Zamek w Radzyniu Chełmińskim – Wikipedia, wolna encyklopedia

Zamek w Radzyniu Chełmińskim

nr rej. A/61 z 18.10.1934[1]
Ruiny zamku widziane od południowego wschodu
Państwo	Polska
Miejscowość	Radzyń Chełmiński
Typ budynku	zamek
Styl architektoniczny	gotyk
Rozpoczęcie budowy	1310
Ukończenie budowy	1340
Zniszczono	1622
Rozebrano	1772–1837
Pierwszy właściciel	Zakon krzyżacki
Kolejni właściciele	Starostwo Królewskie
Plan budynku
Położenie na mapie Polski Zamek w Radzyniu Chełmińskim
Położenie na mapie województwa kujawsko-pomorskiego Zamek w Radzyniu Chełmińskim
Położenie na mapie powiatu grudziądzkiego Zamek w Radzyniu Chełmińskim
Położenie na mapie gminy Radzyń Chełmiński Zamek w Radzyniu Chełmińskim
Położenie na mapie Radzynia Chełmińskiego Zamek w Radzyniu Chełmińskim
53°23′18,02″N 18°56′08,08″E/53,388339 18,935578
Multimedia w Wikimedia Commons

Zamek krzyżacki w Radzyniu Chełmińskim (niem. Rehden) – czteroskrzydłowy krzyżacki zamek komturski z lat 1310-1340, wzniesiony nad brzegiem Jeziora Zamkowego na północ od miasta Radzyń Chełmiński. Obecnie w stanie trwałej ruiny.

W 1234 r. z inicjatywy Hermanna von Balka wzniesiono tu prowizoryczną fortyfikację drewniano-ziemną, która obroniła się w czasie pierwszego powstania Prusów w latach 1242–1249. W latach 1270–1285 konstrukcję drewnianą zastąpiono kolejną, tym razem murowaną. Podczas budowy nieukończona druga warownia została opanowana przez Prusów w 1278 roku. Z tej fazy budowli pozostały do dzisiaj nieliczne relikty w postaci murów parchamu, piwnic pod kaplicą oraz przedzamcza. W latach 1310–1330 zbudowano zamek w znanej dziś czworobocznej formie z narożną wieżą bergfriedem, który został zaprojektowany prawdopodobnie przez tego samego architekta, który wcześniej zbudował zamek w Gniewie i prezbiterium kościoła św. Jakuba w Toruniu^[2]. Był to ówcześnie jeden z najmocniejszych zamków na południowych rubieżach państwa zakonnego w Prusach^[3]. Od 1251 r. znajdowała się tu siedziba komturii. Po bitwie pod Grunwaldem zamek zdobyły wracające spod Malborka wojska polskie 21 września 1410 r. Według Jana Długosza Władysław II Jagiełło dał w dzierżawę zamek Radzyń Jaśkowi Sokołowi (Jan Sokol z Lamberka, dowódca oddziałów czeskich walczących po stronie polskiej), a w zamku pozostała polsko-czeska załoga, m.in. Jan Žižka^[4]. Jednak po I pokoju toruńskim w 1411 r. zamek powrócił w ręce Krzyżaków. Po wojnie trzynastoletniej znalazł się w granicach Prus Królewskich, będąc już od 1454 r. siedzibą polskich starostów. W czasie wojny polsko-szwedzkiej w 1628 roku został poważnie zniszczony w trakcie oblężenia przez Szwedów, a następnie opuszczony.

Po I rozbiorze Polski w 1772 r. zaczął być stopniowo rozbierany przez władze pruskie. Z pozyskanego materiału budowlanego wzniesiono wiele domów w Radzyniu. W 1837 r. na skutek protestów przerwano rozbiórkę, a w dwa lata później rozpoczęto pierwsze prace zabezpieczające. Ruiny były poddawane dalszym zabiegom konserwatorskim w ciągu XIX i XX w. (m.in. odgruzowanie terenu zamku, zabezpieczenie sklepień w piwnicach, zadaszenie kaplicy, następnie w latach 60. XX wieku budowa żelbetowego przekrycia kaplicy).

W 1989 roku odkryto mur obwodowy przedbramia.

Zamek składa się z zamku wysokiego założonego na planie kwadratu o boku 49,4 x 49,6 m, z dziedzińcem z dwukondygnacyjnym krużgankiem, wielką wolno stojącą ośmioboczną wieżą (bergfriedem) w narożu północno-zachodnim oraz mniejszymi czworobocznymi wieżami we wszystkich narożach. Skrzydło południowe akcentowane było przez ozdobne szczyty. W nim też znajdowała się brama wjazdowa, refektarz ze sklepieniem gwiaździstym^[6] i kościół. We wschodnim skrzydle znajdował się kapitularz i dormitorium. Na południe od zamku znajdowało się trapezoidalne przedzamcze otoczone murem obwodowym. Być może na wschód od zamku wysokiego znajdowało się drugie przedzamcze.

