Klientelizm – Wikipedia, wolna encyklopedia

Klientelizm – układ nieformalnych zależności typu ekonomiczno-politycznego, w ramach których wpływowy decydent polityczny (lub zasobny dysponent dóbr ekonomicznych) – (patron) roztacza opiekę nad osobą (lub grupą społeczną) – (klientela) w zamian za poparcie polityczne. Zjawisko klientelizmu jest powszechnie uznawane za formę patologii społecznej, ponieważ narusza formalne i oficjalne reguły gry politycznej i ekonomicznej. Powiązania typu klientelistycznego zaburzają prawidłowy (z punktu widzenia obowiązujących urządzeń i instytucji społeczno-politycznych) proces dystrybucji dóbr politycznych i ekonomicznych, doprowadzając do powstania "szarej strefy" nie podlegającej ogólnospołecznej kontroli. Zjawiskami pokrewnymi są zjawiska nepotyzmu oraz kumoterstwa.

Powiązania typu klientelistycznego stanowią często (zwłaszcza w krajach niedemokratycznych lub w demokracjach nieskonsolidowanych) przedmiot dążeń partii politycznych. Wykreowanie tego typu zależności spełnia funkcję elementu strategii partyjnej, której głównym celem jest osiągnięcie swoistego monopolu w zakresie korzystania ze społecznej legitymacji określonego sektora społecznego. We współczesnych demokracjach występowanie partii w roli ogniwa klientelistycznego jest rzadko spotykane i znacznie ograniczone. W tym wypadku klientelizm przejawiać się może w silnie zaznaczonym w ramach polityki państwa pierwiastku "lokalizmu", czyli obecności interesów lokalnych lub regionalnych w grupie celów priorytetowych państwa. W takim układzie dochodzi do trudno uchwytnej wymiany poparcia wyborczego w zamian za określone przywileje i dobra świadczone na rzecz określonego regionu. Za przykłady ilustrujące opisane wyżej zjawisko mogą posłużyć niektóre partie polityczne w Irlandii i Islandii, włoska Liga Północna - Włochy czy katalońskie ugrupowanie Zbieżność i Związek.

W państwach niedemokratycznych, a także w młodych demokracjach strategie klientelistyczne przybierają najczęściej postać patronażu administracyjnego (biurokratycznego). W systemach totalitarnych, gdzie funkcjonuje monopartia ciesząca się monopolem w zakresie obsadzania stanowisk w administracji państwowej, klientelizm oparty jest na więzi bezwzględnej lojalności i posłuszeństwa wobec partii-monopolisty. Klientelizm w wersji biurokratycznej ujawnia się także w sposób wyrazisty w nowo powstających systemach politycznych (np. kraje postkomunistyczne Europy Wschodniej i Środkowej) oraz w krajach, w których system partyjny uległ znaczącej erozji. W tym pierwszym przypadku demontaż struktur starego reżimu wiąże się ściśle z likwidacją dotychczasowego układu biurokratycznego. Następuje wymiana starych kadr na nowe, które są związane z nowymi partiami politycznymi odpowiedzialnymi za przeobrażenia polityczne. Krótko mówiąc, rebiurokratyzacja w takich sytuacjach stanowi mechanizm kreowania przez partie polityczne nowej klienteli politycznej. W drugim przypadku, gdzie partie polityczne utraciły pozycję wpływowego aktora politycznego, ich rolę przejmuje aparat biurokratyczny. Klientelizm w tej sytuacji opiera się na zależnościach hierarchicznych, a instrumentem oddziaływania patrona na klienta są powiązania służbowe (kraje afrykańskie: Kenia, Uganda, Gabon).

Układy klientelistyczne są także tworzone przez wyrazistych liderów drogą promowania populistycznego typu polityki. Wówczas powiązania oparte są na przywiązaniu (upośledzonej społecznie i ekonomicznie) części społeczeństwa do przywódcy i jego oferty programowej (np. prezydent Jerry Rawlings w Ghanie czy Daniel arap Moi w Kenii). Bazę dla kształtowania się powiązań klientelistycznych stanowi także solidarność grupowa np. etniczna, rasowa czy też religijna. Z taką sytuacją mamy do czynienia w krajach afrykańskich, gdzie często głównym rysem różnicującym partie nie jest oferta programowa, lecz powiązania klientelistyczne z grupami etnicznymi. W tym przypadku tożsamość etniczna stanowi podstawę patronażu politycznego oraz główne kryterium dystrybucji dóbr (np. Tanzania, Botswana czy Senegal)

Literatura

A. Antoszewski, R. Herbut, Systemy polityczne współczesnego świata, Gdańsk, "Arche", 2001, s. 60-68, ISBN 83-88445-31-6