Psychologia tłumu – Wikipedia, wolna encyklopedia

Psychologia tłumu – dziedzina psychologii społecznej zajmująca się funkcjonowaniem jednostek w dużych zbiorowiskach. Psychologowie zaproponowali szereg teorii wyjaśniających zmianę sposobu zachowania ludzi w kontekście anonimowego tłumu, akcentujących takie zjawiska jak konformizm, rozproszenie odpowiedzialności i przyjęcie tożsamości zbiorowej (tzw. dezindywiduacja).

Część historycznych koncepcji zakładała, że wraz ze wzrostem wielkości i anonimowości grupy jej uczestnicy automatycznie stają się irracjonalni i impulsywni, i używała pejoratywnych określeń takich jak „mentalność tłumu”^[1]. Obecnie teorie orientują się na opis racjonalnych mechanizmów i konsekwencji identyfikacji z grupą i jej liderami w kontekście świadomej percepcji wspólnych celów i zagrożeń.

Pojęcie „mentalności tłumu”, opartej na koncepcji zbiorowej nieświadomości, wprowadzili na przełomie XIX i XX wieku francuscy psychologowie społeczni Gustave Le Bon (Psychologia tłumu) i Gabriel Tarde. Ich prace rozwinęli psychoanalitycy tacy jak Sigmund Freud, tworząc teorie dynamiki grupy i procesów grupowych^[1]. Wyrażały one pesymistyczne założenia co do zachowania jednostki w tłumie, kładąc nacisk na utratę indywidualnej racjonalności w obecności innych ludzi. Badania w nurcie psychologii behawioralnej, poznawczej i społecznej, takie jak eksperyment Ascha, eksperyment Milgrama i eksperyment więzienny Zimbardo, potwierdziły część założeń tych teorii, wykazując duży wpływ konformizmu, pragnienia zachowania spójności grupy i podążania za liderami oraz autorytetami na zachowanie jednostek^[2][3][4]. Udowodniono także na przykład występowanie efektu facylitacji społecznej, w której obecność innych ludzi ułatwia wykonywanie różnych (dobrze opanowanych) czynności^[5].

Z drugiej strony badacze tacy jak Steven Reicher rozwinęli pod koniec XX wieku modele społecznej tożsamości, jak np. ESIM (ang. elaborated social identity model), wykazując racjonalne aspekty funkcjonowania ludzi w dużych grupach^[6]. Metaanaliza obejmująca 60 badań zachowań tłumów potwierdziła, że zachowanie tłumu determinuje przede wszystkim konkretny kontekst sytuacyjny, a nie automatyczna, irracjonalna dezindywiduacja^[7]. Badania w tym nurcie wskazują, że ludzie w tłumie nie tracą samoświadomości, ale uwzględniają wskazówki społeczne i przynależność grupową – w dużej mierze racjonalnie^[8][9]. Replikacje wcześniejszych badań dotyczących konformizmu wskazują na to, że ludzie nie dopasowują się do wszystkich zachowań, ale kierują się wskazówkami sugerującymi autorytet lub podobieństwo^[10]. Na bazie analiz interakcji kibiców z policją Reicher zaproponował wyjaśnienie, że wpływ na zmianę zachowania jednostek i identyfikację grupową wywiera wyrazistość wspólnych celów i zewnętrznego zagrożenia^[11]. Badania te dały podstawę do rozwinięcia strategii zarządzania tłumem przy pomocy deeskalowania wrażenia zewnętrznego zagrożenia, zmniejszania polaryzacji grupowej i integrowania osób pilnujących bezpieczeństwa w tłumie, ubranych w niezagrażający lub wręcz wpisujący w grupę sposób oraz stosujących przemoc wyłącznie w uzasadnionym stopniu (i tylko wobec prowokatorów konkretnych niebezpiecznych zachowań)^[12]. Teorie te podkreślają także, że zachowania grupowe pełnią rolę środków wyrazu konkretnych wspólnych potrzeb, co sugeruje, że zapewnienie ludziom możliwości wyrażenia opinii i emocji w bezpieczny sposób również może przeciwdziałać zbiorowej agresji^[13].