Zamek Bierzgłowski (zabytek) – Wikipedia, wolna encyklopedia

Zamek Bierzgłowski

nr rej. A/575 z 4 kwietnia 1930, 16 października 1957
Zamek z góry
Państwo	Polska
Województwo	kujawsko-pomorskie
Miejscowość	Zamek Bierzgłowski
Styl architektoniczny	gotyk, neogotyk
Kondygnacje	3
Rozpoczęcie budowy	1270
Ukończenie budowy	1305
Ważniejsze przebudowy	1860
Pierwszy właściciel	Zakon krzyżacki
Obecny właściciel	Diecezja toruńska
Plan budynku
Położenie na mapie gminy Łubianka Zamek Bierzgłowski
Położenie na mapie Polski Zamek Bierzgłowski
Położenie na mapie województwa kujawsko-pomorskiego Zamek Bierzgłowski
Położenie na mapie powiatu toruńskiego Zamek Bierzgłowski
53°06′19″N 18°27′53″E/53,105278 18,464722
Multimedia w Wikimedia Commons

Zamek Bierzgłowski – dawny zamek krzyżacki, którego budowę rozpoczęto w drugiej połowie XIII w. Obecnie centrum kultury diecezji toruńskiej^[1].

W 1236 tereny te zajął Zakon krzyżacki^[2]. Po 1260 na miejscu wcześniejszej fortyfikacji rozpoczęto budowę z kamieni polnych zamkowego domu głównego (zamek wysoki) i obszernego przedzamcza o funkcji obronne-gospodarczej. Zamek wysoki stanowiły dwie stykające się pod kątem prostym budowle, w których mieściły się: dormitorium, refektarz, kaplica i kapitularz. Wjazd do zamku prowadził przez bramę z portalem z płaskorzeźbami terakotowymi przedstawiającymi trzech rycerzy^[1][2].

W 1262 zamek został po raz pierwszy wzmiankowany jako castrum Birgelow, w związku z najazdem Litwinów pod wodzą Trojnata i skutecznej obronie Krzyżaków w jednej z wież^[2]. Pierwszym komturem był Arnold Kropf, który pełnił tę funkcję w latach 1270–1276^[3]. W 1270 lub 1271 doszło do bitwy pod zamkiem z Jaćwingami pod wodzą Skomanda^[2]. Około 1280 budowę kontynuowano z cegły i wtedy też powstał tympanon^[2]. W latach 1300–1305 zamek został rozbudowany i podwyższony^[2]. Około 1330 dodano drugi mur i powstał parcham. W latach 1386–1415 zamek ten był siedzibą komturów bierzgłowskich. Po bitwie pod Grunwaldem w lipcu 1410 rycerze chełmińscy zdobyli zamek. Po likwidacji komturstwa w 1415 zamek stał się siedzibą administracyjną prokuratora krzyżackiego. Podczas wojny trzynastoletniej w lutym w 1454 zamek został zajęty przez wojska propolskiego Związku Pruskiego i częściowo rozebrany na rozkaz króla Kazimierza Jagiellończyka^[2].

W latach 1474–1840 był on własnością władz Torunia. Po pożarze, który miał miejsce w 1520 i 1580, zamek popadł w ruinę^[2]. W 1733 zamek był opisywany jako będący w ruinie. W 1769 pod zamkiem doszło do potyczki konfederatów barskich z milicją miasta Torunia, wspieraną przez wojska rosyjskie^[4][1][2]

W 1782 ponowny pożar zamku dokonał dalszych zniszczeń. Od 1840, kiedy to przeszedł w prywatne ręce, odbudowano skrzydło południowo-zachodnie i wieżę bramną. W 1860 przebudowano górną kondygnację skrzydła południowego w stylu neogotyckim wg projektu Oliviera Pavelta, a także nadbudowano wieżę na przedzamczu i rozebrano kaplicę na przedzamczu^[2]. W 1903 roku zamek przejęło państwo pruskie^[2]. 3 listopada 1908 w odbudowanych budynkach wybuchł kolejny dotkliwy pożar, który zniszczył pokrycie dachowe. W 1911 przeprowadzono rekonstrukcję według projektu Conrada Steinbrechta^[5][6][7]. Założono nowe sklepienia krzyżowe w refektarzu, zbudowano fachwerkową ścianę wewnętrzną refektarza oraz dach skrzydła zachodniego^[2].

W 1929 zamek został wydzierżawiony przez bpa chełmińskiego Stanisława Okoniewskiego, który w 1933 kupił go na potrzeby diecezji. Podczas dalszych prac remontowo-budowlanych zrekonstruowano skrzydło zachodnie, zamurowano arkady krużganka w skrzydle południowym^[2]. W 1936 w obecności prymasa Augusta Hlonda, wojewody Władysława Raczkiewicza, generałów Bortnowskiego i Wiktor Thommée, a także prezydenta Torunia – Leona Raszei dokonano na terenie zamku otwarcia Domu Rekolekcyjnego^[1][8][9]. W latach 1939–1945 ośrodek szkoleniowy NSDAP^[2].

