Kulczyba – Wikipedia, wolna encyklopedia

Kulczyba
Ilustracja
Strychnos toxifera
Systematyka[1][2]
Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Podkrólestwo

rośliny zielone

Nadgromada

rośliny telomowe

Gromada

rośliny naczyniowe

Podgromada

rośliny nasienne

Nadklasa

okrytonasienne

Klasa

Magnoliopsida

Nadrząd

astropodobne

Rząd

goryczkowce

Rodzina

loganiowate

Rodzaj

kulczyba

Nazwa systematyczna
Strychnos Linnaeus
Sp. Pl. 189. 1 Mai 1753[3]
Typ nomenklatoryczny

S. nux-vomica L.[3]

Multimedia w Wikimedia Commons
Strychnos brasiliensis
Strychnos dalzellii var. lanceolaris

Kulczyba (Strychnos L.) – rodzaj roślin z rodziny loganiowatych Loganiaceae. Obejmuje ok. 190[2][4] lub 203[5] gatunki (najbardziej zróżnicowany rodzaj w obrębie rodziny[2]). Najwięcej gatunków występuje w Afryce równikowej, gdzie jest ich ok. 75[4], poza tym rodzaj obecny jest w Ameryce Środkowej i północnej oraz środkowej części Ameryki Południowej, w całej Afryce subsaharyjskiej, w Azji południowej i południowo-wschodniej, na Nowej Gwinei oraz w północnej i wschodniej Australii[5]. Większość gatunków występuje w nizinnych lasach równikowych[6], część rośnie na sawannach[7].

Rodzaj o największym znaczeniu ekonomicznym w rodzinie[6]. Rośliny te dostarczają silnie trujących alkaloidów takich jak strychnina i brucyna, używanych m.in. do trucia strzał (zob. kurara) i ryb[6][4] (niezależnie stosowane przez ludy miejscowe zarówno na Starym, jak i Nowym Świecie)[4]. Już w niewielkich dawkach powodują one paraliż mięśni i śmierć. Wykorzystywane są w trutkach na gryzonie[8]. W małych dawkach strychnina stymuluje ośrodkowy układ nerwowy i stosowana jest przy omdleniach, zatruciach eterem i chloroformem, poprawia też zdolność widzenia[8]. Podstawowym źródłem strychniny są nasiona kulczyby wroniego oka[4]. Mimo silnie trujących nasion sam miąższ owoców bywa nietoksyczny[4] i niektóre gatunki o większych i mniejszych owocach są jadalne (S. cocculoides, S. madagascariensis, S. pungens, S. spinosa[7]). Przypuszcza się, że owoce kulczyby mogły być wzmiankowane w Biblii jako owoce drzewa poznania dobra i zła[4] (jabłoń domowa dotarła do basenu Morza Śródziemnego dopiero ok. 1 tys. lat p.n.e.[9]). Rośliny te stosowane są także jako lecznicze. Drewno Strychnos colubrina stosowane jest przy ukąszeniach żmij[8], a wraz z korą do leczenia malarii[4]. Aborygeni w północnej Australii jadali owoce kulczyby i używali ich miąższu do leczenia chorób skóry[6]. Nasionami Strychnos potatorum pociera się od wewnątrz naczynia w celu użycia ich do klarowania wody pitnej[8]. Część gatunków wykorzystywana jest jako źródło drewna[4].

