Anadolu Selçuklu Devleti - Vikipedi

Anadolu Selçukluları
Anadolu Selçuklu Devleti
سلجوقیان روم
*Selcūkiyân-ı Rūm* (Farsça)
Anadolu Selçukluları; Anadolu Selçuklu Devleti سلجوقیان روم; Selcūkiyân-ı Rūm (Farsça);
1077-1308
	Bayrak Arma
	1100 yılında sultanlık Danişmentlilerden 1174'e kadar fethedilen yerler Bizanslılardan 1182'ye kadar fethedilen yerler 1243'e kadar diğer fetihler
Başkent	Nikaia (İznik); (1077-1096); İkonyum (Konya); (1096-1308); Sebastia (Sivas); (1211-1220);
Yaygın dil(ler)	Eski Anadolu Türkçesi (ana dil ve ordu dili); ; Farsça (resmi, mahkeme ve edebiyat); Rumca (mahkemelerde);
Resmî din	Sünni İslam (Hanefi)
Hükûmet	Bağımsız Sultanlık
Sultan
• 1077-1086
• 1077-1086	I. Süleyman Şah (ilk)
• 1092-1107	I. Kılıç Arslan
• 1116-1155	I. Mesud
• 1155-1192	II. Kılıç Arslan
• 1192-1196/1205-1211	I. Gıyâseddin Keyhüsrev
• 1196-1204	II. Süleyman Şah
• 1211-1220	I. İzzeddin Keykavus
• 1220-1237	I. Alâeddin Keykubad
• 1237-1246	II. Gıyâseddin Keyhüsrev
• 1302-1308	II. Mesud (son)
Tarihçe
• Kuruluşu
• Kuruluşu	1077
• Haçlıların Nikaia'yı (İznik) işgali ve Dorileon Savaşı	1097
• Miryokefalon Savaşı	1176
• I. Keyhüsrev'in İznik İmparatorluğu tarafından yenilerek öldürülmesi	1211
• Yassıçemen Muharebesi	1230
• Kösedağ Muharebesi	1243
• Dağılışı	1308
Öncüller	Ardıllar
	Büyük Selçuklu Devleti
Anadolu beylikleri

Anadolu Selçuklu Devleti, Türkiye Selçuklu Devleti veya Rum Sultanlığı (Farsça: سلجوقیان روم, Selcūkiyân-i Rūm, Anadolu Selçukluları), Selçuklu Türklerinden olan Kutalmış oğlu Süleyman Şah tarafından Anadolu'da İznik başkent olmak üzere 1077 yılında kurulmuş olan Türk devletidir.

Türkler, çeşitli sebeplerden ötürü ana vatanları olan Orta Asya'dan göç etmek zorunda kalmışlar ve kendilerine yeni bir vatan aramaya başlamışlardır. Bu yüzden Selçuklu Türkleri, çevre bölgelere akınlar düzenlemeye başlamışlardır. Örneğin Anadolu'ya yapılan ilk akınlar, 1015-1018 yılları arasında gerçekleşmiştir. Büyük Selçuklular, 1040 yılındaki Dandanakan Muharebesi ile Gaznelileri yenmiş ve bağımsız olmuşlardır. Selçukluların bağımsız olmasıyla birlikte çevre bölgelere yapılan akınlar daha sistemli hale gelmiştir. Nitekim bu akınlar sonucunda Anadolu'nun uygun bir bölge olduğu anlaşılmıştır. Anadolu egemenlği için, Büyük Selçuklu Devleti ile Anadolu'yu elinde bulunduran Bizans İmparatorluğu arasındaki ilk savaş, 1048 yılında gerçekleşmiş ve Pasinler Muharebesi olarak bilinen bu savaşla birlikte Anadolu egemenliği için yapılan ilk savaş, Selçuklu zaferiyle noktalanmıştır.^[10]

Büyük Selçuklu Sultanı Tuğrul Bey'in ölümünün ardından Büyük Selçuklu tahtına Alp Arslan oturmuş ve Anadolu üzerine yapılan akınları hızlandırmıştır. Bu dönemde Bizans İmparatoru olan Romen Diyojen ise, Anadolu toprakları için oluşan bu büyük tehlikeyi ortadan kaldırmak için yaklaşık 200.000 kişilik ordusuyla^[11] başkenti Konstantinopolis'ten ayrılmış ve bugünkü Türkiye'nin Doğu Anadolu Bölgesi'ne doğru ilerlemeye başlamıştır. Sultan Alp Arslan, Bizans'ın büyük bir orduyla Doğu Anadolu'ya geldiğini öğrenince bu orduyu karşılamak için aynı bölgeye bir orduyla ilerlemiştir. Daha sonra iki ordu, 26 Ağustos 1071 tarihinde Muş'un Malazgirt Ovası'nda karşılaşmış ve Malazgirt Meydan Muharebesi, kesin Selçuklu zaferiyle sonuçlanmıştır. Bu zaferle birlikte İran, Azerbaycan, Horasan gibi bölgelerde bulunan Türkler, kitleler halinde Anadolu'ya göç etmeye başlamıştır.^[12]

Selçuklu Hanedanı'ndan olan Kutalmış oğlu Süleyman Şah, Marmara Bölgesi'ndeki askeri faaliyetleri sonunda İznik'i alarak 1075 yılında Anadolu Selçuklu Devleti'ni kurmuştur. I. Haçlı Seferi başlarında İznik'in düşmesi üzerine Selçuklular Anadolu içlerine çekilmiş ve sonunda Konya başkent olmak üzere ayakta kalmayı başarmıştır. 13. yüzyıl başlarında Sultan I. Alaeddin Keykubad ile Anadolu'nun en güçlü devleti durumuna gelen Anadolu Selçuklu, 1243 yılındaki Kösedağ Muharebesi’nde Moğollara yenilmesiyle birlikte İlhanlılara yıllık haraç ödeyen denetim altında bir devlet durumuna gelmiş ve Moğolların devlet yönetimine süreç içinde artan müdahalesiyle, son Anadolu Selçuklu Sultanı II. Mesud’un da ölümüyle birlikte dağılmıştır.

Avrupa’dan birkaç tarihçi, I. Haçlı Seferi sırasında Anadolu’da karşılarına çıkan Türk savaş gücü ve karşılaştıkları Türkmen gruplarına bakarak Anadolu’nun artık Türk diyarı olduğunu görmüşler ve bu topraklara ''Türkiye'' demeye başlamışlardır. Diğer yandan, bu dönemde tüm İslam dünyasının Anadolu için kullandığı ifade ''Diyar-ı Rum''dur.^[13]^[14] Dolayısıyla ülkeye Rum Sultanlığı da denilmiştir.^[15]

