Wolne miasto (film) – Wikipedia, wolna encyklopedia

Wolne miasto – polski czarno-biały film wojenny z 1958 roku w reżyserii Stanisława Różewicza, według scenariusza Jana Józefa Szczepańskiego. Tematem filmu jest obrona Poczty Polskiej w Gdańsku we wrześniu 1939 roku przed niemiecką inwazją, dowodzona przez Konrada Guderskiego (Stanisław Jasiukiewicz). Wolne miasto w chwili powstania zostało negatywnie przyjęte przez krytyków, którzy zarzucali mu romantyczno-heroiczny ton; z czasem interpretacje filmu kładły jednak nacisk na jego wręcz paradokumentalne walory i narrację pozbawioną heroizmu, acz oddającą szacunek obrońcom poczty.

Jest rok 1939. Na terenie Wolnego Miasta Gdańska narasta hitlerowski terror, nasilają się szykany i prześladowania polskiej ludności ze strony gdańskich Niemców. Początek filmu opowiada o codziennym życiu Polaków w tej napiętej atmosferze. 1 września rozpoczyna się II wojna światowa. Zaatakowani pracownicy Poczty Polskiej w Śródmieściu Gdańska barykadują się w gmachu i stawiają zbrojny opór Niemcom. Polacy w budynku walczą i liczą na szybką odsiecz. Pomoc jednak nie nadchodzi, a Niemcy wprowadzają do walki artylerię, wozy bojowe i miotacze płomieni. Obrońcom kończy się amunicja i ponoszą duże straty w ludziach. Trwa wewnętrzna agonia poczty. W końcu po 12 godzinach rozpaczliwej walki pocztowcy decydują się poddać. Po stronniczym procesie giną rozstrzelani^[1].

Źródło: Internetowa Baza Filmu Polskiego^[1]

Wolne miasto było pierwszym polskim filmem o wrześniu 1939 roku. Reżyser przedstawił w nim dramat grupy cywilów – pracowników Poczty Polskiej w Wolnym Mieście Gdańsku – wciągniętych w tryby wielkiej historii. Wydarzenia w Gdańsku na potrzeby filmu zrekonstruowano na podstawie niemieckich dokumentów oraz kronik i zdjęć filmowych wykonanych przez Niemców^[2]. Po sporządzeniu dokumentacji scenarzysta Jan Józef Szczepański stworzył fabularyzowaną wersję wydarzeń^[2]. Jedyną historyczną postacią w filmie jest niewspomniany z nazwiska dowódca obrony poczty, Konrad Guderski^[2].

Prace zdjęciowe rozpoczęły się w łódzkim atelier, gdzie aktorom wręczono broń pochodzącą z 1939 roku. Ze względu na skomplikowanie kilku scen (zawalanie się murów i palenie dekoracji, których ze względu na oszczędności nie można było odbudować) ekipa filmowa musiała je kręcić z kilku kamer. Prace w atelier zakończono w kwietniu 1958 roku, po czym produkcja przeniosła się do Trójmiasta, gdzie zdjęcia plenerowe ukończono w czerwcu 1958 roku^[2]. Po pracach montażowych premiera Wolnego miasta odbyła się 1 września 1958 roku, w rocznicę agresji niemieckiej na Polskę^[2][1].

W chwili premiery Wolne miasto spotkało się z negatywną reakcją polskich krytyków. Lech Pijanowski z „Filmu” wyrażał zmienne uczucia wobec Wolnego miasta:

Tam, gdzie reżyser Różewicz rozmawia z widzami kameralnie, niemal szeptem, gdzie ukazuje sylwetki ludzkie, słucha rozmów i każe nam wzruszać się uczuciami i odruchami ekranowych bohaterów – tam osiąga pełny i zasłużony sukces. Gdy natomiast przemawia pełnym głosem, niemal krzyczy i ukazuje fakty nieludzkie i tragiczne – tracimy bliską perspektywę, jakby stajemy obok, przestajemy się wzruszać^[3].

