Ruda (powiat wieluński) – Wikipedia, wolna encyklopedia

Ruda

wieś
Kościół św Wojciecha (widoczny również fragment drogi wojewódzkiej 486)
Państwo	Polska
Województwo	łódzkie
Powiat	wieluński
Gmina	Wieluń
Liczba ludności (2011)	1201
Strefa numeracyjna	43
Kod pocztowy	98-300[2]
Tablice rejestracyjne	EWI
SIMC	0718200
Położenie na mapie Polski Ruda
Położenie na mapie województwa łódzkiego Ruda
Położenie na mapie powiatu wieluńskiego Ruda
Położenie na mapie gminy Wieluń Ruda
51°12′00″N 18°36′47″E/51,200000 18,613056[1]
Multimedia w Wikimedia Commons
Informacje w Wikipodróżach

Ruda – wieś (dawniej miasto) w Polsce położona w województwie łódzkim, w powiecie wieluńskim, w gminie Wieluń. Położona w odległości 3 km od Wielunia, przy drodze wojewódzkiej nr 486 do Działoszyna oraz przy linii kolejowej Wieluń – Herby. Miejscowość leży w historycznej ziemi wieluńskiej.

Ruda uzyskała lokację miejską przed 1264 rokiem, zdegradowana około 1419 roku^[3].

Nazwa Ruda pochodzi prawdopodobnie od bogatych darniowych złóż rudy żelaza, które wydobywano w średniowieczu metodą duklową na bagnistych łąkach wokół osady. Kuźnice żelazne funkcjonowały jeszcze w XVI w.

Odkryto, że pierwsza osada ludzka na tym terenie istniała już w okresie neolitu (2500–1700 lat p.n.e.).

Obronny gród kasztelański, do tej pory nie zidentyfikowany, powstał prawdopodobnie już na przełomie X/XI w. Ruda, co najmniej od I połowy XII w. pełniła rolę stolicy regionu jako siedziba kasztelanii. O tej jednej z najstarszych polskich kasztelanii wspomina w swej kronice Gall Anonim pod datą 1106 r. w związku z pobytem w niej dworu książęcego i konsekracji kościoła; używa obecnie stosowaną nazwę „Ruda”^[4] . Istnienie kasztelanii rudzkiej potwierdza istnienie bulla papieża Innocentego II z 1136 r., w której papież zatwierdził arcybiskupowi gnieźnieńskiemu dobra i dziesięciny m.in. z Rudy.

Kasztelania rudzka do 1138 należała do Wielkopolski. Kasztelania ta na początku okresu rozbicia dzielnicowego znalazła się w dzielnicy senioralnej obok takich grodów jak Gniezno, Kalisz, Łęczyca, Sieradz, czy Kraków. Władzę nad nią sprawowali kolejno: Władysław Wygnaniec, Bolesław Kędzierzawy, Mieszko Stary i Kazimierz Sprawiedliwy. W wyniku toczących się walk o władzę w dzielnicach, w 1181 r. Mieszko odzyskał Wielkopolskę i przyłączył do niej kasztelanię rudzką. Dalszy przebieg rozbicia dzielnicowego to seria zmagań książąt wielkopolskich i śląskich o kasztelanię rudzką/wieluńską i kasztelania była związana na przemian to z Wielkopolską, to ze Śląskiem^[5][4] [6].

Swój średniowieczny rozwój zawdzięcza Ruda położeniu na szlaku morawsko-kujawskim łączącym Morawy z Pomorzem, Gdańskiem i Prusami oraz zapewniającym połączenie ze Śląskiem Opolskim i Małopolską. Już przed 1264 zostało tu lokowane miasto na prawie niemieckim, o czym świadczą wzmianki o wójcie Fryderyku z 1264 i 1266^[7]. O miejskim charakterze Rudy wspomina także Kronika Wielkopolska oraz Jan Długosz. Ostatecznie próba rozwinięcia ośrodka miejskiego nie zakończyła się sukcesem. W czasach panowania króla Przemysła II wyodrębniona była jednostka administracyjna określana jako Ziemia rudzka.

