Stara Dongola – Wikipedia, wolna encyklopedia

Stara Dongola (staronubij. Tungul; arab. Dunqulah al-ʿAjūz) – stanowisko archeologiczne na terenie Sudanu, zlokalizowane na wschodnim brzegu Nilu, pomiędzy III a IV kataraktą, wczesnośredniowieczne miasto w Makurii, stolica zjednoczonego chrześcijańskiego królestwa Nubii.

Polskie badania archeologiczne na stanowisku rozpoczęto w 1964 roku^[1]. Zanim na terenie Starej Dongoli pojawiała się polska ekspedycja, na temat miasta niewiele wiedziano, a znane przekazy miały charakter niepewny i często sprzeczny^[2]. Jedno ze źródeł – relacja Abu Saleha, podróżnika i geografa arabsko-armeńskiego z początku XIII wieku – głosiło, że Dongola była wielkim, bogatym ośrodkiem miejskim o monumentalnych budowlach sakralnych z kopułami^[2]. Koncesja wykopaliskowa została zaproponowana prof. Kazimierzowi Michałowskiemu, dzięki trwającym już pracom w Faras^[3]. Badania rozpoczęły się w ramach prac kierowanej przez niego Stacji Archeologii Śródziemnomorskiej w Kairze, czyli obecnego Centrum Archeologii Śródziemnomorskiej Uniwersytetu Warszawskiego. Pierwszym kierownikiem ekspedycji został architekt Antoni Ostrasz, a następnie przez ponad czterdzieści lat kierowali nią kolejno Stefan Jakobielski i Włodzimierz Godlewski^[4]. Od 2018 roku na czele zespołu stoi Artur Obłuski, który na badania w Dongoli otrzymał grant Europejskiej Rady ds. Badań Naukowych na projekt „UMMA: Urban Metamorphosis of the community of a Medieval African capital city”^[1].

Systematyczne badania wykopaliskowe szybko przyniosły istotne odkrycia. Już w pierwszym sezonie prac został odsłonięty tzw. Kościół z Kolumnami z dekoracją malarską^[5]. Na obszarze objętym koncesją przyznaną polskim archeologom przebadano 150 ha^[6]. W południowej części stanowiska badane są miejskie mury forteczne okalające ruiny miasta^[6]. We wschodniej części rozciągają się cmentarze; w kierunku północy rozwija się luźna zabudowa podmiejska z wieloma kościołami, dzielnica przemysłowa z wytwórniami ceramicznymi, liczne podmiejskie kościoły^[6], m.in. Kościół z Mozaikami badany przez misję kierowaną przez dr Bogdana Żurawskiego^[7] i klasztor Świętej Trójcy, gdzie pracami kierował dr Stefan Jakobielski^[6]. Ponadto zadokumentowanych zostało ok. 40 stanowisk wokół miasta dzięki szczegółowej archeologicznej prospekcji przeprowadzonej przez dr Małgorzatę Martens-Czarnecką i mgr Idę Ryl-Preibisz w roku 1986 i w 1988^[7]. Dokumentacji fotograficznej z powietrza dokonał dr Bogdan Żurawski^[7].

Stara Dongola to wczesnośredniowieczne miasto w Nubii, zlokalizowane na wschodnim brzegu Nilu, pomiędzy III a IV kataraktą^[7]. Była stolicą królestwa Makurii, które przyjęło chrzest z rąk misjonarzy bizantyjskich w połowie VI wieku^[6]. Sto lat później, kiedy doszło do połączenia Makurii z leżącym na północ królestwem Nobadii, Dongola stała się stolicą zjednoczonego chrześcijańskiego królestwa Nubii^[6], zarazem pozostając chrześcijańską stolicą między VII a XV wiekiem^[3].