Selçuklular öncesi Anadolu

Anadolu Selçuklu Devleti’nin kuruluşu yıllarından önceki yüzyıllarda Anadolu, Bizans – Arap ve Bizans – Sasani mücadelelerinin yaşandığı topraklardır. yüzyıllara yayılan bu savaşlar, ekonomik ilişkileri büyük ölçüde yıpratmış, ticaret daralmış, üretim ve gelir düşmüştür. Hem savaşlar, hem ekonomik çöküntü, nüfusun azalmasına yol açmıştır. Bölgede Bizans merkezi otoritesinin zayıflaması ise yerel otoritelerin bölgeler üzerindeki erkini arttırmış, belirgin bir biçimde kendi başına, keyfi davranmalarına, bunun sonucu halkı daha da ezmelerine neden olmuştur. Uluslararası transit ticaretin Anadolu’dan geçen kuzey – güney ve doğu – batı hatları daha önceden, Orta Doğu’nun ve Levant’ın İslam İmparatorluğu’nun kontrolünde olması dolayısıyla kesilmişti. Bu durum Anadolu’yu transit ticaretin dışında bırakmıştır, ayrıca bir ekonomik daralmaya yol açmıştır.^[16] Sasani İmparatorluğu’nun 651 yılında Raşidin Orduları tarafından yıkıldıktan sonra Anadolu yine de politik ve sosyoekonomik olarak rahatlamış değildir. Bu kez de Emeviler ve Abbasiler devrinde Anadolu, İslam dünyasını “gaza sahası haline gelecektir.” Her bahar Müslüman ülkelerden kalkıp gelen dinsel ülküleri uğruna savaşanlar, toplanma yerleri Tarsus ve Malatya'da bir araya gelerek Bizans yerleşimlerine, zaman zaman derinlemesine akınlara çıkıyordu. Bu derinlik birkaç kez Konstantinepolis'e kadar ulaşmış, kenti kuşatmıştır. Bu akınlar sırasında surlarla çevrili kentler kısmen korunabildiyse de kırsal alan ağır biçimde yağmalanmıştır. Sonuç olarak kırsal alan nüfusu bir kez daha boşalmıştır.^[17]

Tarihi

Anadolu Selçuklu Devleti tarihi,

“kuruluş dönemi”, Kutalmışoğlu Süleyman Şah'ın İznik'i aldığı, devleti kurduğu 1075 yılından, III. Kılıç Arslan dönemine, 1204 - 1205 yılına kadar^[18]
“yükseliş dönemi”, hemen ardından Gıyaseddin Keyhüsrev'in ikinci saltanat yıllı 1205 yılından I. Alaeddin Keykubat'ın ölümüne (1237) yılına kadar^[18]
çöküş dönemi 1237'den, II. Gıyaseddin Keyhüsrev'in tahta geçişinden Moğol işgalinin yıkıcı baskısı altında 1308 yılına kadar^[18]

üç dönem olarak değerlendirilir. Anadolu'da siyasi birliğin sağlanması ise şu aşamalarla olmuştur. Danişmendli Beyliklerinin ilhakı II. Kılıç Arslan tarafından, Sivas şubesi (1169), Kayseri şubesi (1175) ve Malatya şubesi (1178), II. Süleyman Şah'ın Erzurum Saltuklular'ı ilhakı (1202), I. Alaeddin Keykubat'ın Erzincan Mengüçlü Beyliği'ni ilhakı (1228), Harput Sökmenoğulları Beyliği'ni (1234) ile sağlanmıştır.^[19]

I. Süleyman Şah Dönemi (1075-1086)

Kutalmışoğlu Süleyman Şah'ın babası Kutalmış, Selçuklu Sultanı Tuğrul Bey ile Çağrı Bey'in amcaoğluydu. Kutalmış Büyük Selçuklu Sultanlığı tahtına geçen Alparslan'ın sultanlığını kabul etmemiş ve onun ile başarısız bir çatışmaya girişmiş ve bu sırada, 1064 yılında öldürülmüştür.^[20] Daha sonra Anadolu'ya gelen Kutalmışoğulları burada yanlarındaki Türkmen gruplarıyla birlikte kendilerine yurt edinme mücadelesi başlamıştır. Dört kardeşten en son Süleyman Şah hayatta kalmıştır.^[20] Bizans sınırlarında yönetimini kuran Kutalmışoğlu Süleyman Şah, Bizanslılarla bazen savaşarak bazen Bizans isyancılarına yardım ederek egemenliği altındaki toprakların sınırlarını büyütmeyi başarmıştır. Bizans İmparatorluğu'nun Anadolu'da bulunan önemli kentlerinden İznik (Nicaea) ile İzmit (Nicomedia)'i 1075'te ele geçirmiştir. Ardından Güney Marmara bölgesine tümüyle egemen olmuş, 1077'de özerkliğini ilan edip İznik merkezli bağımsız bir devlet olarak Anadolu Selçuklu Devleti'ni kurmuştur.^[21]^[22]^[23]^[24]^[25]

Bizans'ın Rumeli orduları komutanı Bryennios 1075 yılında İstanbul üzerine yürümesinden yararlanmak isteyen Bizans Anadolu orduları komutanı, Nikiforos Botaneiates'e karşı Bizans İmparatoru VII. Mihail ile asker yardımı üzerine 1078'de bir anlaşma yapan Süleyman Şah, İznik ile Kütahya arasında asi generalle karşılaşınca, daha uygun koşullar önerilmesi üzerine taraf değiştirip Botaeiates'in yanında yer almış ve onun III. Nikiforos adı ile Bizans İmparatoru olmasına önayak olmuştur. Bu yardım dolayısıyla Bizanslılar göçmen Türkmenlerin Anadolu'da da Boğaz kıyılarına kadar gelip yerleşmelerini kabul etmişlerdir.^[26]^[27]

Batı sınırlarını güvenliğe alan Süleyman Şah, veziri Ebu'l-Kasım'ı İznik'te yönetici olarak bırakan Süleyman Şah, doğu sınırlarını genişletme planları ile 1084'te Çukurova (Kilikya)'ya (ve belki de Suriye üzerine) bir sefere çıkmıştır. Bu sefer sonucu Tarsus, Adana ve Antakya'yı ele geçirmiştir. Ardından Suriye'ye yönelmiş ve Halep'i kuşatmıştır. Halep emirinin Tutuş'dan yardım istemesi üzerine Tutuş Halep'e doğru yola çıkmış, 4 Haziran 1086 tarihinde Süleyman Şah'la savaşa girmiştir. Ayn Seylem Muharebesi'nde Anadolu Selçuklu kuvvetleri yenilgiye uğramış, Süleyman Şah ölmüştür.^[28]

Ebu'l Kasım Dönemi (1086-1092)

Süleyman Şah'ın bu sefere çıkarken, başkent İznik'te yerine vekil olarak bıraktığı Ebu'l-Kasım Süleyman Şah'ın 1086 yılında ölümü ve oğulları I. Kılıç Arslan ve Kulan Arslan'ın Melikşah tarafından hapsedilmesi üzerine İznik tahtına çıkmış ve kardeşi Ebu'l Gazi'yi Kapadokya (Kayseri) valiliğine tayin etmiştir.^[29] Ardından kardeşi Ebu'l-Gazi Hasan Bey'le birlikte Marmara kıyılarında Bizanslılarla savaşarak devletin sınırlarını genişletmeye başladı. Sultan gibi hareket etmeye başlamasından rahatsız olan Melikşah, Anadolu'yu boyun eğdirmek için Emir Porsuk'u Anadolu'ya göndermiştir. kardeşi Ebu'l-Gazi Hasan Bey'le birlikte Marmara dolayında Bizanslılarla savaşarak devletin sınırlarını genişletmeye başladı. Bizans imparatoru I. Aleksios'un (h. 1081-1118) buna tepkisi İznik üzerine bir ordu göndermek olmuştur. Bu durum Ebu-l Kasım'ı barış istemek zorunda bırakmıştır. Bu arada Anadolu'yu boyun eğdirmek isteyen Büyük Selçuklu Devleti hükümdarı Melikşah, Emir Porsuk'u Ebu'l-Kasım'ın üzerine yollamıştır. İznik'i üç aylık bir kuşatmaya karşın düşüremeyen Porsuk kuşatmayı kaldırarak geri çekilmiştir. Emir Porsuk'un başarısız olması üzerine Melikşah Emir Bozan'ı göndermiştir. Bozan da kenti alamadı ve geri çekildi. Bu geri çekilmeden yararlanan Ebu-l Kasım, Melikşah'a buyruğunda olduğunu bildirip onayını almak için İsfahan'a gitmiştir. Ancak Melikşah onunda görüşmeyi kabul etmedi. Ebu-l Kasım İznik'e dönüş yolunda Emir Bozan'ın adamları tarafından yakalanıp öldürülmüştür.

