Mord w Winnicy – Wikipedia, wolna encyklopedia

Mord w Winnicy

Mieszkańcy Winnicy poszukujący ciał krewnych wśród zwłok ekshumowanych w 1943 roku
Państwo	ZSRR
Data	1937–1938
Liczba zabitych	co najmniej 9432
Typ ataku	egzekucja przez rozstrzelanie
Sprawca	NKWD
Położenie na mapie Ukrainy miejsce zdarzenia
Położenie na mapie obwodu winnickiego miejsce zdarzenia
49°08′00″N 28°17′00″E/49,133333 28,283333
Multimedia w Wikimedia Commons

Pomniki poświęcone ofiarom mordu w Winnicy

Mord w Winnicy (ukr. Вінницька трагедія) – masowa zbrodnia dokonana przez sowiecką policję polityczną NKWD w Winnicy na terenie Ukraińskiej SRR w latach 1937–1938, w okresie tzw. wielkiego terroru w czasach stalinowskich.

Masowe groby ofiar zbrodni zostały odkryte na terenie miasta przez Niemców w czerwcu 1943 roku, trzy miesiące po odkryciu masowych grobów ofiar zbrodni katyńskiej. W czasie ekshumacji, dokumentowanej fotograficznie, odkryto w sumie 9432 ciała, z czego 169 ciał kobiecych^[1]. Większość zamordowanych według niemieckich śledczych stanowili Ukraińcy, najczęściej chłopi, z domieszką robotników i duchownych; procent przedstawicieli inteligencji był znikomy^[1]. Wśród 679 zwłok zidentyfikowanych przez Niemców w 1943 roku była również pewna liczba Rosjan i 28 Polaków (według najnowszych danych liczba zamordowanych przez NKWD Polaków w Winnicy może sięgać ponad 3 tys.); według szacunków polskiego pisarza Józefa Mackiewicza ok. 6 procent ofiar mordu w Winnicy (560 osób) mogło być narodowości polskiej^[1].

Ofiary zbrodni były zabijane na terenie więzienia NKWD w Winnicy za pomocą strzałów w tył głowy; stosowano do tego amunicję kalibru 5,6 mm, która nie zawsze powodowała natychmiastową śmierć ofiar^[1]. Do większości ofiar strzelano dwa razy, do 78 trzy razy, a do dwóch cztery razy. Zwłoki mężczyzn odnalezionych w Winnicy miały skrępowane ręce; starsze kobiety były ubrane, a młodsze nagie^[1]. 395 ofiar miało roztrzaskane czaszki^[1].

Egzekucje miały charakter tajny – krewnych ofiar nie informowano o wydanych wyrokach śmierci, a na zapytania rodzin władze odpowiadały, że aresztowani zmarli z przyczyn naturalnych, zostali zesłani bez prawa korespondencji na daleką północ lub przeniesieni do innych więzień^[1]. Dokumenty osobiste rozstrzelanych i akta śledztw w ich sprawach nie zostały zarchiwizowane, lecz zakopane w osobnym dole wśród masowych mogił^[1].

W 1943 roku Niemcy powołali dwie komisje do zbadania zbrodni – jedną złożoną z 13 ekspertów niemieckich i drugą, w której skład weszli specjaliści w zakresie medycyny sądowej z 11 krajów europejskich (m.in. dr Ferenc Orsós, jeden z członków komisji badającej masowe groby ofiar zbrodni katyńskiej). Obie komisje doszły do identycznych wniosków co do daty popełnienia zbrodni (lata 1937–1938). Komisje zakończyły prace w lipcu 1943 roku i w tym samym roku opublikowano w Lipsku oficjalny raport na temat zbrodni zatytułowany Amtliches Material zum Massenmord von Winniza. Mord w Winnicy był wykorzystywany przez władze niemieckie do celów propagandowych (np. jako temat plakatów).

W okresie II wojny światowej na miejscu pogrzebania zwłok wzniesiono pomnik poświęcony „ofiarom stalinowskiego terroru”, który w czasie drugiej okupacji sowieckiej został najpierw przemianowany na pomnik ofiar nazizmu, a potem zdemontowany w ramach prac przekształcających obszar pochówku w park rozrywki im. Maksima Gorkiego. Władze ZSRR nie podjęły próby oskarżenia Niemców o mord w Winnicy na procesie przed Międzynarodowym Trybunałem Wojskowym w Norymberdze^[1]. O mordzie w Winnicy po raz pierwszy zaczęto pisać na Ukrainie w 1988 roku^[2].

31 lipca 2014 roku na terenie winnickiego parku odsłonięto dwie tablice, w języku polskim oraz ukraińskim, przypominające o zbrodniach NKWD w tym mieście. W uroczystości wzięli udział przedstawiciele władz, polscy dyplomaci, uczestnicy Rajdu Katyńskiego oraz mieszkańcy miasta. Inicjatorem upamiętnienia zarówno rodaków, zamordowanych przez NKWD, jak i wszystkie inne ofiary bolszewizmu na Podolu był Jerzy Wójcicki, prezes Stowarzyszenia „Kresowiacy”, działający we współpracy z Konsulatem Generalnym RP w Winnicy oraz Stowarzyszeniem „Historia Winnicy”.

• Rozkaz NKWD Nr 00447
• Rozkaz NKWD Nr 00485

• Ihor Kamenetsky: The Tragedy of Vinnytsia: Materials on Stalin's Policy of Extermination in Ukraine/1936-1938, Ukrainian Historical Association 1991. ISBN 978-0-685-37560-0
• Sandul, I. I., A. P. Stepovy, S. O. Pidhainy: The Black Deeds Of The Kremlin: A White Book. Ukrainian Association of Victims of Russian Communist Terror, Toronto 1953
• Israel Charny, William S. Parsons, and Samuel Totten: Century of Genocide: Critical Essays and Eyewitness Accounts, Routledge, New York, London. ISBN 0-415-94429
• Dragan, Anthony: Vinnytsia: A Forgotten Holocaust, Jersey City, NJ, Svoboda Press, Ukrainian National Association 1986, octavo, s. 52.
• Crime of Moscow in Vynnytsia, Ukrainian Publication of the Ukrainian American Youth Association, Inc., New York 1951
• Вінниця – Злочин Без Кари, Воскресіння, Київ 1994
• Вінницький злочин // Енциклопедія українознавства, [В 10 т.]. – Перевид. в Україні. – Київ 1993. – Т.1. – s. 282
• Making sense of war: the Second World War and the fate of the Bolshevik Revolution, Princeton University Press, Princeton 2001

• Ukraińska strona o mordzie w Winnicy (ukr.) memorial.kiev.ua [dostęp 2011-10-10]
• Pamięci tysięcy męczenników, Słowo Polskie [dostęp 2021-03-20]