Goryczka – Wikipedia, wolna encyklopedia

Ten artykuł dotyczy rośliny zielnej. Zobacz też: gencjana – środek dezynfekujący.
Goryczka
Ilustracja
Goryczka wiosenna
Systematyka[1][2]
Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Podkrólestwo

rośliny zielone

Nadgromada

rośliny telomowe

Gromada

rośliny naczyniowe

Podgromada

rośliny nasienne

Nadklasa

okrytonasienne

Klasa

Magnoliopsida

Nadrząd

astropodobne

Rząd

goryczkowce

Rodzina

goryczkowate

Rodzaj

goryczka

Nazwa systematyczna
Gentiana L.
Sp. Pl. 227. 1753
Typ nomenklatoryczny

Gentiana lutea L.[3]

Multimedia w Wikimedia Commons
Hasło w Wikisłowniku
Goryczka dynarska
Goryczka kropkowana
Goryczka wiosenna

Goryczka (Gentiana L.) – rodzaj roślin zielnych z rodziny goryczkowatych. Rodzaj ten obejmuje ok. 335[5]–400[6] gatunków. Występują one na całym świecie, głównie w klimacie umiarkowanym, na obszarach górskich[6][7]. Zasiedlają alpejskie łąki, miejsca skaliste, bagna i widne lasy[7]. Pochodzenie naukowej nazwy Gentiana wiązane jest z imieniem króla Ilirii z II w. p.n.e. Gentiosa, któremu przypisywano odkrycie leczniczych właściwości tych roślin[8]. Rośliny znajdują zastosowanie lecznicze, w szczególności goryczka żółta, używana także do barwienia likierów[7].

Rozmieszczenie geograficzne

[edytuj | edytuj kod]

Zasięg rodzaju obejmuje całą strefę umiarkowaną półkuli północnej. W strefie międzyzwrotnikowej obejmuje obszary górskie – w południowej Azji sięgając po Nową Gwineę i wschodnią Australię oraz w Ameryce Środkowej i wzdłuż obszarów górskich Ameryki Południowej do jej południowej części włącznie z Falklandami[5]. Ogromna większość gatunków rośnie w Azji – ok. 300[7], z czego w Chinach ok. 250[5]. W Europie występuje 29 gatunków (z czego 8 w Polsce[9]). Na innych kontynentach poza Eurazją występują bardzo nieliczne gatunki[7], w Afryce rodzaj reprezentowany jest tylko w Maroku[5].

Gatunki flory Polski[9]

W 2017 roku odnaleziono, a w 2023 ogłoszono odkrycie w polskich Tatrach na dwóch stanowiskach Gentiana orbicularis Schur (≡ Gentiana brachyphylla subsp. favratii)[10].

Morfologia

[edytuj | edytuj kod]
Pokrój
Przeważnie byliny kłączowe, rzadziej rośliny roczne lub dwuletnie[6]. Zwykle są to niskie rośliny alpejskie, ale należą tu też gatunki osiągające do 1,5 m wysokości[7]. Pędy są prosto wzniesione lub podnoszące się, z łodygami często kreskowanymi lub kanciastymi. Niektóre gatunki mają system korzeniowy wiązkowy, inne palowy, z tęgim i drewniejącym korzeniem, czasem występuje kilka zgrubiałych korzeni[11].
Liście
Naprzeciwległe (rzadko okółkowe lub skupione w rozecie przyziemnej[11]), całobrzegie, siedzące, zwykle nagie[7].
Kwiaty
Wyrastają pojedynczo lub po kilka skupionych w wierzchotkach, czasem dodatkowo skupionych w szczytowym lub okółkowym kwiatostanie złożonym[11]. Kwiaty są duże, promieniste, zwykle pięciokrotne (rzadko 4-, 6–8-krotne[11]) o koronie zrosłopłatkowej, rurkowatej, dzwonkowatej lub lejkowatej, różnie zabarwionej. W pąku płatki korony skręcone[7]. Kielich zrosłodziałkowy, z ząbkami nitkowatymi do jajowatych i wyraźnymi wiązkami przewodzącymi[11]. Pręcików jest 5, ich pylniki są zwykle okazałe[7], a nitki przyrośnięte do nasady rurki korony, u nasady oskrzydlone[11]. Zalążnia górna (siedząca lub wyniesiona na gynoforze[11]), dwukomorowa. Znamiona tęgiego i krótkiego zwykle słupka są 2-łatkowe lub 2-wrębne[7], rzadziej szyjka jest nitkowato wydłużona[11]. Cechą charakterystyczną, różniącą goryczki od podobnego rodzaju goryczuszka jest występowanie w koronie wyrostków między łatkami i brak rzęsek w gardzieli korony.
Owoc
Wielonasienna, walcowata lub elipsoidalna[11] torebka otwierająca się dwiema klapami. Nasiona często oskrzydlone[7].