Rozwój urbanistyczny Dongoli, której ruiny rozciągają się na 35 ha, rozpoczął się na przełomie V i VI wieku i trwał do XIV wieku^[6]. Na skalistym wzniesieniu, ufortyfikowanym, za murami znajdowało się miasto z VII-wiecznym pałacem^[6]. Poza murami zlokalizowane były kościoły: Kościół na Planie Krzyża (posadowiony na wcześniejszych założeniach sakralnych z VI i VII wieku), Kościół o Kolumnach Granitowych (prototyp katedry w Faras, zbudowany w miejscu Starego Kościoła z VI wieku) i Kościół z Mozaikami^[6]. Kompleks miejski rozwijał się w kierunku północnym i obejmował datowaną na VII–XIII wiek dzielnicę mieszkalną, dwa zespoły klasztorne oraz tzw. dzielnicę przemysłową — zidentyfikowaną jako największy zespół wytwórni ceramiki znany z tej części Afryki^[6]. Na wschód od cytadeli odkryto całkowicie zachowaną (od fundamentów po dach) monumentalną budowlę z okresu chrześcijańskiego, interpretowaną jako sala tronowa władców Makurii^[1]. Budynek został zamieniony na meczet w 1317 roku — symbolicznie ustanowiony moment końca okresu chrześcijańskiego i początku okresu islamskiego w Nubii^[8]. Na wschód od meczetu znajdują się muzułmańskie tereny cmentarne z budowlami grobowymi zwieńczonymi kopułami, dalej od nich starsze nekropole chrześcijańskie, których opracowaniem zajmował się dr Bogdan Żurawski^[7]. Po opuszczeniu Dongoli przez dwór królewski w 1364 roku stała się ośrodkiem władzy niewielkiego królestwa, które jednak w dalszym ciągu prowadziło ożywione kontakty handlowe zarówno z Dalekim Wschodem jak i Europą^[1]. W XVI wieku obszar ten włączony został do muzułmańskiego królestwa Fundż^[9]. Miasto zostało opuszczone w XVIII wieku^[1].

Bieżące sprawozdania z prac wykopaliskowych publikowane są w czasopismach: Polish Archaeology in the Mediterranean (Warszawa: PCMA, WUW, od 1990), Kush. Journal of the Sudan Antiquities Service (Chartum, od 1967) i Études et Travaux (Warszawa, od 1975).

Klasztor odkrywano od 1991 roku^[10]. Jest usytuowany na tzw. Komie H, który był badany przez 15 sezonów począwszy od 1990 roku^[11]. Klasztor powstał w VII wieku za sprawą grupy koptyjskich mnichów^[12], rozbudowywano go kolejno w wiekach XI, XII i XIII^[10]. Na terenie kompleksu odsłonięto 50 sal, w których odkryto 125 malowideł z wieków XI, XII i XIII^[10].

Najstarsza faza kościoła, zachowana do wysokości 1,5 m^[10], opiera się na trójnawowym planie bazyliki o wymiarach 29 × 13 m z trójdzielną częścią wschodnią i układem trzech pomieszczeń w miejscu narteksu, w strefie zachodniej; wejścia do budynku wiodły od strony południowej i północnej^[13]. Budowla została wzniesiona z cegły wypalanej, z posadzką z płyt ceramicznych. W kościele były kolumny z szarego granitu, które podtrzymywały strop. Pierwsza przebudowa kościoła, za panowania króla Merkuriusza na przełomie VII i VIII wieku polegała na przykryciu kopułą centralnego przęsła nawy głównej i oparcia jej na filarach łączących się w arkady wykonane z bloków piaskowca. Następna przebudowa miała miejsce w XII wieku, kiedy wnętrze kościoła podzielono na mniejsze pomieszczenia.

