Kodeks Justyniana – Wikipedia, wolna encyklopedia

Kodeks Justyniana (łac. Codex Iustinianus) – jedna z trzech części wielkiej kompilacji^[1] prawa rzymskiego podjętej w latach 528–534 n.e. przez cesarza Justyniana I Wielkiego.

Justynian rozpoczął prace nad Kodeksem rok po wstąpieniu na tron (527). W tym celu powołał 13 lutego 528 konstytucją (ustawą) Haec^[2] specjalną komisję, w skład której weszło siedmiu urzędników cesarskiej administracji wysokiej rangi (byli wśród nich m.in. Trybonian i Theophilus). Komisja zakończyła swoje prace po upływie kolejnego roku i 7 kwietnia 529 roku ogłoszono konstytucją Summa^[3] pierwszy w ramach kodyfikacji, tzw. Codex vetus („dawny”), którego treść nie dochowała się do naszych czasów^[4]. Kilka lat później − w wyniku pracy kolejnej komisji złożonej z Tryboniana, profesora Dorotheusa z Berytu i 3 adwokatów − 16 listopada 534 roku z mocą od 29 grudnia, konstytucją Cordi ogłoszono tzw. Codex repetitae praelectionis („Kodeks ponownego wyboru”), który zastąpił poprzedni^[5].

Kodeks Justyniana składa się z 12 ksiąg podzielonych na tytuły (w liczbie 765)^[6]. Zawierają one szereg (przeszło 4600) konstytucji wydawanych przez cesarzy rzymskich, z których najstarsze pochodzą z czasów Hadriana, z wyszczególnieniem imienia cesarza, który przyjął dany akt, adresata konstytucji oraz daty i miejsca jej ogłoszenia (przy braku informacji umieszczano słowa sine die et consule, 'bez dnia i konsula'). W większości napisane są po łacinie, około 150 po grecku^[7].

Treścią są przepisy prawa kościelnego i ustrojowego (księga 1), cywilnego (księgi 2 − 8), karnego (księga 9), administracyjnego i finansowego (10 − 12). Księgi podzielone są na tytuły. Kodeks cytowany jest następująco: C lub CJ, numery księgi, tytułu, ustawy, paragrafu. Pierwszy paragraf oznaczany jest pr. (principium a. proemium, 'początek'), drugi jako 1 itd.

Poza Kodeksem Justyniana w skład kodyfikacji justyniańskiej wchodzą jeszcze dwa dzieła. Pierwszym są Digesta Iustiniani (Digesta seu Pandectae)^[8] – zbiór 50 ksiąg, ogłoszonych 16 grudnia 533 przez konstytucję Tanta z mocą od 29 grudnia, zawierających fragmenty (9123)^[9] z pism 38 prawników rzymskich, poczynając od I wieku p.n.e. aż do III wieku n.e., będący najobszerniejszą częścią kodyfikacji Justyniana. Z założenia fragmenty w nim zawarte miały pochodzić od prawników posiadających przywilej ius publice respondendi, jednakże kompilatorzy wykorzystali również dzieła będące wynikiem działalności trzech prawników z okresu przedklasycznego, którzy przywileju tego posiadać nie mogli (przywilej ten został wprowadzony przez Augusta). Według informacji cesarza komisja wyselekcjonowała materiał z 2000 ksiąg mających ogółem 3 miliony wersów, z czego do Digestów trafiło ok. 150 tysięcy wersów^[10]. Do tekstów tych kompilatorzy wprowadzali interpolacje, aby uzgodnić dawne prawo ze współczesnym im. Ich analiza i odkrywanie pierwotnego tekstu od dawna jest przedmiotem zainteresowania uczonych. Treścią jest prawo ustrojowe (księga 1), cywilne (2 − 46), karne (47 i 48), procesowe (49) i administracyjne (50). Księgi omawiające prawo karne Justynian nazwał „strasznymi” (terribiles libri)^[11]. Cytowanie podobnie jak Kodeksu − D. lub Dig., kolejne numery: księgi, tytułu, fragmentu i paragrafu (pierwszy paragraf oznaczany jest pr.).

Drugim dziełem są Institutiones Iustiniani (Institutiones sive Elementa) – podstawowe wiadomości z zakresu prawa, o charakterze podręcznikowym, adresowane do cupidae legum iuventuti („żądnej prawa młodzieży”), zebrane w czterech księgach; oparte były głównie na Instytucjach Gaiusa z II w n.e. oraz podręcznikach takich prawników jak: Florentinus, Marcjan, Ulpian. Instytucje, na równi z Kodeksem i Digestami, posiadały również moc ustawy. Zostały ogłoszone 21 listopada 533 konstytucją Imperatoriam.

Prócz tego, zgodnie z zapowiedzią^[12], po zakończeniu prac kompilatorskich cesarz wydawał kolejne nowe ustawy (novellae constitutiones), w większości po grecku lub dwujęzyczne, grecko-łacińskie. Wbrew zapowiedzi nie doszło do ogłoszenia ich urzędowego zbioru. Zachowały się trzy większe prywatne zbiory. Najobszerniejszy liczy 168 nowel, z których 2 poprzedzają Justyniana (z lat ok. 513 i 521−523), 10 pochodzi od jego następców (ostatnia datowana jest na rok 575). Nowele wprowadzały istotne zmiany w prawie kościelnym, administracyjnym i finansowym a w zakresie cywilnym w prawie małżeńskim (nr 22) i spadkowym (115, 118, 127). Nowelę zwykle otwiera wstęp (łac. praefatio), a zamyka słowo końcowe (z gr. epilogus). Większe nowele podzielone są na rozdziały (łac. capita) i ewentualnie paragrafy. Cytowanie: skrót Nov., numer ustawy (numeracja tylko w części jest chronologiczna), rozdziału i ewentualnie paragrafu.

• Corpus Iuris Civilis

• Corpus Iuris Civilis Lion, Hugues de la Porte, 1558-1560. Digitaliacja wyd. Corpus Iuris Civilis z XVI wieku
  • Digestum vetus
  • Infortiatum
  • Digestum novum
  • Codex
  • Volumen parvum
• Corpus Iuris Civilis Denis Godefroy (1549-1621); Simon van Leeuwen (1625?-1682); François Modius (1556-1597). Neapol 1728 – 30
• Corpus Iuris Civilis Paul Krüger (1840-1926), Theodor Mommsen (1817-1903)
  • tom 1 Institutiones, Digesta
  • tom 2 Codex
  • tom 3 Novellae
• Corpus Iuris Civilis: Iustiniani Codex
• Corpus Iuris Civilis: Novellae
• Codex Justinianus
• The Code of Justinian (ang.)
• Iustiniani Novellae
• The Novels of Justinian (ang.)