I. Kılıç Arslan Dönemi (1092-1107)

Süleyman Şah'ın 1086 yılında Ayn Seylem Savaşı'nda ölümünden sonra oğulları Kılıç Arslan ve Kulan Arslan, Büyük Selçuklu Devleti Sultanı Melikşah tarafından tutsak alınmıştı. Melikşah'ın ölümü ardından iki kardeş serbest kalarak Anadolu'ya geldiler. İznik'e ulaştıklarında kent Bizans güçleri tarafından kuşatılmıştır. Yine de Ebu'l Gazi tahtı Kılıç Arslan'a vermiştir.^[30] Kılıç Arslan önce Bizans ordusu üzerine kendi ordusunu sürüp durumu dengelemiştir.^[31] Bunun üzerine ordusuyla 1095 yılında Doğu Anadolu üzerine sefere çıkmış, Malatya'yı kuşatmıştır. Ancak kuşatma uzarken Haçlı güçlerinin İznik'i kuşattığı haberi gelince geri dönmüştür.^[32]^[33] Kente ulaştığında kent kuşatma altındadır. Dışarıdan saldırıyı denese de başarılı olamamış, kent savunmasını karar konusunda serbest bırakıp çekilmiştir. Bunun üzerine kent savunması, Bizans Kumandanı ile anlaşarak 19 Haziran 1097 tarihinde kenti ona teslim ettiler.^[34] Anadolu'dan yeni kuvvetlerin katılmasıyla güçlerini pekiştiren Kılıç Arslan, ilerleyen Haçlı ordusunu Dorileon'da (Şarhöyük / Eskişehir) karşılamış, burada yapılan Dorileon Muharebesi'nde yenilgiye uğrayıp çekilmiştir.^[35] Bu yenilgiden sonra I. Kılıç Arslan Haçlıların en çabuk bir biçimde Anadolu'dan geçmesine izin vermeyi ve onlarla doğrudan doğruya çatışmaya girişmemeyi yeğledi. Anadolu'da ilerleyen Haçlı ordusu önündeki insan ve hayvan bakım ve besleme stoklarını önceden yakıp yıkarak, onları uzaktan izleme stratejisini uyguladı. Anadolu'yu geçen Haçlılar sonunda Kudüs'ü ele geçirdiler. 1101 Haçlı Seferi'nde ise strateji değiştiren Kılıç Arslan, bu kez yakıp yıkma taktiği benimsemiş, bu yolla yıprattığı üç Haçlı ordusunu yok etmiştir. Haçlı fırtınası geçtikten sonra Haçlılar tarafından ele geçirilen Antakya'yı geri almak için 1103 yılında sefer düzenledi. Ancak sonra yön değiştirerek Maraş'ı Malatya'yı ve Musul'u aldı. Bu gelişmeler Büyük Selçuklu Devleti'nin tepkisini çekince üzerine ordu gönderildi. Yapılan savaşta Kılıç Arslan yenilmiş, çekilirken Habur Çayı geçişinde atından düşüp boğularak 14 Haziran 1107 tarihinde ölmüştür.

Buhran Devri (1107-1110)

Kılıç Arslan'ın ölümüyle birlikte onun Anadolu'da kurmuş olduğu siyasi birlik hızla bozulmuştur. Danişmendliler Beyliği; Anadolu Selçuklularını gölgede bırakarak Anadolu'nun en güçlü Türk devleti olmuştur. Musul kentinin Emir Çavlı tarafından alındıktan sonra Bozmış Bey, Kılıç Arslan'ın hatunu ve küçük oğlu Tuğrul-Arslan'ı Malatya'ya getirmiştir. Emir Çavlı, Musul'u aldıktan sonra Kılıç Arslan'ın diğer oğullarından Şahin Şah'ı (İbn ül-Esir ve Ebu'l Ferec onun adını Melikşah olarak yazar) yakalayarak Büyük Selçuklu sultanı Muhammed Tapar'a göndermiştir.^[36]^[37]^[38]^[39]^[40]

Bozmış Bey, Malatya'ya getirdiği Kılıç Arslan'ın küçük oğlu Tuğrul-Arslan'ı sultan ilan etmiş ancak Kılıç Arslan'ın hatunu, İl Arslan adında bir beyle evlenerek Bozmış'ı öldürmüştür. İl Arslan, Malatya halkını baskı yaparak çok sayıda altın toplamış, ardından da Konya'ya gitmek üzere iken Kılıç Arslan'ın hatunu ve oğlu, İl Arslan'ı hapsetmiş, daha sonra da onu Büyük Selçuklu sultanı Muhammed Tapar'a göndermişlerdir. Anadolu'nun başsız kaldığını gören Muhammed Tapar, bu durumda elinde bulunan Şahin Şah'ı Malatya'ya göndererek Tuğrul-Arslan'ı tahtan indirtmiş ve yerine Şahin Şah, Konya'da sultanlığını ilan etmiştir.^[41]^[42] Süryani kaynaklarının bu ayrıntılı anlatımına karşılık bazı kaynaklar da Şahin Şah'ın, Büyük Selçukluların elinden kaçarak Anadolu'ya ulaştığını ve amcazadesini ortadan kaldırarak tahtı elde ettiğini kaydeder.^[43]

Şahin Şah'ın Saltanatı (1110-1116)

Anadolu Selçuklu tahtı bir süre boş kaldıktan sonra, I. Kılıç Arslan'ın oğlu Şahin Şah 1110'da başa geçti. Ama kardeşi Rükneddin Mesud onun sultanlığını tanımadı ve Danişmendlilerin desteğiyle iktidarı ele geçirdi. I. Rükneddin Mesud, bir süre Danişmendlilerin denetimi altında kaldı. 1142'de Danişmendli Mehmed Bey'in ölümünün ardından Anadolu Selçuklularının Anadolu'daki üstünlüğünü yeniden kurdu. Bizans ordusunu 1146'da Konya önlerinde yendi. Ertesi yıl II. Haçlı ordusunu Eskişehir yakınlarında bozguna uğrattı.

I. Rükneddin Mesud, geleneğe uyarak ülkesini üç oğlu arasında paylaştırdı ve II. Kılıç Arslan'ı veliaht ilan etti. I. Rükneddin Mesud'un 1155'te ölmesinin ardından oğulları arasında taht kavgaları başladı. Bu sırada Danişmendliler, Bizanslılar, Musul Atabeyi Nureddin Mahmud Zengi ve Ermeni Derebeyi Toros birleşerek Anadolu Selçuklu Devleti'ne karşı harekete geçtiler. II. Kılıç Arslan devleti ayakta tutabilmek için önce Bizans'la barış yapmanın yollarını aradı ve İstanbul'a giderek bir antlaşma yaptı. Daha sonra, amcası Şahin Şah ile Danişmendlilerin birleşik ordusunu yendi. 1175'te Danişmendlilerin egemenliğine son verdi.