Systematyka

[edytuj | edytuj kod]
Pozycja systematyczna

Rodzaj z rodziny goryczkowatych (Gentianaceae), z plemienia Gentianeae i podplemienia Gentianinae[4].

Rodzajem siostrzanym względem Gentiana jest Tripterospermum. Rodzaje te rozdzieliły się 9,45 miliona lat temu. Oba tworzą jeden z dwóch głównych kladów w obrębie podplemienia Swertiinae. Do drugiego kladu należy kilka rodzajów obejmujących gatunki w tradycyjnym, szerokim ujęciu zaliczane do Gentiana takie jak: Gentianopsis, goryczuszka Gentianella i Comastoma[12].

Relacje filogenetyczne w obrębie podplemienia Swertiinae[12]
Swertiinae


Tripterospermum



Gentiana – goryczka





Gentianopsis




Halenia




Swertia – niebielistka




Gentianella – goryczuszka




Lomatogonium



Comastoma








Lista gatunków
 Osobny artykuł: Lista gatunków z rodzaju goryczka.

Ochrona

[edytuj | edytuj kod]

W Polsce wszystkie gatunki goryczki występujące dziko objęte są ochroną gatunkową.

Zastosowanie

[edytuj | edytuj kod]

Wiele gatunków jest uprawianych jako rośliny ozdobne. Niektóre gatunki mają własności lecznicze. Za odkrywcę leczniczych właściwości wyciągu z goryczki górskiej uznaje się Gentiosa, króla Ilirii[13].

Gatunki uprawiane[14][15]

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
  2. ↑ Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2011-11-30] (ang.).
  3. ↑ Index Nominum Genericorum. [dostęp 2009-02-03].
  4. ↑ a b Genus Gentiana L.. [w:] Germplasm Resources Information Network (GRIN-Taxonomy) [on-line]. USDA, Agricultural Research Service, National Plant Germplasm System. [dostęp 2022-08-15].
  5. ↑ a b c d Gentiana Tourn. ex L.. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2022-08-15].
  6. ↑ a b c Geoffrey Burnie i inni, Botanica. Ilustrowana, w alfabetycznym układzie, opisuje ponad 10 000 roślin ogrodowych, Niemcy: Könemann, Tandem Verlag GmbH, 2005, ISBN 3-8331-1916-0, OCLC 271991134.
  7. ↑ a b c d e f g h i j k Roger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Vol. 2. Perennials and annuals. London: Macmillan, 2002, s. 208. ISBN 0-333-74890-5.
  8. ↑ Marian Rejewski: Pochodzenie łacińskich nazw roślin polskich. Warszawa: 1996, s. 76. ISBN 83-05-12868-7.
  9. ↑ a b Zbigniew Mirek i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 87, ISBN 978-83-62975-45-7.
  10. ↑ Marcin Nobis i inni, New national and regional plant records: Contribution to the flora of the Old World countries, „Acta Societatis Botanicorum Poloniae”, 92, 2023, s. 1-21 [dostęp 2023-06-08].
  11. ↑ a b c d e f g h i Gentiana Linnaeus. [w:] Flora of China [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2022-08-15].
  12. ↑ a b Yu Zhang, Jingya Yu, Mingze Xia, Xiaofeng Chi, Gulzar Khan, Shilong Chen, Faqi Zhang. Plastome sequencing reveals phylogenetic relationships among Comastoma and related taxa (Gentianaceae) from the Qinghai–Tibetan Plateau. „Ecology and Evolution”. 11, 22, s. 16034-16046, 2021. DOI: 10.1002/ece3.8274. 
  13. ↑ Praca zbiorowa: Oxford - Wielka Historia Świata. Cywilizacje Europy. Indoeuropejczycy - Celtowie. T. 12. Poznań: Polskie Media Amer.Com, 2006, s. 171. ISBN 83-7425-367-3.
  14. ↑ Ludmiła Karpowiczowa (red.): Słownik nazw roślin obcego pochodzenia łacińsko-polski i polsko-łaciński. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 1973.
  15. ↑ Wiesław Gawryś: Słownik roślin zielnych. Kraków: Officina botanica, 2008, s. 88-89. ISBN 978-83-925110-5-2.
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Goryczka&oldid=72972488”