Triteleja – Wikipedia, wolna encyklopedia

Triteleja
Ilustracja
Triteleja wielkokwiatowa
Systematyka[1][2]
Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Podkrólestwo

rośliny zielone

Nadgromada

rośliny telomowe

Gromada

rośliny naczyniowe

Podgromada

rośliny nasienne

Nadklasa

okrytonasienne

Klasa

Magnoliopsida

Nadrząd

liliopodobne (≡ jednoliścienne)

Rząd

szparagowce

Rodzina

szparagowate

Rodzaj

triteleja

Nazwa systematyczna
Triteleia Douglas ex Lindl.
Edwards's Bot. Reg. 15: t. 1293 (1830)[3]
Typ nomenklatoryczny

Triteleia grandiflora Lindl.[4]

Synonimy
  • Calliprora Lindl.
  • Hesperoscordum Lindl.
  • Scaduakintos Raf.
  • Seubertia Kunth
  • Themis Salisb.
  • Tulophos Raf.
  • Veatchia Kellogg[3]
Homonimy

Triteleia Kieffer, 1906 (owadziarki)[5]

Triteleja (Triteleia Douglas ex Lindl.) – rodzaj roślin z rodziny szparagowatych, obejmujący 16 gatunków. Występują one w zachodniej Ameryce Północnej[3] – są szeroko rozpowszechnione na zachód od Gór Skalistych, przy czym największa ich różnorodność występuje w okolicach Klamath w północno-zachodniej Kalifornii i południowym Oregonie. Bulwocebule niektórych gatunków były spożywane przez Indian[6].

Nazwa naukowa rodzaju pochodzi od greckich słów τρί (tri – trzy) i τέλειος (teleios – idealny)[6], z uwagi na występowanie elementów kwiatu trójkami[6].

Morfologia

[edytuj | edytuj kod]
Budowa Triteleia laxa
Triteleia hendersonii
Triteleia hyacinthina
Triteleia lilacina
Triteleia lugens
Pokrój
Wieloletnie rośliny zielne o wysokości do 60 cm[6].
Pęd
Podziemna bulwocebula, pokryta włóknistą okrywą[6].
Liście
Od jednego do trzech liści odziomkowych, wąskolancetowatych lub równowąskich (T. ixioides), z wypustką grzbietową, kanalikowatych, owoszczonych, całobrzegich[6].
Kwiaty
Zebrane w baldachowaty kwiatostan, który wyrasta na wzniesionym, sztywnym, okrągłym na przekroju głąbiku, o średnicy 1-5 mm. Kwiatostan wsparty jest zielonymi (fioletowawymi u T. lemmoniae), lancetowatymi, szorstkimi podsadkami. Szypułki wzniesione, często członkowate, zwykle dłuższe od okwiatu (krótsze u T. crocea). Okwiat sześciolistkowy. Listki zrośnięte u nasady w rurkę, różnej długości i kształtu, zwykle lejkowatą, powyżej wolne, podnoszące się lub rozpostarte. Sześć pręcików nadległych listkom okwiatu, o wydatnych nitkach, przylegających do rurki okwiatu w 1 lub 2 rzędach, powyżej wolnych, spłaszczonych, niekiedy rozszerzonych i trójkątnych, u niektórych gatunków z wierzchołkowymi wyrostkami tworzącymi koronę. Pylniki obrotne, zwykle odgięte od znamienia. Zalążnia zbudowana z trzech owocolistków, górna, zielona lub w kolorze okwiatu (żółta u T. peduncularis lub biała u T. clementina), osadzona na szypułce, trójkomorowa. Zalążki anatropowe, od dwóch do kilku w każdej komorze zalążni. Szyjka słupka o długości 2–4 mm, zakończona słabo trójklapowanym znamieniem[6].
Owoce
Jajowate, pękające torebki, zawierające czarne, jednostronnie prążkowane, półkuliste, kulistawe nasiona o skorupiastej łupinie[6].
Gatunki podobne
Kwiaty Triteleia są podobne do kwiatów Triteleiopsis palmeri, ale różnią się pewnymi szczegółami budowy (położeniem pylników, brakiem poprzecznych wyrostków w okwiecie, klapowanym znamieniem). Liście u Triteleia są kanalikowate i odziomkowe w przeciwieństwie do naprzemianległego ulistnienia Triteleiopsis palmeri. Głąbik u tych rośliny jest znacznie smuklejszy od tego u Triteleiopsis palmeri[6].