Bir süre sonra II. Kılıç Arslan ile Bizans arasındaki barış bozuldu. Bunun üzerine Bizanslılar büyük bir orduyla Anadolu içlerine girdi. II. Kılıç Arslan 1176'da Denizli / Çivril yakınındaki Düzbel geçidi Miryokefalon Savaşı'nda Bizans ordusunu pusuya düşürdü ve ağır bir yenilgiye uğrattı. Bu, Türklerin Anadolu'da Bizans karşısında Malazgirt'ten sonraki en büyük zaferdi. Bu yenilginin ardından Bizans, Türkleri Anadolu'dan çıkarma umudunu tümüyle yitirdi.

II. Kılıç Arslan 1186'da ülkesini 11 oğlu arasında paylaştırdı. Ne var ki, daha kendisi hayattayken oğulları arasında veliahtlık mücadelesi başladı. 1192'de II. Kılıç Arslan'ın ölümünden sonra oğullarından I. Gıyaseddin Keyhüsrev tahta çıktı. Ama 1196'da tahtını ağabeyi II. Süleyman Şah'a bırakmak zorunda kaldı. II. Süleyman Şah, Erzurum'u alarak Saltuklular'ın varlığına son verdi. 1204'te öldüğünde Anadolu Selçuklu Devleti'ni yeniden eski gücüne ulaştırmıştı.

Son parlak yılları

1205'te I. Gıyaseddin Keyhüsrev ikinci kez tahta çıktı. Karadeniz'deki ticaret yollarını kesen Trabzon İmparatorluğu üzerine bir sefer düzenleyerek bu yolu yeniden Türklere açtı. Daha sonra önemli dış ticaret limanı olan Antalya'yı topraklarına kattı. I. Gıyaseddin Keyhüsrev, sultanın ülke topraklarını, her biri mülkiyeti ve egemenlik hakları kendilerinde olmak üzere oğulları arasında on bir, kendi egemenliğinde kalanla birlikte on iki ülke halinde^[44] paylaştırma geleneğine son vererek merkezi yönetimi güçlendirdi. Vilayetleri yönetmekle görevlendirilen şehzadeleri merkezi yönetime bağlı birer vali durumuna getirdi.

I. Gıyaseddin Keyhüsrev 1211'de öldü. Sultan Keyhüsrev'in üç oğlu (Alaeddin Keykubad, İzzeddin Keykavus, Celaleddin Keyferidun) arasından içlerinden yerine büyük oğlu I. İzzeddin Keykavus tahta çıkmıştır. Önce kendisine karşı ayaklanan kardeşi Alaeddin Keykubad'ı etkisiz hale getiren I. İzzeddin Keykavus, böylece iktidarını sağlamlaştırdıktan sonra bütün dikkatini Anadolu'da ticaretin canlandırılmasına verdi. Kıbrıs Krallığı'yla bir anlaşma yaparak iki ülke arasındaki ticareti serbest hale getirdi. Kuzey ticaret yolunu açmak için Sinop'u Trabzon İmparatorluğu’ndan aldı. Daha sonra, güney ticaret yolunu engelleyen Ermeni derebeyinin üzerine yürüdü ve Ermenileri yenerek Suriye ticaret yolunu açtı. Böylece Anadolu, ticaret kervanlarının merkezi durumuna geldi.

1220'de Keykavus'un ölünce kardeşi I. Alaeddin Keykubad tahta çıktı. En ünlü Anadolu Selçuklu hükümdarlarından biri olan I. Alaeddin Keykubad, Akdeniz kıyısında önemli bir liman olan Kalonoros'u (bugünkü Alanya) aldı. Kendi adından dolayı daha sonra Alanya olarak anılan bu kentte bir tersane kurdurdu ve kentin kalesini yeniden yaptırdı. Tüccarların karada Ermenilerin, denizde Avrupalı korsanların saldırılarına uğraması üzerine İçel'den Antalya'ya kadar bütün kıyı şeridini topraklarına kattı. Moğolların Anadolu’ya girmesi tehlikesi karşısında 1226'da Eyyubilerle ilişkilerini geliştirdi. Bu arada Trabzon İmparatorluğu’yla ittifak kuran Harzemşahları 1230’da Yassıçemen Muharebesi’nde ağır bir yenilgiye uğrattı. Moğollara karşı komşu devletlerle bir birlik kuramayan I. Alaeddin Keykubad, 1233’te Moğol kağanının egemenliğini tanımak zorunda kaldı.

Alaeddin Keykubad 1237’de ölünce yerine oğlu II. Gıyaseddin Keyhüsrev tahta çıktı. Ama devletin yönetimi fiilen vezir Sadeddin Köpek'in elindeydi. Moğolların önünden kaçarak Anadolu’ya sığınan göçebe Türkmenler Anadolu Selçuklu ülkesini tam bir kargaşaya sürükledi. Anadolu Selçuklu yönetimi bu kargaşayı önlemek için sert önlemlere başvurunca, Anadolu Selçuklu tarihinin en büyük ayaklanması patlak verdi. Baba İshak'ın önderliğindeki ayaklanmacılar başkent Konya üzerine yürüyünce II. Gıyaseddin Keyhüsrev kenti terk etmek zorunda kaldı. Ama sonunda, 1240’ta ayaklanma kanlı biçimde bastırıldı.

Baba İshak ayaklanmasının Anadolu Selçuklu Devleti’ni iyice zayıflattığını gören Moğollar, “fırsat bu fırsat” deyip Anadolu'yu işgal etmeye karar verdiler. Moğol orduları Doğu Anadolu'ya girerek önce Erzurum'u işgal ettiler. Daha sonra, Selçuklu ordusu ve Moğol ordusu Sivas'ın doğusundaki Kösedağ'da karşı karşıya geldiler. II. Gıyaseddin Keyhüsrev'in komutasındaki Selçuklu ordusu, Kösedağ Muharebesiʼnde sayıca çok olmasına karşın, yanlış savaş taktikleri yüzünden ağır bir yenilgi aldı.

Moğollar bu savaştan sonra Erzincan, Sivas ve Kayseri gibi kentleri ele geçirdiler ve yağmaladılar. Sultan II. Gıyaseddin Keyhüsrev Moğollarla anlaşma yaptı ve her yıl onlara vergi vermeyi kabul etti. Böylece, Anadolu Selçuklu Devleti Moğollara bağlı bir devlet durumuna geldi.

Kösedağ Savaşı'ndan sonra Moğollar Anadolu'da tam bir baskı kurdular. Koydukları ağır vergiler halkı zor durumda bıraktı. Moğol baskısının yanı sıra, artan Bizans saldırıları, siyasal cinayetler, doğal afetler ve salgın hastalıklar devleti büsbütün sarstı. Anadolu Selçuklu Devleti birkaç kez iki ve üçe bölündü.

