Jeżeli (utwór muzyczny) – Wikipedia, wolna encyklopedia

Jeżeli (także w wersjach Jeżeli… i Jeżeli nam) – piosenka zespołu Armia napisana przez Tomasza Budzyńskiego. Pierwotnie wydana na składance różnych wykonawców Jak punk to punk. Uważana za pierwszy przebój zespołu.

Autorem słów i głównym kompozytorem jest Tomasz Budzyński. Za partie instrumentów odpowiedzialni są pozostali ówcześni muzycy zespołu, a aranżację opracował Robert Brylewski^[1]. Na płytach autorstwo muzyki przypisane jest całemu zespołowi albo jego trzem założycielom, tj. Tomaszowi Budzyńskiemu, Robertowi Brylewskiemu i Sławomirowi Gołaszewskiemu^[2].

Armia w drugiej połowie lat 80. XX w. była jednym z czołowych zespołów polskiej sceny punkrockowej. Jednak „Jeżeli” muzycznie wykracza poza standardy tego gatunku, nawiązując do rocka progresywnego. Składa się na to użycie saksofonu przez Sławomira Gołaszewskiego i gitarowych pogłosów przez Brylewskiego. W nagraniu Brylewski zastosował technikę dub typową dla muzyki reggae i jej pochodnych. Uważa się, że zapoczątkowało to stosowanie jej w muzyce punkowej^[1]. Ponadto w nagraniu pojawiła się partia klawiszowa i efekty dźwiękowe generowane przez syntezator. Ich autorem jest Wojciech Konikiewicz, używając modelu Roland Juno-106. Wśród nich jest intro nawiązujące według Konrada Wojciechowskiego do jednej z wersji utworu „Watermelon Man” Herbiego Hancocka i The Headhunters. Jest to odgłos imitujący pohukiwanie puchacza^[1] lub gruchanie gołębia^[3]. Ostateczne brzmienie oryginalnego utworu jest określane jako monumentalne^[1]. Według Budzyńskiego to on zdefiniował styl muzyczny zespołu^[3][4].

Podstawowa wersja utworu jest zbudowana z dwunastu słów: „Jeżeli nam zabraknie sił / Zostaną jeszcze morze i wiatr / Nadejdzie nasz czas”. Zebrane są one w trzy frazy, z których każda jest powtórzona, tworząc zwrotkę. Piosenkę tworzą trzy identyczne zwrotki. Nie ma refrenu. Forma sprawia, że piosenka przypomina mantrę lub litanię. Jest to cecha wielu utworów Budzyńskiego^[3].

Forma litanii wiąże się z treścią, co przez Budzyńskiego jest porównywane do zaklęcia. Tekst jest zainspirowany „Władcą Pierścieni” – powieścią, pod której silnym wpływem był wówczas Budzyński, używając pseudonimu Tom Bombadil. Jak wiele tekstów Budzyńskiego jest określany jako tajemniczy i mroczny, ale umiarkowanie optymistyczny^[1]. Budzyński podaje, że napisał go w czasie przeżywania problemów zdrowotnych^[4]. Opisuje on nadzieję w siły nadprzyrodzone tkwiące w naturze. Wiąże się to z chrześcijańskim podłożem Tolkienowskiego pierwowzoru. Budzyński podkreśla, że jego tekst ma wymiar uniwersalny, niezwiązany z sytuacją polityczną z okresu powstania. Przyznaje natomiast, że wpisuje się w kontekst polityczny okresu PRL jako tekst dający optymizm^[1]. Cytowanie tekstu, który w dosłownej warstwie ma charakter ekologiczny, a nie wprost polityczny, było sposobem dziennikarzy Rozgłośni Harcerskiej na grę z ówczesną cenzurą^[5]. Budzyński na początku lat 90. XX w. wskazywał na ekologiczny wydźwięk utworu^[6], podobnie jak Brylewski^[7]. W czasie inwazji Rosji na Ukrainę Budzyński na koncertach dedykuje tę piosenkę obrońcom Ukrainy^[8].

Tekst powstał wiosną 1985 roku w trakcie podróży autobusowej Budzyńskiego z Puław do Warszawy^[1].

„Jeżeli” była jedną z trzech pierwszych piosenek Armii wydanych na oficjalnym wydawnictwie, jeszcze przed wydaniem debiutanckiej płyty. Według Budzyńskiego była z nich najbardziej określającą styl zespołu^[3]. Brylewski określał ją jako wzniosły hit^[7]. Stała się przebojem wykraczającym poza subkulturę punk. Jako pierwsza taka piosenka trafiła na listę przebojów Programu Trzeciego Polskiego Radia, zajmując tam 13. miejsce w lutym 1986 roku. Na bardziej otwartej na muzykę punkową liście przebojów Rozgłośni Harcerskiej przez kilka tygodni zajmowała pierwsze miejsce^[3][5]. W wywiadzie z 1997 roku Budzyński wymieniał „Jeżeli” w dziesiątce swoich ulubionych piosenek^[4].

„Jeżeli” oraz „Litania” Jacka Kaczmarskiego zostały wybrane w plebiscycie Domu Spotkań z Historią do wydania w nowych wersjach na singlu Posłuchaj, to wolność^[9].

Pierwszą oficjalnie wydaną wersję nagrano we wrześniu 1985 roku w studiu Tonpressu w Warszawie przez Włodzimierza Kowalczyka i Tadeusza Czechaka. Trwa ona 4 minuty i 25 sekund. Jej twórczy to: Tomasz Budzyński – śpiew, Robert Brylewski – gitara, Aleksander Dziki – gitara basowa, Janusz Rołt – perkusja, Wojciech Konikiewicz – instrumenty klawiszowe i Sławomir Gołaszewski – saksofon. Tonpress wydał ją na składance Jak punk to punk w 1986 roku. Znalazły się na niej nagrane w tej samej sesji utwory „Na ulice” i „Jestem drzewo jestem ptak” oraz piosenki innych wykonawców punkowych^[1][3].

Piosenki nie wydano w formie singla, nie nakręcono również oficjalnego teledysku. Nie weszła do podstawowego składu kolejnych płyt studyjnych. Dołączano ją jako utwór bonusowy w reedycjach płyt Armia i Czas i byt oraz do innych płyt składankowych, m.in. 22 Polish Punk Classics, Kultowa dekada, vol. 4 – alternatywnie, Jeszcze młodsza generacja^[1][2].

Piosenka znajduje się na większości płyt koncertowych Armii. Prawie zawsze współtworzy na nich tryptyk „Jeżeli”, „Trzy bajki”, „Niezwyciężony”^[2]. Na koncercie nagranym na płycie Koncert na XX-lecie śpiewa ją Kazik Staszewski^[1]. W wersjach koncertowych tekst czasem jest modyfikowany, np. słowo „czas” jest wielokrotnie powtarzane. Dodawana jest też fraza „czas ucieka” itp. Czasem tekst był rozszerzany o słowa „wiatr wieje tam, gdzie chce” i „niezwyciężony”, czyli nawiązania do innych piosenek zespołu^[10].

Cover piosenki wydała w 2021 roku Paulina Przybysz na singlu Posłuchaj, to wolność^[9]. Piosenkę w swoich wersjach wykonywali i nagrywali też inni wykonawcy, m.in. postrockowy Obiekt czy punkowy Baader Meinhof^[1].