Gürcü alfabesi - Vikipedi

Gürcü alfabesi
ქართული დამწერლობა
TürEl yazısı Alfabetik Alfabe
DillerGürcüce, Kartveli dilleri
OluşturanKral I. Parnavaz (geliştiren)
YaratılmasıMÖ 4. yüzyıl ile MS 3. yüzyıl arası
Unicode aralığıU+10A0–U+10FF,
U+2D00–U+2D2F
Bu sayfa UFA fonetik Unicode semboller içerir. Doğru bir görüntüleme desteğiniz bulunmadığı takdirde, soru işaretleri, kutular veya diğer Unicode karakterleri görebilirsiniz. IPA sembolleri ile ilgili rehberi okumak için, bakınız Yardım:IPA.

Gürcü alfabesi (Gürcüceქართული დამწერლობა / "kartuli damts'erloba" ya da ქართული ანბანი / "kartuli anbani"), Güney Kafkas dillerinin (Gürcüce, Megrelce, Svanca ve Lazca), özellikle Gürcücenin yazımında kullanılan alfabedir. 1940'larda Osetçe ve 1937-1954 arasında Abhazcanın[1] yazımında da kullanılmıştır. Gürcü alfabesi Dağıstan'da Avarlar tarafından da yüzyıllarca Avar dilini yazmak için kullanılmıştır. Avarlar Gürcü krallıkları ile Alazan vadisi yüzünden çatışmaya başlayınca Gürcü alfabesi, 16. yüzyıldan itibaren yerini Avar dili için düzenlenmiş Arap harflerinden oluşan Ajam alfabesine bıraktı.

Gürcü alfabesi, günümüzde dünyada kullanılan en eski yazı sistemilerinden biridir.[kaynak belirtilmeli] Beşi sesli olmak üzere 33 harften oluşur. Büyük-küçük harf ayrımı olmayıp hepsi aynı şekilde yazılır.

Alfabenin ortaya çıkışı

[değiştir | kaynağı değiştir]

Gürcü tarih yazıcılığında Gürcü alfabesini geliştiren kişi olarak Kral I. Parnavaz kabul edilir. Gürcü alfabesinin geliştirildiği tarih olarak kabul edilen zaman dilimi, MÖ 4. yüzyıl ile MS 3. yüzyıl arasında değişir.[kaynak belirtilmeli] Hiç kuşkusuz Gürcüce çok eski tarihlerden beri vardı; ama Gürcistan eski çağlardan beri bir kültür bölgesiydi ve değişik halkların temsilcileri bu coğrafyada kendi dillerini konuşuyor ve kendi yazı sistemlerini kullanıyorlardı.

Alfabeler: Asomtavruli, Nushuri ve Mhedruli.

Asomtavruli (Gürcüce): ასომთავრული) en eski Gürcü yazısıdır. Asomtavruli "büyük harf" anlamına gelir; bu kelime "harf" anlamına gelen aso (ასო) ile "asıl, baş" anlamına gelen mtavari (მთავარი) kelimelerinden oluşur.

Asomtavruli harfler
ႭჃ,
 
Nushuri harfler
ⴍⴣ, ⴓ
Mhedruli harfler

Yazı biçimleri

[değiştir | kaynağı değiştir]
Gürcü kaligrafisi.

Gürcü alfabesinin üç farklı biçimi vardır. Mrgvlovani (Parnavaz döneminden kalmıştır) İÖ 3. yüzyıldan, Nushuri 9. yüzyıldan, Mhedruli 11. yüzyıldan ortaya çıkmıştır.

Mrgvlovani yazı biçimine en son 11. yüzyıl metinlerinde rastlanır. Sonraki yüzyıllarda bu yazı biçimi unutulmuş değildi; ama daha çok yazı başlıklarında kullanılıyordu. Bundan dolayı da, “başlık harfleri” anlamında Asomtavruli olarak adlandırılmıştır. Nushuri alfabesi, ilk olarak 9. yüzyıldaki metinlerde görülür. Mhedruli alfabesi ise 10. yüzyılda kullanılmaya başlanmıştır. Nushuri yazısı, Mhedruli yazısıyla eşzamanlı olarak kullanıldı. Ancak zaman içinde Nushuri dinsel ve bilimsel metinlerde, Mhedruli ise, bu alanların dışında, resmi ve askeri yazışmalarda kullanıldı. Bundan dolayı da Mhedruli (askeri) adıyla anılmaya başlandı. Nushuri bugün de kilisede kullanılan bir yazı biçimidir. Gündelik ve dinsel törenlere özgü metinler bu yazı biçimiyle yazılmaktadır.

Eski Gürcücede 38 harf bulunuyordu. 19. yüzyılda alfabede basitleştirilmeye gidildi. Bugün Gürcü alfabesinde 5'i sesli olmak üzere 33 harf vardır. Gürcücede her harf bir fonemi karşılar ve Gürcü alfabesi yazıldığı gibi okunur. Bu üç Gürcü yazı biçimi, yalnızca harflerin yazılış biçimiyle birbirinden ayrılır. Bugün kullanılan yazı, kolay yazılabilir biçime uygun hale getirilmiş bir alfabedir. Mrglovani yazı biçimi görece zor yazılan harflerden oluşur; çünkü bir harfi tek bir el hareketiyle yazmak olanaklı değildir. Bir harfi yazabilmek için eli birkaç kez kaldırmak gerekir. Ama her yazı biçiminin giderek gelişmiş bir biçim olduğu söylenebilir.