Anadolu Selçuklu Devleti’nin Dağılışı ve Yıkılışı

Kazvini'ye göre Moğol istilasından önce Anadolu Selçuklu maliyesinde devlet gelirleri 27 milyon dinardı. Moğol istilasında sonra büyük ölçüde düşmüştür, 1336 yılında 5 milyon 537 bin dinardır.^[45]

Moğolların baskısının iyice artması üzerine, Anadolu Selçukluları birkaç başarısız ayaklanma denemesine giriştiler. Üstelik, bu ayaklanmalardan birinde Memlüklü Sultanı Baybars'tan yardım istediler. Ordusu ile Anadolu'ya gelen Baybars 1277 yılında Elbistan ovasında Moğolları darmadağın etti. Ancak, Sultan Baybars'ın ülkesine geri dönmesinden sonra, Moğolların intikamı acı oldu. Çok sayıda insanı acımasızca öldürdüler. Bundan sonra Anadolu tümüyle Moğol egemenliğine girdi. Anadolu'yu atadıkları valilerle yönettiler. 1308 yılında, son sultan II. Mesud'un ölümünden sonra Anadolu Selçuklu Devleti yıkıldı.

Türkiye Selçuklu Devleti'nin II. Gıyaseddin Mesud'un 1308'de ölümü ile resmen de son bulduğu genellikle kabul edilen bir görüştür. Ayrıca II. Mesud'un yerine V. Kılıç Arslan'ın geçtiği, böylece hanedanın 1318 yılına kadar sürdüğü de ileri sürülmektedir.^[46] Sultan Mesud'un 1308'de ölümünden sonra Konya'da Selçuklu tahtına V. Kılıç Arslan b. III. Gıyaseddin Keyhusrev çıkarılmasına karşın, gerek Anadolu halkı, gerekse Moğollar tarafından kabul görmemiştir.^[47]^[48]

1317 yılında İlhanlı hükümdarı Ebu Said Bahadır tarafından Anadolu valiliği görevine Timurtaş getirildi. Konya'da o sıralarda Selçuklu tahtında Sultan V. İzzeddin Kılıç Arslan oturuyordu. Timurtaş, Kayseri'yi başkent yaptı ve padişahtan bağımsız olarak Anadolu'yu oradan yönetmeye başladı. V. İzzeddin Kılıç Arslan 1318'de Konya'da öldüğünde, Timurtaş ne ölmüş padişahın oğlu ve yasal varisi Şehzade Alaeddin'in (1365'te öldü) ne de Selçuklu hanedanının herhangi bir temsilcisinin tahta çıkmasına izin vermedi.^[49]

O. Turan, Hamdullah Kazvini'nin 1334 yılında yazdığı tarihinden aktarımıyla Selçuklu saltanatı adının artık kalmadığı, onlardan bazılarının da "sahillerde ve uçlarda henüz padişah" olduğu kaydından yola çıkarak, bu durumun uç beyliklerinde bazı Selçuklu şehzadelerinin bir süre daha yaşamış olduğunu doğruladığını söylemektedir. Ona göre Anonim Selçuknâme'de yer alan "Sultan Alaeddin bin Süleymanşah bin Melik Rükneddin bin Sultan Gıyaseddin Keyhüsrev bin Alaeddin Keykubâd'ın 765 Muharrem/Ekim 1363 yılında şehit olduğu" hakkındaki kayıd, hanedan mensubu şehzadelerin, sultan değil ancak şehzade olarak bu tarihe kadar var olduklarını ortaya koymaktadır.^[50]

Devlet örgütü

Anadolu Selçuklu Devleti kuruluş döneminde, tümüyle Türkmen beylerinin emrindeki aşiret savaşçılarından oluşan bir orduya ve bu beylerin görev aldığı sivil devlet yönetimine sahiptir.^[51] Devletin kuruluş döneminde, yani 11. yüzyılın son çeyreğinden 12. yüzyıl sonlarına kadar orduda olduğu kadar yönetimsel yapıda da Türkmen öğelerin egemen olduğu ileri sürülmektedir. Bununla birlikte ilk Anadolu Selçuklu sultanlarının az sayıda da olsa kendilerine bağlı gulamlardan oluşan bir hassa gücü olduğu kaynaklarda açıktır. Diğer yandan başkent İznik'in Haçlılar tarafından alınması konusunda bilgi veren kaynaklar, İznik Selçuklu sarayında hazine ve devlet memurları olduğunu gösteren bilgiler verirler. Ancak 12. yüzyıl sonlarından itibaren Anadolu Selçuklu ordusu hızla gulam ve ikta askerlerinin egemen olduğu bir orduya, sivil devlet yönetimi ise yine gulamlıktan gelen, İran kültürüne sahip öğelerin büyük ölçüde elinde olan merkezi bir düzene dönüşmüştür. Bu dönüşümle ilgili olarak 1176 yılındaki Miryokefalon Muharebesi’nde sonra bilgiler bulunmaktadır.^[52] Bu saptama dikkate değer olmalıdır, Doğan Avcıoğlu gibi araştırmacılar, Miryokefalon’da yenilgi üzerine Konstantinopolis’e çekilen Bizans ordusuna refakat etmek üzere II. Kılıç Arsan tarafından üç komutan yönetiminde üç birliğin görevlendirildiğini yazmaktadır. Ancak Türkmenler yolun bir kısmında Bizans ordusuna saldırırlar. İmparator I. Manuil yakınmalarına II. Kılıç Arslan “Bu Türkmenler benden bağımsız, onları denetleyecek güçte değilim.” karşılığını vermiştir. Gerçekten de sultanın Bizans imparatoruyla anlaştığı haberi duyulunca Türkmenlerin, sultanı hainlikle suçladıkları, sövdükleri ve ganimet paylarının alarak yurtlarına döndükleri, bir kısmının ise geri çekilmekte olan Bizans ordusuna ganimet için saldırılar düzenledikleri kaynaklarda yer almıştır.^[53]^[54]^[55] Bizans ordusuna refaket eden Selçuklu subayları ise Türkmenleri, “Kendilerine bağlı olmayan kaba, asi Türkler” olarak tanımlamışlardır. Miryokefalon Savaşı Anadolu Selçuklu Devleti ordusu ve devlet aygıtı yönünden, kökten bir dönüşümün ilk işaretlerini verir, Türkmenlerin hem devlet aygıtı hem de ordu için artık “güvenilmez” olarak görülmeye başlandığı anlaşılmaktadır.^[56]^[57] Bu bakış biçemiyle, saltanatın ve merkezi devlet otoritesinin sürekliliği açısından, hükümdarla aynı etnik öğeler, varlıklarını ve yaşam tarzlarını bütün bütün sultana borçlu olan gulamlardan daha “tehlikeli” görülmektedir. Sonuçta ümera arasından Türkmen beyleri büyük ölçüde tasfiye edilmiştir.^[51] Yalnızca ümera arasından değil, ümeranın emri altındaki güçleri ve hizmetkarlarının bile gulamlardan oluşması sultanlar tarafından yeğlenmiş ve zorla kabül ettirilmiştir. Onların da hemen hemen tümü gulamlardan oluşmaktadır.^[54]