Poza kościołem, odkryte zostały następujące budynki: kościół z VII wieku, częściowo budynek klasztorny, część gospodarcza i nekropola^[7], a także w całości tzw. Aneks Północno-Zachodni i Południowo-Zachodni, założenia składające się z 40 pomieszczeń połączonych arkadowymi przejściami, a także dwa pochodzące z X wieku budynki, z których jeden pełnił funkcję piwnicy dla budynku klasztornego, a co do drugiego istnieje domniemanie, że służył do kontaktów ze światem zewnętrznym^[12]. W XI wieku Aneks został rozbudowany i bogato udekorowany malowidłami ściennymi za sprawą biskupa Georgiosa^[12]. W ciągu całego XI wieku kompleks ulegał przeobrażeniom. Pod koniec wieku w obręb założenia włączona została krypta, nad którą wzniesiono kaplicę z dekoracyjnym portalem; dostawione zostało też pomieszczenie z dwiema wieżami w kształcie absyd^[14]. Prawdopodobnie, według hipotezy dr Bogdana Żurawskiego^[7], kompleks po przebudowach pełnił funkcję xenodocheionu, połączenia szpitala z przytułkiem, znanego z Bizancjum^[15], o czym świadczy program ikonograficzny malowideł ściennych^[15]. W XII wieku zaszły kolejne zmiany w części Aneksu związane z założeniem w tym miejscu kommemoratywnego kompleksu dedykowanego biskupowi Georgiosowi^[16], na którego ścianach zapisane są teksty maryjne i paramagiczne w języku greckim i koptyjskim^[7]. W klasztorze znaleziono ponadto liczne inskrypcje liturgiczne, stele nagrobne i graffiti w językach greckim, koptyjskim i staronubijskim^[7].

Na terenie Dongoli odkryto kilkanaście kościołów^[7][17]. Ich dokumentacja stała się bazą dla ogólnych opracowań nubijskiej architektury sakralnej^[7].

Wczesne kościoły powstawały w Dongoli według wzorców bizantyjskich^[8]. Do charakterystycznych cech dongolańskiej architektury zalicza się centralny (krzyżowy) plan, występujący samodzielnie bądź w połączeniu z prostokątnym założeniem bazylikalnym, w okresie późniejszym przekrywanym centralną kopułą. Lokalny rys architektoniczny widoczny w architekturze katedry – zwanej też Kościołem o Kolumnach Granitowych, uważanej za wzór dla Katedry w Faras^[7], jak i starszych kościołów — Filarowego przy Murach Fortecznych datowanego na IX wiek, Na Komie D z X wieku, Południowo-Zachodniego z XIII wieku i Północnego datowanego na XIII wiek^[8].

Na terenie stanowiska znajduje się kilka innych kościołów. U podnóża ufortyfikowanego wzniesienia, po stronie północnej, został odkryty Kościół na Planie Krzyża, powstały w IX wieku na miejscu wcześniejszych budynków sakralnych z VI i VII wieku^[7]. Jednym z najstarszych obiektów jest natomiast Kościół z Mozaikami, noszący cechy późnomeroickiej tradycji budowania^[7].

Na terenie klasztoru Św. Trójcy i towarzyszących mu aneksów odkryto ponad 100 malowideł ściennych o tematyce religijnej, pochodzących z okresu późnego malarstwa nubijskiego (2. poł. XI, XII, i XIII wieku)^[7]. W malowidłach przenikają się lokalne tradycje, wpływy sztuki arabskiej, afrykański folklor. Malowidła są wykonane w technice al secco, na wysokości 1,5 m powyżej poziomu podłogi^[18]. Wśród bogatego repertuaru przedstawień można wymienić przedstawienia Chrystusa, Marii, Trójcy Świętej, archaniołów, aniołów, apostołów i świętych, sceny ze Starego i Nowego Testamentu, wizerunki dostojników kościelnych i świeckich – w tym miejscowych biskupów (np. Georgiosa) i królów^[18]. Małgorzata Martens-Czarnecka, badaczka zajmująca się malowidłami sugeruje, że malowidła pełniły funkcję wotywną, zostały wykonane na życzenie osób związanych z klasztorem, o czym mają świadczyć liczne przedstawienia donatorów^[18]. Wśród przedstawień pojawiają się typowe nubijskie sceny opieki, w których donator jest trzymany z tyłu, za ramiona przez dużo większą postać opiekującą się nim, polecającą go^[19].

