Hiperpoprawność – Wikipedia, wolna encyklopedia

Hiperpoprawność, in. hiperyzacja[1], hiperkorekcja[2], przesada poprawnościowa[3] – unikanie form zgodnych z normą językową na rzecz hiperyzmów, czyli form pozbawionych aprobaty normatywnej, ale postrzeganych przez mówiącego jako lepsze[3][4].

Hiperkorekcja polega na bezpośredniej imitacji systemowości w tworzeniu form wyrazowych, niewłaściwym rozszerzeniu zakresu pewnej cechy językowej[5][6]. Do zjawiska tego dochodzi zwykle wskutek kontaktu dwóch odmian językowych, np. dialektu lokalnego i języka ogólnego – bądź też dwóch różnych gwar – z których jedna uchodzi za bardziej „poprawną” i godną naśladowania, a druga za gorszą[3]. Przyczyną hiperpoprawności jest niedostateczna wiedza na temat systemów językowych[3].

Hiperpoprawność bywa pojmowana jako przejaw niepewności językowej mówiącego[7][8].

Przykłady

[edytuj | edytuj kod]

Zjawisko hiperyzacji wynika z opacznej lub przesadnej próby zastosowania danej zasady językowej – niewłaściwie pojętej normy – która wbrew zamiarowi prowadzi do wygenerowania formy nienormatywnej[8]. O hiperpoprawności nie można mówić, gdy użycie niestandardowej, pozornie przesadnej formy wynika z naturalnego poczucia językowego, np. gdy występuje ona w rodzimej odmianie języka danej osoby[9]. Hiperpoprawność staje się przedmiotem krytyki na gruncie tradycji normatywizmu, choć jednocześnie może wynikać z nieścisłego przestrzegania popularyzowanych zasad poprawnościowych[8].

Hiperpoprawność występuje przede wszystkim na poziomie wymowy, fleksji i słowotwórstwa[10]. Przykładem tego zjawiska jest „literowa” wymowa ę oraz ą przed spółgłoskami zwartymi i zwarto-szczelinowymi, np. ząb jako [zɔ̃p] lub [zɔɰ̃p] zamiast [zɔmp][11]. Użytkownik gwarowej polszczyzny, w trakcie mówienia w języku ogólnym, może unikać gwaryzmu gościami i wprowadzać formę gośćmi, jednocześnie posiłkując się hiperyzmem rzeczmi w miejsce faktycznej formy literackiej: rzeczami[6].

Przykładem zjawiska hiperpoprawności w języku angielskim jest użycie formy whom (zamiast who) w zdaniu Whom is it at the door? Wynika to z chybionej próby dostosowania swojego dialektu, nierozróżniającego who i whom, do zasad angielszczyzny standardowej (zwłaszcza jej odmiany pisanej)[12].

Bywa, że formy powstałe w wyniku hiperpoprawności utrwalają się w języku, niekiedy zyskując aprobatę normatywną lub nawet rugując w zupełności formy starsze. W rozwoju języka polskiego regularne formy typu depcę, szepcę itp., choć umotywowane ewolucją języka, były odczuwane jako gwarowe (patrz mazurzenie) i zastępowano je formami depczę, szepczę itp., które ostatecznie zostały uznane za dopuszczalne w języku standardowym[13][14]. Innym przykładem jest słowo zmierzch, pierwotnie brzmiące zmierzk. Ponieważ w niektórych polskich gwarach wygłosowe -ch przechodzi w -k (np. na tych nogach > na tyk nogak, groch > grok), mylnie uznano, że wymowa zmierzk jest gwarowa i końcowe k poprawiono na ch[15].

Zobacz też

[edytuj | edytuj kod]

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ Bogusław Kreja: O przesadnej poprawności językowej. W: Stanisław Urbańczyk (red.): Język polski: poprawność, piękno, ochrona. Bydgoszcz: Bydgoskie Towarzystwo Naukowe, 1969, s. 165–178, seria: Prace popularnonaukowe 4.
  2. ↑ Magdalena Pastuchowa, Pragmatyczna hiperkorekcja, czyli o „przesadnej poprawności językowej”, [w:] Małgorzata Milewska-Stawiany, Ewa Rogowska-Cybulska (red.), Mówię, więc jestem. Rozmowy o współczesnej polszczyźnie., t. 4, Gdańsk: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, 2013, s. 280–283, ISBN 978-83-7865-061-4, OCLC 848252581.
  3. ↑ a b c d Halina Karaś, Hiperpoprawność językowa, [w:] Leksykon terminów i pojęć dialektologicznych, DIALEKTOLOGIA POLSKA [dostęp 2021-02-15].
  4. ↑ Hiperyzmy, [w:] Jan Miodek, Odpowiednie dać rzeczy słowo. Szkice o współczesnej polszczyźnie, Wrocław: Ossolineum, 1987, ISBN 83-04-02393-8, OCLC 230922001.
  5. ↑ hyperkorektivizmus, [w:] Jozef Mistrík, Encyklopédia jazykovedy, wyd. 1, Bratislava: Obzor, 1993, s. 183, ISBN 80-215-0250-9, OCLC 29200758 (słow.).
  6. ↑ a b Polszczyzna w urzędzie: Nie zawsze mówimy tak, jak piszemy [online], rp.pl, 25 maja 2014 [dostęp 2019-07-23].
  7. ↑ Joan Swann i inni, A Dictionary of Sociolinguistics, Edinburgh: Edinburgh University Press, 2004, s. 189, DOI: 10.1515/9781474472968, ISBN 0-7486-1690-X, ISBN 0-7486-1691-8, ISBN 978-1-4744-7296-8, OCLC 857590398 (ang.).
  8. ↑ a b c Anđel Starčević, Mate Kapović, Daliborka Sarić, Jeziku je svejedno, Zagreb: Sandorf, 2019, s. 158–159, ISBN 978-953-351-115-3, OCLC 1126555222 (chorw.).
  9. ↑ Robert J. Menner, Hypercorrect forms in American English, „American Speech”, 12 (3), 1937, s. 167–178, DOI: 10.2307/452423, JSTOR: 452423 (ang.), patrz s. 168.
  10. ↑ Stanisław Urbańczyk, Encyklopedia języka polskiego, wyd. 2, Wrocław: Ossolineum, 1992, s. 270, ISBN 83-04-02994-4, OCLC 30953882.
  11. ↑ Jan Miodek, Błędy językowe i ich klasyfikacja, [w:] T. Michałowski, Encyklopedia Powszechna – encyklopedyczny słownik języka polskiego od, a do z, Wrocław: Larousse, 2006, XIX (między s. 922 i 923), ISBN 83-89771-51-9, OCLC 169933627.
  12. ↑ James Paul Gee, Social Linguistics and Literacies: Ideology in Discourses, wyd. 2, London: Taylor & Francis, 1996 (Critical perspectives on literacy and education), s. 11, ISBN 978-0-7484-0500-8, OCLC 36343233 (ang.).
  13. ↑ Wzajemne wpływy polsko-ruskie w dziedzinie językowej. W: Tadeusz Lehr-Spławiński: Szkice z dziejów rozwoju i kultury języka polskiego. Lwów–Warszawa: 1938, s. 105–127.
  14. ↑ Władysław Kuraszkiewicz: Gramatyka historyczna języka polskiego. Warszawa: Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, 1972, s. 92.
  15. ↑ Witold Mańczak: Polski słownik etymologiczny. Kraków: Polska Akademia Umiejętności, 2017, s. 86. ISBN 978-83-7676-265-4.

Bibliografia

[edytuj | edytuj kod]
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Hiperpoprawność&oldid=72603572”