Şehzadelerin tahta çıkışında ise, Türk egemenlik ilkesi egemendir. Türk egemenlik ilkesine göre ülke toprakları hanedanın tüm erkek üyelerinin ortak mülkü olduğu kabul edilir. Buna göre oğullar ve kardeşler tahta geçme hakkı yönünden eşit görülmektedir. Anadolu Selçuklu'da da sultan, oğullarından birini veliaht seçerken diğerleri, sultana bağlı kalmak koşuluyla eyaletlerde yönetim görevi üstlenirlerdi. Türk egemenlik anlayışına göre ülke toprakları hanedanın ortak malı olduğundan, sultan öldüğünde kimin tahta geçeceği bir bakıma belirsiz kalmıştır. Sonuç olarak hanedandan herhangi biri, herhangi bir yoldan tahtı ele geçirdiğinde yasallığı tartışma konusu olamaz. Dolayısıyla bir önceki hükümdar tarafından veliaht atanmış olmanın hiçbir hükmü kalmamaktadır. Farklı bir anlatımla, veliaht tayin edilmesi, diğer şehzadelerin taht üzerinde hak ileri sürmeleri için engel değildir. Sultanın sağlığında onun buyruğuna boyun eğilip veliahta bi'at edilmesi bile, sultan öldüğünde hükümsüz kabul edilir.^[58]^[59]^[60] Şunun altını çizmek gerekir ki, Selçuklu soyundan olmayan bir kismenin tahta çıkması hiçbir biçimde düşünülemez.^[61]

Türk devlet anlayışı gereği hükümdar, ülke topraklarının merkezden uzak bölgelerini şehzadeler (melik, yabgu) arasında bölüştürür. Şehzadeler, kendi bölgelerini iç ve dış işlerinde bağımsız olarak yönetirler. Anadolu Selçuklu da bu egemenlik ilkesini izlemiştir. Ne var ki bu ilke zaman zaman melikler arasında kanlı savaşlara ve üstelik ülkenin parçalanmasına yol açmıştır. Bunun en açık örneği II. Kılıç Arslan'ın ülke topraklarını 11 oğlu arasında paylaştırmasıdır. Sonuçta, kendi yaşamı sırasında bile oğulları arasında taht kavgası başlamıştı. Bu konuda çeşitli örnekler vardır. Bir başka örnek, II. Kılıç Arslan'ın I. Gıyaseddin Keyhüsrev'i veliaht atamış olmasına ve tahta geçmesine karşın, en büyük oğlu II. Süleyman Şah'ın, buna karşı çıkarak kardeşlerinden bazılarıyla işbirliği ettikten sonra diğer kardeşlerini öldürttüğü, Konya'yı kuşatarak Gıyaseddin Keyhüsrev'i Bizans'a sığınmaya zorladığı bilinmektedir.^[62]

II. Kılıç Arslan dönemine (1156 – 1192) kadar melikler atandıkları eyaletleri bağımsız siyasi / askeri otoritelerine dayanarak yönetmekteydiler, kendi adlarına hutbe okutmakta, sikke kestirmekte, komşu devletlerle sultana danışmadan barış yapabilmekte, savaş ilan edebilmekteydiler. Rükneddin Süleyman Şah ise meliklerin bu erkine son vermek amacıyla şehzadeleri kendilerine ayrılan bölgelerde payitahta bağlı birer vali olarak atamıştır.^[63]

Sonuç olarak Anadolu Selçuklu Devleti'nin kuruluşundan yıkılışına kadar olan tarihi, zaman zaman saltanat savaşımlarıyla sarsılmıştır. Bununla da kalmamış, bu saltanat savaşımından sonra tahta çıkan sultan, kendileri için tehlikeli olacağını düşündükleri hanedan üyelerini hapsettirmiş, yay kirişiyle boğdurmuş ya da gözlerine mil çektirerek tasfiye etmişlerdir.^[64] II. Süleyman Şah döneminde (1196 – 1204) melikler yine eyaletlere atanmakla birlikte kendi başlarına hareket edemeyecek biçimde, sultana bağlı olarak, birer vali olarak yönetmeleri sağlanmıştır. I. Gıyaseddin Keyhüsrev ikinci kez Anadolu Selçuklu tahtına geçtiğinde (1205 – 1211) Türk egemenlik geleneğine uyarak oğulları İzzeddin Keykavus'u Malatya'ya, I. Alaeddin Keykubat'ı Tokat'a göndermiştir. Ancak meliklik statüsü bambaşka bir biçim almıştı. Bu biçimde eyalet artık meliklerin kendi mülkü olarak değerlendirme hakları yoktur. Diğer yandan bağımsız bir hükümdar da değillerdir, yalnızca sultan adına yönetme yetkisine sahiptirler. Melikler, adlarına sikke kestirip hutbe okutamazlar, sultanın onayı olmadan komşularıyla savaşa tutuşamaz ya da barış yapamaz olmuşlardır.^[65]^[66] Giderlerken yanlarında bu yönetim işini yürütebilecek kadroyu ve sultanın en güvendiği adamlarından birini atabey olarak götürürler. Atabeyin geleneksel görevi şehzadenin eğitimi olmasına karşın bu durumda aynı zamanda, şehzadenin yapıp ettiklerini denetlemek ve gerektiğinde sultana bu konuda rapor vermekle yükümlüdür. Bu biçimde, hanedan üyesi bir erkeğin, ülke yönetimi üzerindeki geleneksel hak iddia etme durumu ortadan kaldırılmıştır.^[67]

Bir sultanın ölümünün ardından tahta hangi şehzadenin geleceği çoğu kez devlet ricalinin (ümera, devlet adamları ve komutanlar) toplantısında kararlaştırılmıştır. Ancak bu biçimde alınan kararın değiştirildiği bir istisna vardır ve güce dayanır. Bu konuda örnek şöyledir. Aksarayi'nin anlatımıyla, II. Süleyman Şah'ın ölümü ardından ümera altı yaşındaki İzzeddin Kılıç Arslan'ı tahta çıkarmıştır. Ancak bazı emirler, Konstantinopolis'teki Gıyaseddin Keyhüsrev'e haber göndererek tahta geçmek üzere gelmesini istemişlerdir. Sonuç itibarıyla Gıyaseddin Keyhüsrev'in yeniden tahta oturması, ümeranın bu koşullar altında ortak kararıyla olmuştur.^[68] Bu ve bunun gibi olaylarda rol oynayan güç, parasal güçtür. Bu görüşme meclisinde karar, oy çoğunluğuna değil, maddi güce bağlıdır. Eğer bir şehzade, maddi gücü daha yüksek olan ümeranın onayını kazanmışsa, sultan seçilecek olan odur. Veliaht tayin edilmiş olmak ya da büyük oğul olmak, sultan seçilmekte bir şey ifade etmez. Maddi güç ise ne kadar kalabalık güç besleyebileceğini belirler.^[69]

Ümeranın kararıyla tahta geçen sultanlar şunlardır. III. Kılıç Arslan (1204, 6 yaşında), I. Gıyaseddin Keyhüsrev (1205), I. İzzeddin Keykavus (1211, 11 yaşında), I. Alaeddin Keykubat (1220), II. İzzeddin Keykavus (ilk 1246), II. Alaeddin Keykubad (1249, 7 yaşında), IV. Kılıç Arslan (ilk 1249), III. Gıyaseddin Keyhüsrev (1266, 7 yaşında). Ümera kararı dışında tahta geçen sultanlar ise; II. Kılıç Arslan, babası I. Mesud tarafından veliaht tayin edilmesi ile 1155'te tahta geçmişir. I. Mesud (1116)(1126 yılında Bizans İmparatoru İoannis Çelepis Komninos'dan yüklüce parasal yardım alarak^[70]^[71]) ve II. Süleyman Şah 1196) güç kullanarak, diğer şehzadeleri tasfiye ederek sultan olmuştur. Kösedağ Muharebesi'nden (1243) hemen sonra Anadolu Selçuklu Devleti İlhanlı egemenliğine girince sultanlar artık İlhanlı Sarayı tarafından belirlenir olmuştur. Yönetim erki bütünüyle, İhlanlı ile işbirliği içindeki, İran kültürüne sahip ümeranın eline geçmiştir. Hatta IV. Kılıç Arslan ve III. Gıyaseddin Keyhüsrev, İlhanlı sarayının baskısıyle ümera tarafından öldürtülmüştür. Sultanların tahta çıkışı üzerinde ümeranın bu denli etkili olması, sultanla ümera arasında sürekli oynak bir güç çekişmesinin olmasını doğurmaktadır.^[72]^[73]

