Toyen – Wikipedia, wolna encyklopedia

Toyen

Imię i nazwisko	Marie Čermínová
Data i miejsce urodzenia	21 września 1902 Praga
Data i miejsce śmierci	9 listopada 1980 Paryż
Narodowość	czeska
Multimedia w Wikimedia Commons

Toyen, właśc. Marie Čermínová (ur. 21 września 1902 w Pradze, zm. 9 listopada 1980 w Paryżu) – czesko-francuska malarka awangardowa, przedstawicielka surrealizmu.

Urodziła się jako Marie Čermínová 21 września 1902 w Smíchovie (dzisiejszej dzielnicy Pragi), w rodzinie listonosza^[1]. W wieku szesnastu lat opuściła rodzinę, prawdopodobnie ze względu na swoje poglądy anarchistyczne^[2], w tym okresie przyjęła także pseudonim Toyen, pod którym występowała do końca życia^[3]. Możliwe, że pseudonim pochodził od francuskiego słowa citoyen (pol. „obywatel”)^[4]. W latach 1919–1922 studiowała w Szkole Sztuki Stosowanej (Umělecko-průmyslová škola v Praze), w pracowni malarskiej Emanuela Dítě. Latem 1922, podczas pobytu na wyspie Korčula, poznała malarza i pisarza Jindřicha Štyrskiego (1899–1942), z którym związała się artystycznie aż do jego śmierci, wspólnie tworząc wiele wystaw w Czechach i za granicą. W 1923 razem dołączyli do radykalnej grupy awangardowej Devětsil^[2]. W latach 1925–1929 mieszkała w Paryżu; jej pierwszą wystawę indywidualną we Francji opatrzył wstępem Philippe Soupault^[3]. Z początku malowała pod wpływem kubizmu i puryzmu, lecz szybko nawiązała do poetyki prymitywizmu, malując w połowie lat 20. serię obrazów przedstawiających egzotyczne i cyrkowe tematy, stylistycznie przypominające prace Henri Rousseau, którego ceniła. Od 1925 wraz z Štyrskim zaczęła projektować okładki dla publikacji wielu znaczących pisarzy i krytyków w czeskim wydawnictwie Odeon^[2]; ich projekty łączyły fotomontaż z abstrakcją. Wspólnie ogłosili także manifest nowego nurtu w malarstwie: artyficjelizmu^[5].

Toyen nosiła często męski strój, przypominający jej ubrania z czasów, gdy pracowała w fabryce; mówiąc o sobie, używała męskich końcówek, a jej nieodmienialny pseudonim dodatkowo utrudniał określenie płci, do czego nawiązał Adolf Hoffmeister w satyrycznej ilustracji pod tytułem Ten-Ta-To-yen (1930)^[6]. Na początku lat 30. w jej malarstwie zaczęły pojawiać się tajemnicze obiekty, takie jak muszle, głazy czy sznury^[7]. W 1934 współzałożyła Grupę Surrealistyczną w Pradze. Rok później jej prace pokazano na Międzynarodowej Wystawie Surrealistów na Teneryfie; od tego czasu – z wyjątkiem lat wojennych – brała udział w każdej wystawie surrealistów^[3]. Podczas II wojny światowej udzieliła schronienia Jindřichowi Heislerowi, artyście żydowskiego pochodzenia, z którym w 1947 wyjechała na stałe do Paryża. W 2005 powstał film o ich przyjaźni w reżyserii Jana Němeca^[8]. W Paryżu należała do grupy surrealistycznej André Bretona^[7], z którym łączyła ją przyjaźń^[3]. Zmarła 9 listopada 1980 w Paryżu^[7].

Zafascynowana dziełami markiza de Sade, wielokrotnie malowała ruiny jego posiadłości w Lacoste^[9]. Choć znana jest głównie dzięki malarstwu, tworzyła także cykle rysunków i kolaże^[3]. Niektóre prace Toyen mają charakter otwarcie erotyczny^[10].

• 1934: Międzynarodowa Wystawa Surrealistów, Teneryfa^[3]
• 1994–1995: A century of Artists Books, Museum of Modern Art, Nowy Jork^[11]
• 2013–2014: Designing Modern Women 1890–1990, Museum of Modern Art, Nowy Jork^[11]
• 2015: Vidím, neboť je noc, Museum Kampa, Praga^[12]
• 2018–2019: 1918–1938: Pierwsza Republika Czechosłowacka, Galeria Narodowa w Pradze^[13]
• 2019: Czas przełomu. Sztuka awangardy w Europie Środkowej 1908–1928, Międzynarodowe Centrum Kultury, Kraków^[14]
• 2019: Toyen „U Zlatého slunce“, Galerie Moderna, Praga^[15]
• 2021: Toyen: Snící rebelka, Galeria Narodowa w Pradze^[16]

• Toyen (born Marie Čermínová) (1902-1980). W: Biographical Dictionary of Women's Movements and Feminisms in Central, Eastern, and South Eastern Europe: 19th and 20th Centuries. Francisca de Haan, Krassimira Daskalova, Anna Loutfi (red.). Central European University Press, 2006. ISBN 963-7326-39-1. (ang.).
• The AvantGarde. W: Peter Hames: Czech and Slovak Cinema. Edinburgh University Press, 2010. ISBN 0-7486-8683-5. (ang.).
• Karla Huebner: The Czech 1930s through Toyen. W: Czech Feminisms: Perspectives on Gender in East Central Europe. Iveta Jusová, Jiřina Šiklová (red.). Indiana University Press, 2016. ISBN 0-253-02193-6. (ang.).
• Toyen. W: Surrealist Women. An International Anthology. Penelope Rosemont (red.). A&C Black, 1998. ISBN 0-485-30088-5. (ang.).