Biologia

[edytuj | edytuj kod]
Rozwój
Geofity pędowobulwiaste. Kwitną na wiosnę i latem (od marca do sierpnia), w zależności od gatunku[6].
Siedlisko
Stepy bylicowe, łąki na glebie gliniastej, podmokłe łąki, rozlewiska, lasy sosnowe, wilgotne lasy strefy umiarkowanej, lasy podgórskie, suche zbocza, wzgórza wulkaniczne i płaskowyże, często na glebach serpentynowych[6].
Genetyka
Rośliny często poliploidalne. Liczba chromosomów 2n jest wielokrotnością x=7 lub x=8[6].

Systematyka

[edytuj | edytuj kod]
Pozycja systematyczna
Rodzaj z podrodziny Brodiaeoideae z rodziny szparagowatych Asparagaceae[7].
Ujęcie historyczne
W systemie Takhtajana z 1997 r. zaliczany do plemienia Brodieae w podrodzinie czosnkowych w rodzinie czosnkowatych (Alliaceeae)[8]. W systemie Kubitzkiego zaliczony do rodziny Themidaceae[9].
Wykaz gatunków[3]

Zastosowanie

[edytuj | edytuj kod]
Rośliny spożywcze
Bulwocebule tritelei wielkokwiatowej T. grandiflora są jadalne i były źródłem pożywienia dla Indian oraz pierwszych osadników z Europy[11]. Podobnie spożywano pędy T. hyacinthina, T. ixioides i T. laxa[12].
Rośliny lecznicze
W bulwocebulach Triteleia hyacinthina obecnych jest 13 saponin sterydowych, o działaniu hamującym fosfodiesterazę, mających potencjalne zastosowanie lecznicze[13].
Inne zastosowania
Niektóre plemiona indiańskie przypisywały bulwocebulom tritelei wielkokwiatowej działanie magiczne i doczepiały je do torebek z lekarstwami, aby wzmocnić ich działanie[11].

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI10.1371/journal.pone.0119248, PMID25923521, PMCIDPMC4418965 [dostęp 2021-03-05] (ang.).
  2. Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2021-03-05] (ang.).
  3. a b c d Plants of the World Online. The Royal Botanic Gardens, Kew, 2019. [dostęp 2021-03-07]. (ang.).
  4. Farr E. R., Zijlstra G. (ed.): Index Nominum Genericorum (Plantarum). Smithsonian Institution, 1996–. [dostęp 2021-03-07]. (ang.).
  5. Global Biodiversity Information Facility (GBIF) Backbone Taxonomy. GBIF Secretariat. [dostęp 2021-03-10]. (ang.).
  6. a b c d e f g h i j k l J. Chris Pires: Triteleia in Flora of North America @ efloras.org. www.efloras.org. [dostęp 2021-03-10].
  7. USDA, Agricultural Research Service, National Plant Germplasm System. 2020. Germplasm Resources Information Network (GRIN-Taxonomy). National Germplasm Resources Laboratory, Beltsville, Maryland. [dostęp 2021-03-07]. (ang.).
  8. Brands, S.J. (ed.): The Taxonomicon. 1989–. [dostęp 2021-03-07]. (ang.).
  9. K. Rahn: Themidaceae. W: Klaus Kubitzki: The Families and Genera of Vascular Plants. T. 3: Flowering Plants. Monocotyledons: Lilianae (except Orchidaceae). Berlin Heidelberg: Springer-Verlag, 1998, s. 440. DOI: 10.1007/978-3-662-03533-7. ISBN 978-3-662-03533-7. (ang.).
  10. Ludmiła Karpowiczowa (red.): Słownik nazw roślin obcego pochodzenia łacińsko-polski i polsko-łaciński. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 1973, s. 77.
  11. a b Juanita A.R. Ladyman: Triteleia grandiflora Lindley (largeflower triteleia): A Technical Conservation Assessment. USDA Forest Service, Rocky Mountain Region, 2007-01-29. [dostęp 2021-03-10].
  12. Emma C. Underwood, Hugh D. Safford, Nicole A. Molinari, Jon E. Keeley: Valuing chaparral: ecological, socio-economic, and management perspectives. Springer, 2018. ISBN 978-3-319-68302-7.
  13. Y Mimaki. Steroidal saponins from the bulbs of Triteleia lactea and their inhibitory activity on cyclic AMP phosphodiesterase. „Phytochemistry”. 38 (5), s. 1279–1286, 1995-03. DOI: 10.1016/0031-9422(94)00790-z.