Bir sultan değişikliğinde o ana kadar geçerli, yasal olan tüm akit, taahhüt, atama, verilmiş tüm rütbe, makam, mal ve iktalar hükümsüz olmakta, geçerliliğinin sürmesi için yeni sultan tarafından onaylanması ya da yenilenmesi gerekmektedir. Tüm yönetim ve askeri kadrolarda olmamakla birlikte, önemli yerlerdede olan ricalin tüm mesleki kariyeri, baştan aşağı ya da kısmen değişikliğe uğrayabilir dahası, devletin iç ve dış politikasının da değişmesi olanaklıdır. Diğer yandan hiyerarşide değişiklikler olması da mümkündür, ikinci ya da üçüncü kademeden bir yetkilinin sultan değiştikten kısa bir süre sonra en üst makamlara hızla yükselmesi, diğerlerinin azledilmelerine, öldürülmelerine bile neden olacak güce eriştikleri görülebilir.^[74]

Sivil devlet yönetimini oluşturan devlet ricali (ümera), kendilerine verilen çok geniş iktalar sayesinde büyük bir parasal güce sahip olmuşlardır. Bu parasal gelire dayanarak emri altında, büyük çoğunluğu gulamlardan oluşan çok kalabalık maiyet kuvvetleri besleyebilmişlerdir. Emirlerin güçlerine dayanan etkileri yalnızca sultan seçimiyle sınırlı kalmayıp devletin iç ve dış politikasının, gidişatının biçimlenmesinde başat rol oynadığı da görülmektedir. Örneğin II. İzzeddin Keykavus'un veziri Şemseddin Muhammed İsfahani, dönemin İlhanlı hanının hoşnutluğunu ve güvenini kazandıktan sonra Anadolu Selçuklu yönetiminde çok geniş yetkileri elinde toplayarak devleti iki yıl yönetmiş, bu süre içinde kendisi için tehlikeli bulduklarını ortadan kaldırmıştır.^[75]

Olağanüstü ikta gelirleri ve diğer gelirler sayesinde çok kalabalık koruma gücü beslemek olanaklı olmaktadır. Üstelik bazen sultanın hassa güçleriyle bile boy ölçüşecek kadar büyük bir güce sahip olabiliyorlardı. Böyle büyük bir güç bulundurmak, bir yandan prestij sağlarken temel olarak devlet yönetimi üzerinde bir nüfuza sahip olabilmeyi ve kritik bir durumda yaşamını ve mevkiini koruyabilmesini sağlamaktadır. Kuşkusuz bu koşullarda devlet ricali arasında bir nüfuz savaşımı olması kaçınılmazdır. Bu savaşımda ek güç edinme isteğiyle olanak sağlayabildikleri ölçüde yüksek makamlara kendi akrabalarını getirmeye ve birbirleriyle kan bağı oluşturmaya çalışmışlardır. Diğer yandan yüksek makamların, remi olarak olmasa bile uygulamada kuşaktan kuşağa geçtiğine işaret eden pek çok örnek vardır. Böylece hem yatay olarak, yüksek makamlara akrabaları yerleştirerek ve kan bağı kurarak, hem de dikey olarak, yine yüksek makamları babadan oğla geçecek zorlamayı yaparak, sivil ve askeri yönetim üzerinde uzun süreli bir nüfuz elde etmişlerdir.^[76]^[77]

Bu durumları belirgin biçimde ortaya koyan bir örnek İzzeddin Keykavus'un ümera tarafından 11 yaşındayken tahta çıkarılması ardından doğal olarak ümera tarafından yeni atamalar yapılmasıdır. Bu atamalarda vezir yerinde kalırken Celâleddin Karatay'ın saltanat naipliğine, Eseddin Ruzbe atabeyliğe, Şemseddin Has Oğuz beylerbeyliğine ve Fahrüddin Attar pervaneliğe getirilmiştir.^[78] Son ikisinin arasında kız alıp – vermeden doğan bir akrabalık vardır. Birlikte büyük nüfus kazanmaları diğer ümerayı rahatsız etmiş, bir komplo hazırlayarak ikisini de öldürmüşlerdir.^[79]

Ümera arasındaki nüfuz savaşımında rakip ya da rakiplerin ortadan kaldırılması çoğu kez ince hesaplara dayanılarak hile ile bir yere yalnız ve silahsız olarak çekilmesi ya da tuzak kurulması biçiminde yapılırdı. Yalnızca bununla kalınmaz, tüm akrabaları, maiyetindeki hizmetkarlar ve muhafızları da tasfiye edilirdi. Akrabaları ya öldürülür ya da hapsedilir, adamları da ya öldürülür ya da ellerindeki tüm mallar alınarak kendi haline bırakılırdı. Kadınlar ve küçük çocuklar, tıpkı malları gibi yağmalanırdı. Ayrıca tüm mal varlığına el konulurdu. Ya hazineye devredilir ya da bazı hallerde yağmalanırdı. Eğer bu tasfiyede sultanın iradesi varsa hazineye çok büyük miktarlarda para giriyordu.^[80]

Gelişkin dönemde devlet örgütü hem kuruluş, hem de işleyiş bakımından merkez ve taşra örgütü olarak iki ana bölümlenme gösterir.

Merkez örgütü

Merkez örgüt temel olarak devlet ricalini ve saray görevlilerini kapsar. Sarayda pek çeşitli işlere bakan hizmetkarlar istihdam edilirdi. Değişik alt bölümlerin, örneğin mutfak, ahırlar, silahhane, şaraphane gibi kendi personeli ve amirleri olurdu. Birçok saray çalışanı daha sonra saray dışında yönetimsel görevler almışlardır. Bunların bir bölümü, gayrımüslüm ailelerin çocuklarıyken tutsak olarak ele geçirilen ve köle (gulam) olarak köklü bir eğitimden geçirilmiş öğeler iken bir bölümü de yine sarayda Türk kültürüyle etkilenmiş tacik öğelerdir.. Örneğin Esededdin Arslan, Şemseddin Hasoğuz, Celâleddin Karatay, Mübarizeddin Ertakuş, Seyfeddin Torumtay, Cemaleddin Ferruh gibi tanınmış devlet görevlileri Müslüman olmayan halklardanken Kemaleddin Kamiyar, Sâhib Ata Fahreddin Ali, Nasireddin Müstevfi gibi İran kökenli insanlardır. Bu saray görevlilerinin farklı görevleri vardır.^[81]

Temel örgütlenme askeri, yönetsel, mali, şer'i ve hukuki, tahriri olmak üzere beş kısımdan oluşurdu ve amirleri devlet ricalini oluşturur. Askeri konulara “beylerbeği”, mali ve yönetsel işlere “sahip” ya da “vezir” ve onlara bağlı daire amirler bakarlardı. Şer'i ve hukuki işlerden ise “Kadılkuzat” ve ona bağlı kadılar sorumludur. Her bölümün amirlerince oluşturulan “divan”lar vardır.

