Krokosz – Wikipedia, wolna encyklopedia

Krokosz
Ilustracja
Krokosz barwierski
Systematyka[1][2]
Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Podkrólestwo

rośliny zielone

Nadgromada

rośliny telomowe

Gromada

rośliny naczyniowe

Podgromada

rośliny nasienne

Nadklasa

okrytonasienne

Klasa

Magnoliopsida

Nadrząd

astropodobne

Rząd

astrowce

Rodzina

astrowate

Podrodzina

Carduoideae

Rodzaj

krokosz

Nazwa systematyczna
Carlina L.
Sp. Pl. 830. 1 Mai 1753[3]
Typ nomenklatoryczny

C. tinctorius L.[3]

Synonimy
  • Kentrophyllum Necker ex Candolle.[4]
Systematyka w Wikispecies
Multimedia w Wikimedia Commons
Carthamus lanatus
Carthamus mitissimus

Krokosz (Carthamus L.) – rodzaj roślin z rodziny astrowatych. W zależności od ujęcia systematycznego liczy od 20 gatunków (po wyłączeniu części tu zaliczanych do rodzajów karduncelus Carduncellus, Femeniasia i Phonus)[5] do 47[4]–48[6] gatunków w szerokim ujęciu. Rośliny te rosną w basenie Morza Śródziemnego oraz w Azji południowo-zachodniej i środkowej[4][5], a jako rośliny introdukowane także w Azji Wschodniej[4] i w Ameryce Północnej[7]. W Polsce jako gatunek przejściowo dziczejący (efemerofit) obecny jest krokosz błękitny C. lanatus[8] (kilka innych gatunków bywa też uprawianych)[9].

Do najszerzej rozpowszechnionych gatunków należy krokosz błękitny C. lanatus będący współcześnie już niemal kosmopolitycznym chwastem[5]. Największe znaczenie ekonomiczne ma krokosz barwierski C. tinctoria. Kwiaty tej rośliny już co najmniej 1600 lat p.n.e. wykorzystywano w barwierstwie w Starożytnym Egipcie. Roślina przez stulecia wykorzystywana była do barwienia artykułów spożywczych (jako substytut szafranu[10]), tkanin i kosmetyków. Kres temu położyło wynalezienie syntetycznych barwników anilinowych, choć jeszcze w XX wieku stosowano lokalnie krokosz do barwienia (np. twarogu w Niemczech)[11]. Po ograniczeniu zastosowań kwiatów tego gatunku do celów barwierskich zwiększyło się wykorzystanie z kolei owoców jako źródła oleju kartamusowego[11]. Jest on używany w przemyśle spożywczym, w terapii choroby Crohna, w kosmetyce i aromaterapii. W wyniku modyfikacji genetycznej uzyskano także owoce zawierające ludzką insulinę oraz hormon wzrostu z karpia. Te ostatnie stosowane są w akwakulturze do karmienia krewetek[5]. Krokosz barwierski uprawiany bywa także jako roślina ozdobna[10].

Morfologia

[edytuj | edytuj kod]
Carthamus arborescens
Pokrój
Rośliny jednoroczne i byliny[4][7] o pędach kolących i sztywnych[12], nagich, owłosionych lub ogruczolonych[7].
Liście
Odziomkowe i łodygowe lub tylko łodygowe, dolne z oskrzydlonymi ogonkami, górne siedzące, z nasadą często obejmującą łodygę. Blaszka liściowa ząbkowana do pierzasto klapowanej, kolczasta[7].
Kwiaty
Zebrane w koszyczki pojedyncze lub po kilka na szczycie pędu. Ich okrywy są jajowate – ku górze zwężone, z listkami okrywy ułożonymi w 4–5 rzędach, równowąskimi do jajowatych, przy czym te najniższe zwykle liściopodobne i koląco zakończone. Dno koszyczka pokryte szczecinkami. Kwiaty wszystkie jednakowe, obupłciowe, o koronie rurkowatej, żółtej do czerwonej lub fioletowej[7][12].
Owoce
Niełupki nagie, jajowato czworogroniaste. Puchu kielichowego brak lub trwały, złożony z licznych, nierównej długości szczecinek[7][12].

Systematyka

[edytuj | edytuj kod]

Rodzaj z rodziny astrowatych Asteraceae z podrodziny Carduoideae, z plemienia Cardueae[5] i podplemienia Centaureinae[10].

Rodzaj w wąskim ujęciu obejmuje 20 gatunków[10][5] występujących we wschodniej części basenu Morza Śródziemnego i poprzez rejon Kaukazu i Iran po Azję Środkową. Pozostałe gatunki wyodrębniane są do rodzajów: Phonus Hill (dwa gatunki w południowej Hiszpanii i północnej Afryce), karduncelus Carduncellus Adans. (27 gatunków w basenie Morza Śródziemnego od Hiszpanii po Grecję), Femeniasia Susanna (jeden gatunek – F. balearica będący endemitem Minorki)[10].

Wykaz gatunków (szerokie ujęcie – nazwy zweryfikowane według The Plant List)[6]

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
  2. ↑ Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2019-11-15] (ang.).
  3. ↑ a b Carthamus. [w:] Index Nominum Genericorum (ING) [on-line]. Smithsonian Institution. [dostęp 2019-11-15].
  4. ↑ a b c d e Zhu Shi, Ludwig Martins: Carthamus Linnaeus. [w:] Flora of China [on-line]. eFlora. Missouri Botanical Garden, St. Louis, MO & Harvard University Herbaria, Cambridge, MA.. [dostęp 2019-11-15].
  5. ↑ a b c d e f David J. Mabberley, Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 167, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200.
  6. ↑ a b Carthamus. [w:] The Plant List. Version 1.1 [on-line]. [dostęp 2019-11-15].
  7. ↑ a b c d e f David J. Keil: Carthamus Linnaeus. [w:] Flora of North America [on-line]. eFlora. Missouri Botanical Garden, St. Louis, MO & Harvard University Herbaria, Cambridge, MA.. [dostęp 2019-11-15].
  8. ↑ Zbigniew Mirek i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 53, ISBN 978-83-62975-45-7.
  9. ↑ a b c d Wiesław Gawryś: Słownik roślin zielnych. Kraków: Officina botanica, 2008, s. 47, 50. ISBN 978-83-925110-5-2.
  10. ↑ a b c d e K. Kubitzki (red.): The Families and Genera of Vascular Plants. VIII. Flowering Plants. Dicotyledons. Asterales. Berlin, Heidelberg: Springer, 2007, s. 144-145. ISBN 978-3-540-31050-1.
  11. ↑ a b Wielka Encyklopedia Przyrody. Rośliny kwiatowe 2. Warszawa: Muza SA, 1998, s. 316. ISBN 83-7079-779-42.
  12. ↑ a b c Bogumił Pawłowski, Jasiewicz Adam (red.): Flora polska. Rośliny naczyniowe Polski i ziem ościennych. T. XII. Warszawa, Kraków: PAN, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1971, s. 396.
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Krokosz&oldid=72987775”