Palatium na Wawelu – Wikipedia, wolna encyklopedia

Palatium na Wawelu – romańskie murowane palatium z połowy XI wieku, którego relikty fundamentów odnaleziono na Wawelu. Jego wzniesienie przypisywane jest Kazimierzowi Odnowicielowi. Odkryte przez Adolfa Szyszko-Bohusza, w literaturze przedmiotu funkcjonuje jako „sala o 24 słupach”. Było przedmiotem wykopalisk w latach 1920–1921 oraz 1985–1995. Przylega do północnej ściany Zamku Królewskiego, częściowo zawarte w obrysie późniejszych fundamentów Zamku. Relikty romańskie są obecnie zasypane, w ich miejscu znajduje się trawnik.

W okresie wczesnopiastowskim (przed 1038 rokiem) na wzgórzu wawelskim musiało zapewne funkcjonować przedromańskie palatium z czasów Mieszka I i Bolesława Chrobrego. Nie udało się jednak odnaleźć jego fundamentów. Mogło przylegać do rotundy św. św. Feliksa i Adaukta lub znajdować się w pobliżu czworokątnej budowli z korytarzem^[1].

Fundamenty murowanej budowli zostały odnalezione w latach 1920–1921 przez Adolfa Szyszko-Bohusza w północno-wschodniej części wzgórza wawelskiego^[2]. Niewielki fragment ściany zachodniej został odnaleziony już wcześniej, w 1905 roku^[3].

Odkopano fundamenty ściany północnej wraz z fragmentami części wschodniej i zachodniej. Umożliwiło to ustalenie narożników północno-zachodniego i północno-wschodniego. Odnaleziono niewielkie relikty fundamentów ściany południowej oraz siedem fundamentów pod prostokątne filary (na rysunku zaznaczono pięć filarów)^[3].

Pozostałości fundamentów znajdują się w północnej ścianie Zamku Królewskiego, pomiędzy wieżą Jana III Sobieskiego a wieżą Zygmunta III Wazy. Większa część budynku w kształcie proponowanym przez Szyszko-Bohusza znajdowałaby się pod obecnymi fundamentami Zamku. Najlepiej zachowana ściana północna znajduje się poza ich obrysem^[4].

W 1923 roku Szyszko-Bohusz zaproponował rekonstrukcję budynku jako sali o 24 filarach, o wymiarach 28,5 na 19,5 m^[4]. Tzw. „Sala o 24 słupach” została przez niego datowana na XI wiek, jako współczesna pierwszej katedrze, tzw. Chrobrowskiej^[3]. Jako przeznaczenie sali zasugerował refektarz.

W 1932 roku w pracy Wawel średniowieczny Szyszko-Bohusz opisuje obiekt już jako „świecki budynek romański”^[5], który miałby powstać w XIII wieku jako kolejne stadium rozbudowy niewielkiego zameczku romańskiego, postulowanego przez autora na północno-wschodnim krańcu wzgórza wawelskiego. Późniejsze badania podważyły część założeń Szyszko-Bohusza dotyczących zameczku^[6].

Zbigniew Pianowski, a za nim Klaudia Stala uznają budynek sali o 24 słupach za pełniący od początku funkcję rezydencjonalną, czyli książęce palatium^[3].

Teresa Rodzińska-Chorąży sugeruje, że parter mógł pełnić funkcje techniczne^[7]. Znajdowałby się tam system grzewczy, a w filarach mogłyby znajdować się otwory, przez które ciepłe powietrze przedostawałoby się na reprezentacyjne piętro^[3].

Ponowne badania przeprowadzono w latach 1985–1995 pod kierunkiem Zbigniewa Pianowskiego i Janusza Firleta. Potwierdzono przebieg ściany północnej, odnaleziono cztery fundamenty pod słupy oraz dodatkowy relikt ściany południowej, biegnący poprzecznie do wcześniejszego fragmentu^[3]. Stwierdzono mur w technice opus spicatum. Ze względu na zastosowanie dużej ilości płytek kamiennych dopuszczano zaliczenie budowli jeszcze do architektury przedromańskiej, pomimo różnic w technice wykonania w stosunku do najstarszych budowli Wawelu (m.in. budowli czworokątnej na dziedzińcu arkadowym)^[8].

Chronologia sali była wielokrotnie dyskutowana, oceniano ją na podstawie badań stratygrafii zachowanych murów oraz technik budowlanych. Z oryginalnym datowaniem na XI wiek zgadzali się Jan Zachwatowicz i Zygmunt Świechowski. Andrzej Żaki i Klementyna Żurowska opowiadali się za XIII stuleciem jako czasem powstania. Podczas powtórnych badań w latach 1985–1995 Pianowski i Firlet potwierdzili pierwotnie datowanie Szyszko-Bohusza^[3]. Za najbardziej prawdopodobną datę powstania budynku podano połowę XI wieku^[8]. Jego powstanie przypisuje się Kazimierzowi Odnowicielowi^[3].

W 2013 roku Klaudia Stala z Politechniki Krakowskiej zaprezentowała koncepcję według której sala mogła mieć inny kształt, niż zaproponowany przez Szyszko-Bohusza. Sala w tej wersji mogłaby mieć wymiary 28,5×12,5 m oraz zawierać jedynie 12 filarów. Zwrócono uwagę na fakt, że sala w pierwotnie proponowanym monumentalnym kształcie byłaby unikatem na skalę Europy, podczas gdy wersja o 12 filarach miałaby proporcje i wymiary zbliżone do pozostałych palatiów piastowskich^[3].