Do dzisiaj częściowo zachowało się skrzydło południowe z kaplicą (bez sklepienia), fasada w prawie pełnej wysokości, dwie narożne wieżyczki, przyległa do niego część skrzydła wschodniego, partie murów pozostałych skrzydeł oraz piwnice. Z przedzamcza zachowały się prawie w całości dolne partie murów południowego i zachodniego. Ruiny zamku są udostępnione zwiedzającym. Jest możliwość wejścia na obie narożne wieże, z których roztacza się rozległy widok na okolicę. W piwnicach znajdują się wystawy m.in. makiet budowli średniowiecznych i narzędzi tortur.

Na terenie zamku kręcone były sceny do filmu Samochodzik i templariusze^[7].

• Włodzimierz Antkowiak: Zamki i strażnice krzyżackie ziemi chełmińskiej: (historia, plany, tajemnice). Toruń: Graffiti BC, 1999, s. 85-91. ISBN 83-900784-5-7.
• Leszek Kajzer, Jan Salm, Stanisław Kołodziejski, Leksykon zamków w Polsce, Warszawa, Arkady, 2012, ISBN 978-83-213-4158-3
• Karolina Wiktowska, Badania nad średniowiecznymi materiałami budowlanymi z zamku w Radzyniu Chełmińskim, AUNC: Zabytkoznawstwo i Konserwatorstwo XLVIII: 2017
• Karolina Witkowska i Jadwiga W. Łukaszewicz, Comparative Studies on Masonry Bricks and Bedding Mortars of the Fortress Masonry of the Teutonic Order State in Prussia: Malbork, Toruń and Radzyń Chełmiński Castles, [w:] Science and Art: A Future for Stone: Proceedings of the 13th International Congress on the Deterioration and Conservation of Stone, t. 1, red. John J. Hughes i Torsten Howind, 621–629. Paisley: University of the West of Scotland Press, 2016.
• Bartz, Wojciech, Raport z badań mineralogiczno-petrograficznych: zaprawy i cegły z zamków w Toruniu i Radzyniu Chełmińskim, Raport z badań, maszynopis, Wrocław 2016.
• Brochwicz, Zbigniew, Zaprawa wapienna jako tworzywo elementów architektonicznych na przykładzie służek w kaplicy zamkowej w Radzyniu Chełmińskim, AUNC. Zabytkoznawstwo i Konserwatorstwo 4 (1971): 127–139.
• Sławiński, Ireneusz, Z badań nad zamkami w Golubiu, Radzyniu i Brodnicy, [w:] Komunikaty na sesję naukową poświęconą dziełom sztuki Pomorza zorganizowaną w 500-lecie pokoju toruńskiego, Toruń: s.n., 1966
• Tomasz Torbus, Zamki konwentualne państwa krzyżackiego w Prusach, Gdańsk: Fundacja Terytoria Książki: Słowo/Obraz Terytoria, 2014.
• Wasik, Bogusz, Budownictwo zamkowe ziemi chełmińskiej (od XIII do XV wieku), Toruń: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, 2016.
• Wasik, Bogusz, Początki krzyżackich zamków na ziemi chełmińskiej. Pierwsze warownie i obiekty murowane, Archaeologia Historica Polona, 24 (2016): 233–260.
• Wasik, Bogusz, Zamek w Radzyniu Chełmińskim: technika i etapy budowy siedziby krzyżackich komturów i konwentu, Ochrona Zabytków 1 (2015): 165–178.
• Arszyński, Marian, Z badań nad zamkiem pokrzyżackim w Radzynie, Rocznik Grudziądzki 2 (1961): 39-77.
• Herrmann, Christofer, Mittelalterliche Architektur im Preussenland: Untersuchungen zur Frage der Kunstlandschaft und- geographie, Petersberg, Olsztyn: Michael Imhof Verlag, 2007

• Radzyń Chełmiński. Oficjalny portal turystyczny Województwa Kujawsko-Pomorskiego. [dostęp 2010-06-22]. [zarchiwizowane z tego adresu (2010-04-19)].
• Zamek w Radzyniu Chełmińskim na zamkipolskie.com
• Archiwalne widoki zamku w bibliotece Polona