Wśród typowych scen ikonograficznych, znanych na terenie Nubii można wymienić:

• przedstawienia Trójcy Świętej w formie trzech jednakowych wizerunków Chrystusa, czasem na tle medalionu otoczonego przez Cztery Istoty Apokaliptyczne, czasem wyłaniającą się z obłoków stylizowanych na łuski; inny wariant tego przedstawienia – Chrystus o trzech głowach w typie ikonograficznym określanym jako Ten, który jest^[19];
• przedstawienia Marii stojącej lub tronującej i trzymającej Dzieciątko na lewym ramieniu w typie Hodegetria;
• przestawienia Marii Karmiącej Dzieciątko w typie Galaktotrophusa (w Dongoli szczególnym wariantem jest przedstawienie z Matką Boską Karmiącą i przędzącą jednocześnie^[20], które stanowi połączenie typu Galaktotrophusa z typem Marii znanym ze scen Zwiastowania^[21]);
• wyobrażenia Trzech Młodzianków w Piecu Ognistym – spośród trzech odkrytych w kompleksie klasztornym, dwa powtarzają ikonografię znaną z Faras, trzecie wprowadza nowy element – dwie postaci niosące drewno do pieca^[22];
• liczne wizerunki Archanioła Michała jako protektora;
• przedstawienie Bożego Narodzenia.

Pojawiają się też specyficzne, miejscowe wątki, inspirowane wzorcami sztuki bizantyjskiej, ale oddające lokalne tradycje, czego przykładem jest scena koronacji króla nubijskiego przez Chrystusa^[23]. Unikalnymi przykładami scen są dwa przedstawienia prothesis, a także dwa wyobrażenia, z których jedno to scena tańca dwóch mężczyzn, a drugie, niejasne, zawiera m.in. sceną transakcji handlowej^[24].

Zabytki ruchome pochodzące z wykopalisk znajdują się w większości w muzeum w Chartumie^[3]. 86 artefaktów sprowadzono na wystawę "W pustyni i w słońcu. Polskie wykopaliska w Starej Dongoli" odbywającej się od 30 sierpnia do 1 października 2006 roku w Muzeum Narodowym w Warszawie^[25]. Wypożyczone zabytki zaprezentowano wraz z polskimi zbiorami z Muzeum Narodowego w Warszawie, wyeksponowano m.in.: naczynia ceramiczne, detale dekoracji architektonicznej, epitafia z inskrypcjami koptyjskimi i greckimi, drobne przedmioty użytkowe^[25].

• "UMMA" - najnowszy projekt archeologiczny w Dongoli
• Wirtualna rekonstrukcja klasztoru na Komie H w Starej Dongoli

