Pilarzowate – Wikipedia, wolna encyklopedia

Pilarzowate

Tenthredinidae
Latreille, 1802
Okres istnienia: kreda–dziś PreꞒ Ꞓ O S D C P T J K Pg N Q 145/0 145/0
Monostegia abdominalis
Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Typ	stawonogi
Gromada	owady
Rząd	błonkoskrzydłe
Podrząd	rośliniarki
Nadrodzina	Tenthredinoidea
Rodzina	pilarzowate
Systematyka w Wikispecies
Multimedia w Wikimedia Commons

Pilarzowate (Tenthredinidae) – rodzina owadów z rzędu błonkoskrzydłych i podrzędu rośliniarek, obejmująca ponad 5 tysięcy opisanych gatunków. Takson kosmopolityczny, najliczniejszy w strefie umiarkowanej półkuli północnej. Gąsienicowate larwy są fitofagami. Wiele gatunków to szkodniki roślin uprawnych oraz drzew leśnych.

Owady dorosłe osiągają od 2,5 do 15 mm długości ciała^[1]. W ich ubarwieniu występować mogą czerń, brąz, czerwień, pomarańcz, żółć, zieleń i biel, przy czym jaskrawe barwy blakną u martwych okazów, przechodząc w odcienie słomkowe^[1][2]. Większość gatunków ma 9-członowe, nitkowate czułki^[1]. Liczba członów biczyka może się jednak wahać od 5 do 10^[2], a u niektórych czułki mogą być piłkowane lub ich pierwsze człony być opatrzone ząbkami^[3]. Na głowie oprócz oczu złożonych znajdują się 3 przyoczka. Linia prosta poprowadzona tak, by połączyć przednie krawędzi przyoczek bocznych, przechodzi przez tylną krawędź albo za tylną krawędzią przyoczka środkowego^[2]. Przedplecze ma głęboko wykrojoną krawędź tylną^[1][3]. Brakuje szwów między śródpleczem a pleurytami śródtułowia^[3]. Tarcza śródtułowia wyposażona jest w wyraźny wyrostek na tylnym brzegu^[1][2][3]. Epimeryty śródtułowia mają pośrodku wycięte górne brzegi^[2], zaś epimeryty zatułowia nie są zlane z pierwszym tergitem odwłoka^[3]. Skrzydła cechują się stosunkowo pełnym użyłkowaniem^[3]. W przedniej ich parze żyłka subkostalna ma przebieg poprzeczny lub w ogóle nie występuje^[1]. Golenie ich odnóża są pozbawione ostróg przedwierzchołkowych, ale przednia para ma po dwie ostrogi wierzchołkowe^[1][3]. Tergity odwłoka są wyokrąglone poniżej przetchlinek^[2]. Samice mają piłkowane pokładełko^[1].

Larwy są gąsienicowate, o walcowatym, rzadko przypłaszczonym ciele. Dobrze rozwinięta głowa jest u nich zaopatrzona w czułki zbudowane z 3 do 5 członów. Odwłok składa się z 10 segmentów, z których każdy podzielony jest bruzdami na 3–7 pierścieni. Zwykle na odwłoku występuje 7 lub 8 par posuwek, ale u gatunków minujących są one zredukowane lub całkiem zanikłe^[1].

Samice składają jaja w tkankach roślin za pomocą piłkowanych pokładełek. U jednego z gatunków samica wykazuje troskę rodzicielską, broniąc złożonych jaj. Larwy są fitofagami. Należą tu zarówno gatunki żerujące na zewnątrz roślin, jak i wewnątrz ich tkanek, w tym drążące łodygi, minujące liście oraz indukujące powstawanie galasów^[1]. Wśród roślin żywicielskich wymienić można drzewa i krzewy liściaste i iglaste, sagowce, trawy, paprocie i skrzypy^[4]. Larwy niektórych gatunków żyją stadnie. Wśród strategii ochronnych larw znaleźć można: pozy odstraszające, wydzielanie substancji drażniących, wosku czy śliskiej wydzieliny, pokrycie ciała kolcami lub szczecinkami, odpadanie od rośliny i zwijanie w kulkę jak i włączanie w skład hemolimfy toksyn zawartych w roślinach. Dorosłe bronić się mogą przed drapieżnikami ubarwieniem kryptycznym lub udawaniem groźnych żądłówek^[1].

Pilarzowate atakowane są przez grzyby, wirusy, bakterie i pierwotniaki chorobotwórcze oraz nicienie z rodziny Mermetidae. Padają także ofiarami parazytoidów: gąsienicznikowatych i złotolitkowatych z rzędu błonkówek oraz rączycowatych z rzędu muchówek^[1].

Takson kosmopolityczny. Najwięcej gatunków zamieszkuje strefę umiarkowaną półkuli północnej, preferując siedliska wilgotne. Podrodzina Nematinae występuje także w strefie subarktycznej. Najsłabiej przedstawiciele rodziny reprezentowani są w Australii i na małych wyspach. Żaden gatunek nie występuje naturalnie na Nowej Zelandii i Antarktydzie^[1]. W Polsce do 2000 roku stwierdzono 484 gatunki^[5] (zobacz: pilarzowate Polski).

Najliczniejsza w gatunki rodzina rośliniarek. Dotychczas opisano ponad 5 tysięcy gatunków pilarzowatych, zgrupowanych w około 430 rodzajach i 7 podrodzinach^[1][2]:

• Allantinae
• Blennocampinae
• Heterarthrinae
• Nematinae
• Selandriinae
• Susaninae
• Tenthredininae

Monofiletyzm pilarzowatych względem bryzgunowatych i borecznikowatych jest niejasny. W wynikach analizy filogenetycznej Songa i innych z 2016 pilarzowate i bryzgunowate stanowią grupy siostrzane, jednak nie uwzględniono w tym badaniu borecznikowatych^[6].

W zapisie kopalnym pilarzowate są znane od kredy, a ich najstarszym znanym przedstawicielem jest Palaeathalia laiyangensis^[7].

Liczne gatunki uznawane są w gospodarce leśnej za szkodniki wywołujące defoliację drzew iglastych i liściastych. Należą tu także szkodniki sadownicze, np. żerujący na agreście i porzeczce brzęczak porzeczkowy, rolnicze jak żerujący na kapustowatych gnatarz rzepakowiec oraz szkodniki roślin ozdobnych jak żerujący na różach Blennocampa phyllocolpa. Niektóre gatunki monofagiczne wykorzystuje się do biologicznej kontroli niechcianych roślin^[1].