Morfologia

[edytuj | edytuj kod]
Nasiona kulczyby wronie oko
Strychnos colubrina
Strychnos colubrina
Pokrój
Liany, krzewy i drzewa (na sawannach do 10 m wysokości, w lasach równikowych osiągające co najmniej 20 m[6] lub 35 m[7] oraz do 100 cm pierśnicy[7]), z cierniami lub bez, często z wąsami czepnymi wyrastającymi w kątach liści[10], zwijającymi się, drewniejącymi i grubiejącymi w miejscu wygięcia[8]. Pędy nagie lub z włoskami pojedynczymi[6].
Liście
Naprzeciwległe[11], ogonkowe lub krótkoogonkowe[10], zwykle z wyraźnymi poduszeczkami liściowymi[7], z przylistkami zwykle zredukowanymi do wąskiego, orzęsionego rąbka łączącego nasady ogonków[10]. Blaszka liściowa pojedyncza, całobrzega[11], kształtu od okrągłego do wąskoeliptycznego[7]. Wiązki przewodzące drugiego rzędu w liczbie 3–7, łukowate, często wyraźne[10], oddzielające się blisko nasady blaszki[5]. Blszaka często skórzasta[7].
Kwiaty
Zwykle zebrane luźne lub gęste w kwiatostany wiechowate lub wierzchotkowate szczytowe lub wyrastające w kątach liści[6]. Przysadki łuskowate. Kwiaty są promieniste (czasem działki kielicha są nierównej wielkości[6]), 4 i 5-krotne, siedzące lub szypułkowe[10]. Kielich zrosłodziałkowy, z działkami mniej lub bardziej zodzielonymi[5]. Korona zrośnięta u dołu w krótszą lub dłuższą rurkę z rozpostartymi łatkami na szczycie[10]. Płatki koloru białego do żółtego, zielonkawe, rzadko pomarańczowe lub żółtobrązowe[6]. Pręciki przyrośnięte do rurki korony, krótsze lub dłuższe od niej, z nitkami cienkimi i różnego kształtu pylnikami (kulistymi do wąsko podługowatych). Zalążnia powstaje z dwóch owocolistków i zwykle jest dwukomorowa, rzadko z jedną komorą. W komorach z kilkoma lub licznymi zalążkami. Szyjka słupka walcowata, na końcu z główkowatym lub dwudzielnym znamieniem[10].
Owoce
Różnej wielkości, kuliste (zazwyczaj)[6] lub podługowate jagody, czerwone lub pomarańczowe po dojrzeniu (czasem żółte, zielone, brązowe lub czarne[6]). O skórce grubej[6] i twardej[5]. W środku zwykle z miąższem pomarańczowym, zawierającym pojedyncze do 15 nasion. Te duże (od 0,5 do 3 cm średnicy[7]), zwykle spłaszczone, koliste lub owalne w zarysie[10], czasem kulistawe[5], ze skórzastą łupiną[10]. Zarodek drobny[5].

Systematyka

[edytuj | edytuj kod]
Strychnos decussata
Strychnos madagascariensis
Strychnos potatorum
Strychnos psilosperma
Strychnos pungens
Strychnos wallichiana

Jeden z trzech rodzajów z plemienia Strychneae Dumort. wyróżnianego w obrębie rodziny loganiowatych Loganiaceae Martius. W obrębie rodzaju wyróżniano tradycyjnie 12 sekcji, ale nie są one monofiletyczne[6].

Wykaz gatunków[5]

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2021-03-04] (ang.).
  2. ↑ a b c Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2021-03-04] (ang.).
  3. ↑ a b Strychnos. [w:] Index Nominum Genericorum (ING) [on-line]. Smithsonian Institution. [dostęp 2019-12-06].
  4. ↑ a b c d e f g h i David J. Mabberley, Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 890-891, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200.
  5. ↑ a b c d e f g h Strychnos L.. [w:] Plants of the World Online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2019-12-07].
  6. ↑ a b c d e f g h i j k l m K. Kubitzki (red.): The Families and Genera of Vascular Plants. XV. Flowering Plants. Eudicots. Springer-Verlag, 2018, s. 517. ISBN 978-3-319-93604-8.
  7. ↑ a b c d e f g h Strychnos L.. [w:] Flora Zambesiaca [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2019-12-07].
  8. ↑ a b c d e Wielka Encyklopedia Przyrody. Rośliny kwiatowe 2. Warszawa: Muza SA, 1998, s. 162-163. ISBN 83-7079-778-4.
  9. ↑ Jonathan Roberts: Powab jabłka. Fascynujące dzieje owoców i warzyw. Warszawa: Świat Książki, 2003, s. 34. ISBN 83-7311-783-0.
  10. ↑ a b c d e f g h i Strychnos Linnaeus. [w:] Flora of China [on-line]. eFlora. Missouri Botanical Garden, St. Louis, MO & Harvard University Herbaria, Cambridge, MA.. [dostęp 2019-12-07].
  11. ↑ a b Heywood V. H., Brummitt R. K., Culham A., Seberg O.: Flowering plant families of the world. Ontario: Firely Books, 2007, s. 194-195. ISBN 1-55407-206-9.
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Kulczyba&oldid=70133498”