Już pod koniec XIII w. Ruda utraciła jednak rolę ośrodka gospodarczego i politycznego na rzecz założonego na lepszym, bo suchszym terenie Wielunia. W latach 1419–1420 przeniesiono również do Wielunia siedzibę archidiakonatu i kolegium kanoników. Ruda stała się zwykłą wsią szlachecką.

Ok. roku 1420 Ruda wraz ziemią wieluńską zostały włączone do województwa sieradzkiego^[5][8]. Ruda znajdowała się w starostwie wieluńskim w powiecie wieluńskim województwa sieradzkiego aż do rozbiorów^[9].

W latach 1975–1998 miejscowość należała administracyjnie do województwa sieradzkiego.

Jedynym świadectwem najstarszej historii Rudy jest kościół parafialny św. Wojciecha, według tradycji fundowany przez Piotra Dunina w 1142. Mimo licznych, późniejszych zmian przetrwało w nim sporo fragmentów romańskich. Jest to budowla orientowana, na rzucie prostokąta, jednonawowa, z wielobocznie zamkniętym prezbiterium. W odsłoniętej spod tynku w 1910 ścianie, zbudowanej z ciosów wydobytych z kamieniołomu olewińskiego piaskowca żelazistego, widoczne dwa, obecnie zamurowane, romańskie okienka oraz portal ze śladami po stosowaniu świdra ogniowego. Nawa nakryta drewnianym stropem. W prezbiterium żebrowane sklepienia gotyckie. W przyległej do nawy kaplicy, zbudowanej w 1594 renesansowe okno z bogato zdobionym obramieniem. W ołtarzu głównym późnogotycki tryptyk. Bogato dekorowana chrzcielnica gotycka z XIV w. Na ścianie pd. odkryto po wojnie utrzymane w stylu malarstwa bizantyjskiego freski przedstawiające Drogę Krzyżową, a w kruchcie – scenę chrztu Mieszka I i jego drużyny.

Na pd. od kościoła znajduje się folwark wraz z założeniem parkowo-ogrodowym i pałacem z 1851, wzniesionym przez Emanuela Taczanowskiego h. Jastrzębiec. Wymieniony w dokumentach z 1561 folwark był w rękach Rudzkich, Rychłowskich i Masłowskich. W 1870 od Piotra Masłowskiego, sędziego wieluńskiego, wykupił te dobra Franciszek Taczanowski – szambelan i referendarz. W posiadaniu Taczanowskich folwark znajdował się do II wojny światowej. Pałac to budynek dwukondygnacyjny, zbudowany na planie wydłużonego prostokąta, z bocznymi ryzalitami i gankiem kolumnowym na osi fasady. Z budynków gospodarczych zachowała się oficyna z 1855, wozownia z magazynami, spichlerz, kuchnia letnia oraz oryginalna brama wjazdowa. W 1948, podczas kopania dołu na ziemniaki, na podwórzu majątku natrafiono na garnek gliniany wypełniony srebrnymi siekańcami o wadze 7 kg. Po wojnie majątek o obszarze 657 ha zagospodarował PGR.

Pałac otoczony jest resztkami założenia ogrodowego. Z dawnego drzewostanu przetrwały pomnikowe: dwa dęby szypułkowe (4,90 i 3,10 m) oraz cis. Skarb pochodził z XI w.

• Ruda

• Ryszard Rosin: Słownik historyczno-geograficzny ziemi wieluńskiej w średniowieczu, hasło: „Ruda”. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1963, s. 144-146.
• A. Ruszkowski, „Sieradz i okolice”, Sieradz 2000.

• Ruda w „Słowniku historyczno-geograficznym ziemi wieluńskiej w średniowieczu”
• Ruda, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. IX: Pożajście – Ruksze, Warszawa 1888, s. 885 .