Wielka Szachownica – Wikipedia, wolna encyklopedia

Wielka szachownica (ang. The Grand Chessboard. American Primacy And Its Geostrategic Imperatives) – koncepcja geopolityczna stworzona przez Zbigniewa Brzezińskiego^[1], a zarazem tytuł jego książki wydanej w języku angielskim w 1997 roku i w polskim przekładzie w 1998 roku^[2][3]. Autor zadedykował ją swoim studentom, by pomogła im kształtować przyszły świat^[4]. Książka, zawierająca wiele map, została podzielona na 7 rozdziałów, z których każdy omawia odrębny geopolitycznie, kluczowy obszar globu^[5].

Wśród źródeł koncepcji wielkiej szachownicy wymienia się:^[6]

• Nawalizm, doktrynę Alfreda Thayera Mahana – podstawą potęgi jest marynarka wojenna i kontrola wybrzeży. Kładzie nacisk na tereny rdzeniowe Azji^[7];
• Teorię Halforda Mackindera – uważał, że era potęgi morskiej minęła. Kluczowym obszarem jest Heartland, na który składają się obszary Azji Środkowo-Wschodniej, do których wrotami są tereny Europy Środkowo-Wschodniej^[8][9];
• Teorię Nicholasa Spykmana, który uważał, że najważniejszy jest tzw. Rimland – wybrzeża Eurazji. Stanowią one bufor pomiędzy mocarstwami lądowymi i morskimi^[10].

Obszar wielkiej szachownicy^[11]:

• Obszar Eurazji^[12]
  • znajdują się na nim 2 z 3 kluczowych regionów globu^[13]
  • wytwarza 60% światowego PKB^[13]
  • posiada ¾ znanych światowych zasobów surowców energetycznych^[13]
  • żyje tu 75% ludności świata^[13]
  • stanowi wrota do Afryki i Australii^[13]
• Szachownica euroazjatycka

1. Obszar zachodni^[12]
2. Obszar południowy^[12]
3. Obszar wschodni^[12]
4. Obszar centralny^[12]

• Kluczowe są peryferia: Azja Południowo-Wschodnia i Europa^[14]
• Największe geopolityczne zagrożenie stworzyłoby połączenie się Centrum z innym regionem^[15]

Powierzchnia kuli ziemskiej to pole gry – szachownica. W rozgrywce uczestniczą gracze o różnym statusie^[16]:

• Stany Zjednoczone – jedyny globalny hegemon (supermocarstwo)^[17];
• Aktywni globalni gracze na szachownicy – państwa, które ze względu na swoją potęgę mogą i chcą przekształcać istniejący ład geopolityczny w stopniu oddziałującym na politykę Stanów Zjednoczonych. Prowadzą one zaangażowaną, wielowymiarową politykę, śmiało artykułują swoje cele, angażują się ideologicznie. Należą do nich Francja, Niemcy, Rosja, Chiny, Indie^[18];
• Państwa bardzo ważne, ale nieaktywne na arenie międzynarodowej: Wielka Brytania, Japonia, Indonezja^[18];
• Państwa krytycznie istotne geopolitycznie – tzw. sworznie (geopolitical pivots): Ukraina, Azerbejdżan, Korea Południowa, Turcja, Iran. O ich statusie decyduje położenie geograficzne oraz zasoby surowców^[18];
• Dałoby się przedstawić przekonujące argumenty, że sworzniami geopolitycznymi mogą być Tajwan, Tajlandia i Pakistan, może również Kazachstan i Uzbekistan^[19].

• Zbigniew Brzezinski, The Grand Chessboard. American Primacy And Its Geostrategic Imperatives, Basic Books, New York 1997, ISBN 978-0-465-02725-5
• Zbigniew Brzezinski, Die einzige Weltmacht. Amerikas Strategie der Vorherrschaft, przedm. Hans-Dietrich Genscher, tłum. Angelika Beck, Beltz, Berlin 1997, ISBN 978-3-88679-303-7
• Zbigniew Brzezinski, Le grand échiquier. L'Amérique et le reste du monde, przedm. Gérard Chaliand, tłum. Michel Bessière, Michelle Herpe-Voslinsky, Bayard, Paris 1997, ISBN 978-2-227-13519-2
• Zbigniew Brzeziński, Wielka szachownica. Główne cele polityki amerykańskiej, przedm. Kazimierz Dziewanowski, tłum. Tomasz Wyżyński, Świat Książki, Warszawa 1998, ISBN 83-7129-741-6^[a]
• Zbigniew Brzezinski, El gran tablero mundial. La supremacía estadounidense y sus imperativos geostratégicos, tłum. Mónica Salomón González, Editorial Paidós, Barcelona 1998, ISBN 978-84-493-0624-2
• Zbigniew Brzezinski, Velká šachovnice. K čemu Ameriku zavazuje její globální převaha, tłum. Zina Freundová, Anna Grušová, Mladá fronta, Praha 1999, ISBN 80-204-0764-2

• Heartland
• Rimland

• David C. Hendrickson, The Grand Chessboard: American Primacy and Its Geostrategic Imperatives by Zbigniew Brzezinski, [w:] „Foreign Affairs”, November/December 1997, ISSN 0015-7120
• Mieczysław Kopeć, USA jako „ostatnie supermocarstwo” w ujęciu Zbiegniewa Brzezińskiego, [w:] Leszek Sykulski (red.), Przestrzeń i polityka. Czynnik geograficzny w badaniach politologicznych, Polskie Towarzystwo Geopolityczne, Częstochowa 2013, ISBN 978-83-931924-8-9
• Piotr Nowak, Sworznie wielkiej szachownicy Zbigniewa Brzezińskiego – współczesne znaczenie geopolityczne, [w:] „Przegląd Geopolityczny”, 22, 2017, ISSN 2080-8836
• Oliver Thränert, Zbigniew Brzezinski. Die einzige Weltmacht – Amerikas Strategie der Vorherrschaft, [w:] „Internationale Politik und Gesellschaft”, 1998, ISSN 0945-2419