbanu były początkowo pojedyncze, a od XVIII wieku zdwajane^[5].

Lutnia teorbanizowana (wł. liuto [at]tiorbato) ma główkę z komorą kołkową strun melodycznych odgiętą jak w klasycznej lutni. Komora kołkowa strun burdonowych stanowi proste przedłużenie lewej krawędzi szyjki. Obie komory są zatem usytuowane względem siebie pod kątem prostym, lub do niego zbliżonym^[12]. Ma gabaryty klasycznej lutni; jest mniejsza i lżejsza od teorbanu. Zwana bywa też lutnią francuską, ponieważ była chętnie wykorzystywana przez XVII-wiecznych lutnistów we Francji^[13].

• Krzysztof Baculewski et al.: Encyklopedia muzyki. Andrzej Chodkowski (red.). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-13410-0.
• Kurt Sachs: Historia instrumentów muzycznych. Stanisław Olędzki (tłum.). Warszawa: Oficyna Wydawnicza Volumen, 2005. ISBN 83-7233-036-0.