Z kolei Aleksander Jackiewicz niepochlebnie wyrażał się o całości filmu, uznając go za „niedobry” i „zaprzepaszczony” oraz wskazując, że Wolne miasto znacząco by zyskało na zainscenizowaniu sekwencji podobnej do Pancernika „Potiomkina” (1925) Siergieja Eisensteina^[4]. Również Wiesław Stradomski uznał film Różewicza i Szczepańskiego za pomyłkę, pisząc, iż jest on „jeszcze jednym hołdem złożonym romantyzmowi, który kosztował nasz naród wiele niepotrzebnych ofiar”^[5]. Pomimo akcentów krytycznych wobec postaw polskich polityków tuż przed II wojną światową, Stradomski odnalazł w Wolnym mieście „gloryfikację romantyczno-heroicznej polskiej mentalności”^[5].

Nawet po przełomie transformacyjnym Wolne miasto spotykało się z otwartą nienawiścią części krytyków. Krzysztof Demidowicz z „Filmu” w 1992 roku pisał, że film Różewicza i Szczepańskiego „w sposób raczej mało wyrafinowany odwołuje się do uczuć narodowych, przeciwstawiając nikczemnym Niemcom schematycznie szlachetnych polskich pocztowców”^[6]. Stopniowo jednak Wolne miasto było poddawane ponownej ocenie, a z jego seansu wyprowadzano radykalnie inne opinie niż Stradomskiego czy też Demidowicza. Cezary Polak z czasopisma „Dziennik” pisał w 2011 roku, że film Różewicza i Szczepańskiego „jest nie apoteozą heroizmu obrońców Poczty Gdańskiej, lecz paradokumentalną opowieścią o walce o honor, godność i ocalenie człowieczeństwa, którą w sytuacji zagrożenia podejmują zwykli ludzie – bez górnolotnych frazesów i bogoojczyźnianej retoryki”^[7] . Również Paweł Stachnik na łamach „Dziennika Polskiego” akcentował, że film Wolne miasto jako pierwszy pokazywał wojnę obronną Polski bez „zakłamania”^[8] . Stachnik przypominał, że „dotąd o kampanii wrześniowej można było mówić albo źle, albo wcale”^[8] . Tematykę wojny obronnej Różewicz podjął też w późniejszym, podobnie skonstruowanym filmie Westerplatte (1967)^[8] .

Wolne miasto zostało uhonorowane Srebrnym Medalem na Światowym Kongresie Młodzieży i Studentów, a za jego reżyserię Stanisław Różewicz otrzymał Nagrodę Ministra Obrony Narodowej I stopnia^[1][9].

• KrzysztofK. Demidowicz KrzysztofK., Wolne miasto, „Film” (2), 1992, s. 21 .
• MarekM. Hendrykowski MarekM., Stanisław Różewicz, Poznań: Ars Nova, 1999 .
• AleksanderA. Jackiewicz AleksanderA., Wojna listonoszy, „Film” (nr 38), 1958, s. 4–5 .
• JerzyJ. Peltz JerzyJ., Jedna z kart bezimiennego bohaterstwa, „Film” (nr 15), 1958, s. 8–9 .
• LechL. Pijanowski LechL., Ludzie z wolnego miasta, „Film” (nr 37), 1958, s. 4 .
• CezaryC. Polak CezaryC., Poetyckie eseje bez naciąganego happy endu. Dzieła Różewicza trafiły na DVD [online], Dziennik, 20 lipca 2011 [dostęp 2022-12-27]  (pol.).
• PawełP. Stachnik PawełP., Westerplatte na ekranie, „Dziennik Polski”, 26 sierpnia 2021 [dostęp 2022-12-27]  (pol.).
• WiesławW. Stradomski WiesławW., Przeciw romantycznej tragedii, „Film” (nr 38), 1958, s. 5 .

• Wolne miasto w bazie Filmweb
• Wolne miasto w bazie filmpolski.pl
• Zdjęcia z filmu Wolne miasto w bazie Filmoteki Narodowej „Fototeka”