W latach 1945–1992 w zamku mieścił się Zakład Opieki Społecznej. W latach 1946–1950 mieszkał tu biskup łucki Adolf Piotr Szelążek, wygnany przez władze radzieckie ze swej diecezji na Wołyniu, wcielonej do ZSRR^[10]. W 1960 odrestaurowano gotycki portal^[2]. 1 września 2001 rozpoczęło działalność Diecezjalne Centrum Kultury, którego dyrektorem został ks. Piotr Rutkowski. Od czasu ponownego przejęcia budynku przez władze kościelne w 1992 trwa jego rewitalizacja. W 2010 odrestaurowano m.in. kaplicę zamkową^{[potrzebny przypis]}.

• Zamek główny - główna część zamku składała się z Domu konwentualnego w formie stykających się pod kątem prostym skrzydeł zachodniego i południowego. Zamek główny (wysoki) jest dwuskrzydłowy, dwa jego boki są zamknięte kamienno-ceglanymi murami w nieregularny czworobok. Na elewacji skrzydła południowego i zachodniego widoczne są ślady krużganków^[2]. Od północy zamku głównego mogło istnieć jeszcze jedno skrzydło^[2].
• Skrzydło zachodnie mieści refektarz krzyżacki (obecnie Sala Rycerska) ze sklepieniem krzyżowym z 1911 roku oraz kapitularz (dziś kaplica) ze zrekonstruowanymi sklepieniem krzyżowo-żebrowym i z oryginalnymi gotyckimi oknami od zachodu^[2]. W piwnicach zachowane oryginalne krzyżackie sklepienia kolebkowe. Skrzydło to prawdopodobnie miało dwukondygnacyjny krużganek od strony dziedzińca^[2]. Część północna skrzydła zachodniego jest w całości neogotycka z XIX wieku^[2].
• Wnętrza skrzydła południowego są niepodpiwniczone, powyżej całkowicie przekształcone, a po 1860 roku skrzydło to nadbudowano. Od strony dziedzińca w ogóle nie ma gotyckich cegieł^[2].
• Portal z tympanonem gotyckim - w murze północnym zamku wysokiego znajduje się, pochodzący z około między 1270-1300 roku, portal z ceramicznym trójpolowym tympanonem o niepewnej ikonografii (postać jeźdźca na koniu, której towarzyszą 2 rycerze). Ta najstarsza zachowana rzeźba na terenie Prus zaliczana jest przez niektórych historyków do najcenniejszych dzieł ceramicznej plastyki średniowiecznej Europy^[11]. Litery na fryzie tympanonu miały przypuszczalnie tylko charakter dekoracyjny albo zostały przestawione^[2].
• Przedzamcze - na terenie zlokalizowanego od północy przedzamcza znajduje się przebudowany w XIX wieku budynek gospodarczy z XIV wieku oraz dwa późniejsze budynki. Przedzamcze jest otoczone kamiennym murem, a w narożu północno-zachodnim obronność wzmacniała diagonalna baszta^{[potrzebny przypis]}. Na przedzamczu znajdowały się stajnie^[2].

• Wieża bramna - została zbudowana przed murem obwodowym od północy. Dolna część bramy jest oryginalna z czasów średniowiecza i wzmocniona jest granitowymi łukami. Górna część bramy wraz ze szczytami schodkowymi jest neogotycką rekonstrukcją z 1860^[2].
• Fosa - od wschodu, południa i zachodu zamek otoczony był suchą fosą o szerokości 15 metrów

W 1930 (ponownie 1957) zamek został wpisany do rejestru zabytków^{[potrzebny przypis]}.

 Osobny artykuł: Komturzy bierzgłowscy.

• 
  Zamek widziany z góry
• 
  Wieża bramna
• 
  Widok na północne zabudowania przedzamcza z Wieżą bramną
• 
  Tympanon bramy wewnętrznej – jeden z najcenniejszych zabytków zamku
• 
  Sala rycerska (refektarz - jadalnia krzyżacka)
• 
  Kaplica (kapitularz krzyżacki)
• 
  Skrzydło zachodnie od strony dziedzińca
• 
  Skrzydło południowe z XIX wieku od strony dziedzińca
• 
  Skrzydło zachodnie od zewnątrz
• 
  Narożnik skrzydła zachodniego i południowego
• 
  Skrzydło południowe od zewnątrz
• 
  Detal z zamku - obecnie w Muzeum w Toruniu