• 50 years of Polish excavations in Egypt and the Near East : acts of the Symposium at the Warsaw University 1986, réd. S. Jakobielski, J. Karkowski, Varsovie: Centre d'Archéologie Méditerranéenne de l'Académie Polonaise des Sciences 1992.
• Dongola-Studien: 35 Jahre polnischer Forschungen im Zentrum des makuritischen Reiches, hrsg. von S. Jakobielski, P. O. Scholz, Warszawa: Zakład Archeologii Śródziemnomorskiej Polskiej Akademii Nauk 2001.
• W. Godlewski, D. Dzierzbicka, A. Łajtar, (eds.). Dongola 2015–2016. Fieldwork, Conservation and Site Management, (=PCMA Excavation Series 5), Warszawa: PCMA, WUW, 2018
• W. Godlewski and D. Dzierzbicka (eds), Dongola 2012–2014. Fieldwork, conservation and site management (=PCMA Excavation Series 3), s. 153–168. Warsaw: PCMA UW, 2015
• W. Godlewski, with appendix by R. Mahler. Dongola. Seasons in 2012–2013. Polish Archaeology in the Mediterranean, 24/1, 2015, 325–343.
• S. Jakobielski, 35 Years of Polish Excavations at Old Dongola. A Factfile [w:] Dongola-Studien, 35 Jahre polnischer Forschungen im Zentrum des makuritischen Reiches, red. S. Jakobielski, P. Scholz, "Bibliotheca nubica et aethiopica" vol. 7, Warszawa-Wiesbaden, 2001, s.1-48.
• S. Jakobielski, Christian Nubia at the height of its Civilization [w:] General History of Africa (UNESCO), vol. III – Africa from the Seventh to the Eleventh Century, Paris – Berkeley, 1988, s. 194–223.
• S. Jakobielski, The Early Christian Period in Nubia [w:] History of Humanity, Scientific and Cultural Development, vol. III: From the Seventh Century BC to the Seventh Century AD, red. J. Herrmann, E. Zürcher, chap. 15.2.3, UNESCO Paris, New York 1996, s. 326–331.
• S. Jakobielski, Das Kloster der Heiligen Dreifaltigkeit. Bauphasen des nordwestlichen Anbaus [w:] Dongola-Studien, 35 Jahre polnischer Forschungen im Zentrum des makuritischen Reiches, red. S. Jakobielski, P. Scholz, "Bibliotheca nubica et aethiopica" vol. 7, Warszawa-Wiesbaden, 2001, s.141–168.
• S. Jakobielski, The Monastery in Old Dongola: Excavation of the North-Western Annexe 1998–2002, "Gdansk Archaeological Museum African Reports", 2005
• S. Jakobielski, Old Dongola Fieldwork – Seasons 2005/2006 and 2006, Polish Archaeology in Mediterranean 2008
• S. Jakobielski, Old Dongola, Fieldwork 2004, "Polish Archaeology in the Mediterranean", 2006
• S. Jakobielski, J. van der Vliet, From Aswan to Dongola: The Epitaph of Bishop Joseph (died AD 668)* [w:] Nubian Voices. Studies in Christian Nubian Culture, red. A. Łajtar, J. van der Vliet, Warsaw 2011, s. 15–37
• M. Martens-Czarnecka, The wall paintings from the Monastery on Kom H in Dongola (=Nubia 3; Dongola 3; PAM Monograph Series 3). Warsaw: PCMA, Warsaw University Press 2011.
• M. Martens-Czarnecka, Caractéristiques du style «violet» dans la peinture à Dongala, "Études et Travaux" XIV, 1990, s. 223–237
• M. Martens-Czarnecka, Wall Paintings discovered in Old Dongola [w:] Dongola-Studien. 35 Jahre polnischer Forschungen im Zentrum des makuritischen Reiches, red. S. Jakobielski, P. O. Scholz, Warszawa 2001, s. 253–284.
• K. Michałowski, Od Edfu do Faras, Warszawa 1974, s. 182–192
• Polskie wykopaliska w Starej Dongoli: 45 lat współpracy archeologicznej z Sudanem, tekst Stefan Jakobielski, Małgorzata Martens-Czarnecka, tł. jęz. ang. Barbara Gostyńska, Wiesław Piątkiewicz, tł. jęz. arab. Mahmud El. Tayeb, Warszawa: Muzeum Narodowe 2006.
• B. Żurawski, Faith, Healing Philanthropy and Commemoration in Late Christian Dongola [w:] Ägypten und Nubien in spätantiker und christlicher Zeit. Akten des 6. Internationalen Koptologenkongresses Münster, 1996, red. S. Emmel, M. Krause et al., Wiesbaden 1999 (SKCO 6), s. 423–448.
• B. Żurawski, Dongola, the city of the Makurians. Literary sources to 1956 [w:] Dongola-Studien. 35 Jahre polnischer Forschungen im Zentrum des makuritischen Reiches, red. Stefan Jakobielski, Piotr Scholz, "Bibliotheca nubica et aethiopica" vol. 7, Warszawa-Wiesbaden, 2001, s. 75–140.
• B. Żurawski, Survey and Excavations between Old Dongola and Ez-Zuma, Warszawa 2003, s. 91–103; 141–156.