İlk yazı örnekleri

[değiştir | kaynağı değiştir]

Arkaik dönem bir yana bırakılırsa eski Gürcüceyi bugün de anlamak mümkündür. Zamanın gerektirdiği gibi alfabede değişiklikler olmuş; ama dilde bir değişiklik olmamıştır. Gürcü alfabesinin eskiliğine karşın bu alfabeyle yazılmış en eski metinler İS 5. yüzyıla tarihlenmektedir. Bu en eski yazılı belge, Filistin'deki Gürcü manastırında mozaikle çevrelenmiş biçimde Mrglovani alfabesiyle yazılmış dört Gürcü yazıtıdır. Bu yazıtlar, 433 yılına tarihlenmektedir. Yaklaşık bu tarihlerde Gürcüstan'da Asomtavruli yazısıyla yazılmış yazıtlar vardır. Bolnisi manastırındaki bu yazıtların tarihi 493/494 yılı olarak belirlenmiştir. 5-6. yüzyıllardan kalma başka yazıtlar da günümüze ulaşmıştır. Mtsheta'daki Cvari Kilisesi'nde yazıtlar ise 6-7. yüzyıllara aittir.

Gürcü edebiyatının en eski metinleri de gene 5. yüzyıla tarihlenmektedir. Şuşanikis Martviloba (Şuşanikis Tsameba) adlı bu en eski edebi metin, o kadar gelişmiş bir yazıyla ve dille yazılmıştır ki bunun ilk edebiyat metni olmadığı açıktır. Ancak daha eski metinler günümüze ulaşmamıştır. Bu metinde ayrıca bir İncil çevirisinden de söz edilmektedir. Biraz daha geç bir dönemde Evstati Mtshetelis Martviloba yazılmış ve bunu pek çok yeni metin izlemiştir.

İstanbul'da, Pirosmani 4 Şubat 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. adıyla Türkçe ve Gürcüce olarak yayımlanan dergi, Türkiye'de Gürcü alfabesini kullanan bir yayın organıdır.

Günümüzde kullanılan Gürcü alfabesi, 5'i sesli olmak üzere 33 harften oluşmaktadır.

Mhedruli
harfler
Unicode Adı ISO 9984 BGN IPA
U+10D0 an A a А а /a/
U+10D1 ban B b B b /b/
U+10D2 gan G g G g /ɡ/
U+10D3 don D d D d /d/
U+10D4 en E e E e /ɛ/
U+10D5 vin V v V v /v/
U+10D6 zen Z z Z z /z/
U+10D7 tan T t T t /t̪ʰ/
U+10D8 in I i I i /ɪ/
U+10D9 k'an K' k' K' k' /kʼ/
U+10DA las L l L l /l/
U+10DB man M m M m /m/
U+10DC nar N n N n /n/
U+10DD on O o O o /ɔ/
U+10DE par P' p' P' p' /pʼ/
U+10DF jan J j J j /ʒ/
U+10E0 rae R r R r /r/
U+10E1 san S s S s /s/
U+10E2 t'ar T' t' T' t' /t̪ʼ/
U+10E3 un U u U u /ʊ/
U+10E4 par P p P p /pʰ/
U+10E5 kan K k K k /kʰ/
U+10E6 ğan Ğ ğ Ğ ğ /ɣ/
U+10E7 q'ar Q' q' Q' q' /qʼ/
U+10E8 Şin Ş ş Ş ş /ʃ/
U+10E9 çin Ç ç Ç ç /ʧ/
U+10EA tsan Ts ts Ts ts /ʦʰ/
U+10EB dzil Dz dz Dz dz /ʣ/
U+10EC ts'il Ts' Ts' Ts' ts' /ʦʼ/
U+10ED ç'ar Ç' ç' Ç' ç' /ʧʼ/
U+10EE h'an H' h' H' h' /x/
U+10EF can C c C c /ʤ/
U+10F0 hae H h H h /h/

Türk alfabesinde karşılıklar

[değiştir | kaynağı değiştir]

Gürcü alfabesi fonetik bir alfabe olup harflerinin çoğunun, yine fonetik bir alfabe olan Türk alfabesinde karşılıkları bulunmaktadır. Türk alfabesinde bulunmayan fonemler birden fazla harf (ც-ts; ძ-dz; წ-tz) kullanılarak ve Türk alfabesi harflerine işaretler (კ-k'; პ-p'; ტ-t'; ჭ-ç') konarak karşılanmaktadır. Bununla birlikte Türkçede bulunmayan Gürcüce fonemler ancak duyarak algılanabilir.

Mhedruli
harfler
Harfin Adı Türk alfabesindeki karşılığı
an A a
ban B b
gan G g
don D d
en E e
vin V v
zen Z z
tan T t
in I i
k'an K' k'
las L l
man M m
nar N n
on O o
p'ar P' p'
jan J j
rae R r
san S s
t'ar T' t'
un U u
par P p
kan K k
ğan Ğ ğ
qar Q q
Şin Ş ş
çin Ç ç
tsan Ts ts
dzil Dz dz
tzil Tz tz
ç'ar Ç' ç'
h'an H' h'
can C c
hae H h