Pomnik Feliksa Dzierżyńskiego w Moskwie – Wikipedia, wolna encyklopedia

Pomnik Feliksa Dzierżyńskiego
w Moskwie

(2021)
Państwo	Rosja
Miejscowość	Moskwa
Miejsce	plac Łubiański (dawniej), park przy Galerii Tretiakowskiej (obecnie)
Projektant	Jewgienij Wuczeticz, Grigorij Zacharow
Materiał	granit i stal
Data odsłonięcia	20 grudnia 1958
Data likwidacji	23 sierpnia 1991 (przeniesienie do parku przy Galerii Tretiakowskiej)
Położenie na mapie Rosji Pomnik Feliksa Dzierżyńskiego w Moskwie
Położenie na mapie Moskwy Pomnik Feliksa Dzierżyńskiego w Moskwie
55,735343°N 37,609029°E/55,735343 37,609029
Multimedia w Wikimedia Commons

Pomnik Feliksa Dzierżyńskiego w Moskwie – upamiętnienie Feliksa Dzierżyńskiego, polskiego i rosyjskiego rewolucjonisty, założyciela Czeka i jednego z autorów Czerwonego terroru, które znajdowało się na placu Łubiańskim w ścisłym centrum Moskwy w latach 1958–1991. Spontaniczny demontaż pomnika stał się jednym z symboli rozpadu ZSRR. Obecnie pojawiają się próby jego przywrócenia na dawne miejsce.

W 1918 roku w budynkach przy placu Łubiańskim mieściła się Wszechrosyjska Komisja Nadzwyczajna do Walki z Kontrrewolucją i Sabotażem, której założycielem i pierwszym szefem był Feliks Dzierżyński. Jesienią 1926 roku, wkrótce po śmierci Dzierżyńskiego, decyzją Prezydium Mossowieta (moskiewskiej rady miejskiej) plac Łubiański przemianowano na plac Dzierżyńskiego^[1].

W 1940 roku ogłoszono konkurs na projekt pomnika Dzierżyńskiego, który wygrała Sarra Lebiediewa, tworząc przez całe życie rzeźbiarski portret Dzierżyńskiego, jednak jej projekt nigdy nie został zrealizowany^[1].

Otwarcie pomnika, zaprojektowanego przez rzeźbiarza Jewgienija Wuczeticza i architekta Grigorija Zacharowa, odbyło się 20 grudnia 1958 roku. Pomnik stanął naprzeciwko obecnej siedziby FSB Rosji, która w czasach sowieckich była zajmowana kolejno przez OGPU, NKWD, NKGB, MGB i KGB.

Waga pomnika bez cokołu wynosi 11 ton^[2].

Pod koniec lat 80. część sowieckiego społeczeństwa zaczęła postrzegać pomnik Dzierżyńskiego jako symbol represji^[1].

Wieczorem 22 sierpnia 1991 roku, po niepowodzeniu próby zamachu stanu podjętej przez Państwowy Komitet Nadzwyczajny, wokół gmachu KGB na placu Łubiańskim zaczęły gromadzić się tysiące ludzi. W tłumie pod budynkiem (według Siergieja Stankiewicza było to około 6-7 tysięcy osób, według historyka Roja Miedwiediewa co najmniej 20 tysięcy^[3]) pojawiły się wezwania do szturmu Łubianki. W tym samym czasie tłum rzucił się, by obalić pomnik Dzierżyńskiego: statuę zaczepiono kablami do autobusu PAZ i zaczęto ciągnąć^[4]. Gdyby pomnik został w ten sposób przewrócony, mogłyby zostać uszkodzone znajdujące się w tym miejscu pod ziemią zabudowania stacji metra Łubianka^[5]. Ponadto sam pomnik, pusty w środku, pękłby w przypadku upadku z wysokiego cokołu, co nieuchronnie spowodowałoby liczne ofiary w ludziach. Aby uniknąć tragedii, przybyły na miejsce zdarzenia Siergiej Stankiewicz wspiął się na dach autobusu i podnosząc megafon zaapelował do zebranych, aby nie burzyli pomnika samowolnie, obiecując rozebrać go przy pomocy dźwigów, po których przybyciu rzeźbę zdjęto z cokołu^[4] i przeniesiono na pustą działkę niedaleko nowego gmachu Galerii Tretiakowskiej^[6].

W 1992 roku na Krymskim Wale utworzono park sztuki Muzeon, skansen rzeźb, w którym znajdowały się pomniki przywódców radzieckich, w tym pomnik Dzierżyńskiego. Jednocześnie zachowano napisy, które protestujący umieścili na cokole i pomniku w 1991 roku („Kat”, „Antychryst”, „Feliks jest skończony” i inne)^[1].

5 maja 1997 roku Boris Jelcyn prezydenckim dekretem wykreślił pomnik Dzierżyńskiego z rejestru zabytków historii i kultury o znaczeniu federalnym. 11 listopada 1997 roku władze Moskwy swoją uchwałą nadały mu status pomnika historii o znaczeniu lokalnym, a 23 stycznia 2007 roku status pomnika dziedzictwa kulturowego o znaczeniu regionalnym^[1].

W 2002 roku mer Moskwy Jurij Łużkow zaproponował przywrócenie pomnika Dzierżyńskiego na plac Łubiański i podjął inicjatywę zorganizowania referendum w tej sprawie^[7]. Łużkow został jednak później zmuszony do porzucenia tego pomysłu ze względu na protesty społeczne^[8].

W październiku 2013 roku prasa doniosła, że ​​Moskiewska Duma Miejska podjęła decyzję o odrestaurowaniu pomnika i przywróceniu go na plac Łubiański, a wstępna renowacja pomnika będzie kosztować 50 mln rubli^[9]. Informacja ta została później zdementowana^[10].

12 czerwca 2015 roku Moskiewska Miejska Komisja Wyborcza zezwoliła Komunistycznej Partii Federacji Rosyjskiej na przeprowadzenie w Moskwie referendum w sprawie renowacji pomnika Feliksa Dzierżyńskiego na placu Łubiańskim. Zwolennikom Giennadija Ziuganowa udało się zebrać 150 tys. podpisów poparcia dla zorganizowania referendum. Akcję prowadzono pod hasłem „Żelazna wola – silna Rosja”, ale już następnego dnia szef moskiewskiego komitetu partyjnego Walerij Raszkin oznajmił, że na razie tych podpisów nikt nigdzie nie będzie przekazywał: „Odraczamy złożenie arkuszy podpisów… do czasu decyzji sądu i komisji ds. sztuki monumentalnej, wtedy będziemy kontynuować walkę o zorganizowanie referendum na nowych zasadach”^[11].

W grudniu 2020 roku organizacja „Oficerowie Rosji” zwróciła się do Prokuratora Generalnego Rosji z prośbą o przywrócenie pomnika Dzierżyńskiego na plac Łubiański, gdyż ze względu na status pomnika władze miasta nie mogły podjąć decyzji o jego demontażu^[12].

W lutym 2021 roku Zachar Prilepin, Dmitrij Puczkow, Aleksandr Prochanow, Dmitrij Lekuch, Siergiej Aksionow, Lesja Riabcewa, Jekaterina Reifert, Siemion Piegow, Piotr Lidow, Gierman Sadułajew i Aleksiej Gintowt przesłali list do mera i władz Moskwy, w którym wyrazili poparcie dla powrotu pomnika Dzierżyńskiego na plac Łubiański^[13].

Pod koniec kwietnia 2021 roku organizacja społeczna „Oficerowie Rosji” ogłosiła, że ​​moskiewska prokuratura uznała rozbiórkę i usunięcie pomnika Dzierżyńskiego z placu Łubiańskiego za nielegalne. Przewodniczący organizacji stwierdził, że „Oficerowie Rosji” konsekwentnie angażują się w ponownie umieszczenie pomnika na placu Łubiańskim, przytaczając cytat z odpowiedzi prokuratury, z której wynika, że ​​w odpowiednich zasobach archiwalnych „nie ma aktu prawnego o rozbiórce pomnika”^[14].

Propozycja przywrócenia pomnika Dzierżyńskiego na plac Łubiański ma zarówno zwolenników, jak i przeciwników^[1].

Ci drudzy, omawiając ten pomysł na początku 2021 roku, proponowali ustawienie pomników Aleksandra Newskiego oraz Iwana III na placu Łubiańskim lub odnowienie stojącej wcześniej w tym samym miejscu fontanny autorstwa Iwana Witali^[1]. Zaproponowano także inne rozwiązania^[15].

25 lutego 2021 roku w systemie „Aktywny Obywatel” rozpoczęło się głosowanie w sprawie przywrócenia pomnika na plac Łubiański. Alternatywnie zaproponowano wzniesienie pomnika Aleksandra Newskiego. Do wieczora 26 lutego zagłosowało prawie 320 tys. osób: pomnik Aleksandra Newskiego poparło 55,3% ankietowanych, Dzierżyńskiego – 44,6%. Następnie głosowanie zostało zawieszone: mer Moskwy stwierdził, że „opinia publiczna jest podzielona mniej więcej na połowę, a samo głosowanie coraz częściej przeradza się w konfrontację pomiędzy ludźmi o odmiennych poglądach”. Jednocześnie, zdaniem mera, pomniki „nie powinny dzielić, ale jednoczyć społeczeństwo”^[16]. W rezultacie władze Moskwy zdecydowały się na pozostawienie placu w obecnym kształcie^[16].

Według informacji z 3 maja 2021 roku władze Moskwy nie planują na razie ponownej dyskusji na temat powrotu pomnika Dzierżyńskiego na plac Łubiański^[17].