Divanlar ve emirler

Anadolu Selçuklu Devleti merkez örgütünün saraydaki temel yönetim organları sultana bağlı çalışan çeşitli divanlardır. Sözcük Arapça olmakla birlikte bir devlet yüksek organı olarak Sasaniler’den alınmadır.^[82]

“Divan-ı Ali”. Ya da “Büyük Divan”. Bu divan, devlet yönetiminin en üst organı olup devlet işlerinin görüşülüp karara varıldığı oluşumdur. Vezirin başkanlık ettiği büyük divanın üyeleri “Sahip-i Azam”, “Naib-i Sultan”, “Atabey”, “Pervane”, “Müstevfi”, “Tuğrai”, “Emir-i Arz”, “Emir-i Dad” ve “Müşrif-i Memalik”, “Emir-i Hacib”tir.^[83]
Vezir ya da “Sahib-i Azam”, “Sahib-i Divan”. Sultandan sonra en yüksek yönetim makamıdır ve doğrudan doğruya sultana karşı sorumludur. Her gün toplanan Divan-ı Ali'ye vezir başkanlık ederdi. Devlet gelirlerinin toplanmasından üst sorumludur ve olağanüstü giderler için ihtiyat akçesi adıyla ayrıca bir hazine oluşturmaktadır. Yargı yetkisini de sultanın vekili olarak kullanır, sultanın katılamadığı hallerde “Divan-ı Mezalim”e başkanlık ederdi. Pervane Sâhib Ata Fahreddin Ali’nin 1285'te ölümünden sonra vezirler artık İlhanlı sarayı tarafından atanmaya başlanmıştır.^[84]
“Naib-i Sultan” ya da “Niyabet-i Saltanat”. Vezirden sonra gelen bu makam, sultanın yokluğunda devlet işlerinin üstlenilmesi, sultana vekalet edilmesi gibi son derece önemli bir makamdır. Diğer yandan askeri seferlere katılarak orduya kumanda etmek de bir diğer görevidir. Moğol baskısı altında ister istemez Moğol emir ve yönergelerine göre hareket etmiştir. Bu dönemde Naib-i Sultan'ın (“Niyabet-i Hazret”) yanı sıra bir de İlhanlı sarayı tarafından görevlendirilen “Niyab-ı Hazret” bulunmaktadır. Anadolu Selçuklu'daki her konuda İlhanlı sarayına rapor vermesi gerekmektedir.^[85]
“Atabey”. Şehzadelerin eğitiminden sorumlu bir devlet adamıdır. Bazen eğitimi üstlendikleri şehzadenin sultan olması üzerine vezirliğe kadar yükselen atabeyler olmuştur.^[86]
“Pervane”. Mülk, iktâ ve arazi işleriyle uğraşır, bunlarla ilgili tayin, temlik, tahrir işlerini yapar, menşur ve beratları hazırlar, defterleri tutar, yönlendirilmiş olan bağışları dağıtırdı. Ayrıca sultan için haber alma etkinliklerini yürütürdü. Pervânelere sultan tarafından siyasi ya da askerî bir görev verilebilirdi.^[86]
“Müstevfi”. Divan-i İstifa'nın amiridir. Divan-ı İstifa, başta saray giderleri olmak üzere devletin maliyesinin yönetim ve izlenmesinden sorumlu divandır. Saray giderleriyle ilgili ödeme emirler, devlet ricalinden on iki kişinin imzasını taşıması gerekmektedir.^[45]^[87]
“Tuğrai”. “Divan-ı Tuğra”nın amiridir. Tüm atama, berat ve mektupların yazılmasından, üzerlerine sultanın tuğrasının çekilmesinden sorumludur.^[88]
“Emir-i Arz”. Divan-ı Arz'ın amiridir. Ordunun gereksinimlerine bakan, maaşları ödeyen, kayıt defterlerini düzenli tutarak yoklamaları yapan dairenin amiridir.^[89]
“Emir-i Dad”. “Divan-ı Mezalim”in amiridir. Başta devlete karşı işlenen suçlar olmak üzere tüm üst düzeydeki örfi davalara sultan adına bakan görevlilerin amiridir.Dinsel ilkelere ters düşmeyecek biçimde hukuki davalara ise kadılar bakmaktadır. Sultanlığın ilk evrelerinde bu davalara sultan başkanlık ederdi. Daha sonraları ülke ve devlet örgütü büyüdüğünden sultan yerine Emir-i Dad bu davalara başkanlık eder olmuştur. Hem kendilerinin, hem de kadıların verdikleri hükümlerin yerine getirilmesinde görevlidirler. Çok güçlü emirleri üstelik vezirleri bile, sultanın emriyle tutukladıkları biliniyor.^[90]
“Müşrif-i Memalik” ya da “Müşrif-i Mülk”. “Divan-ı İşraf-ı Memalik”in amiridir. Devletin mali ve yönetsel işlerine üst denetimini yapar, mali kayıtları tutar, hanedana ilişkin mallara ve giderlere bakardı.^[91]^[92]
“Emir-i Hacib” ya da “Melikü’l-Hüccab”. Devlet ricali hiyerarşisinde sultan ve vezirden sonra üçüncü kademe, saray görevlileri hiyerarşisinde ise sultandan sonra ikinci kademe görevlilerdir. Sultan ile Divan-ı Ali ve uyruk arasındaki ilişkiyi sağlamakla görevlidirler. Halkın istek ve yakınmalarını sultana iletir, halka sonuçlar hakkında bilgi verirler. Fuat Köprülü’ye göre günümüzde Cumhurbaşkanlığı Genel Sekreterliği makamına karşılık gelmektedir. Sultana gelen konuklara hizmet etmek protokolü düzenlemek görevlerindendir.^[81]^[93]

Divan-ı Ali dışında ikinci derecedeki divanlar, günümüz parlamenter rejimlerdeki bakanlıklara denk gelen kurullardır. Bunlar içinde Niyabet-i Saltanat, Divan-ı Tuğra, Divan-ı İstifa, Divan-ı Arz ve Divan-ı İşraf-ı Memalik amirleri, Divan-ı Ali toplantılarında hazır bulunurlar.^[86] Bunların dışında yine ikinci derecede divanlar ve amirleri de vardır.

“Emir-i Candar”. Candar, sultanı ve sarayı korumayla görevli hassa askerleri olup komutanları Emir-i Candardır. Görev sınıfları olarak gece nöbetçileri pasbanan, gündüz nöbetçileri nevbetiyan kapı nöbetçileri ise derbanan'dır. Saray dışında ise öbür hassa güçleriyle birlikte görev yaparlardı. I. Alaeddin Keykubat’ın bazı emirleri öldürmesinde candarlar görev yapmışlardır.^[94]
“Emir-i Çaşnigir”. Sultanın mutfak görevlileridir. Yemekleri ve sofrayı hazırlayan, sofrada hizmet eden ve tüm yiyecekleri sultan yemeden önce tadarak zehirli olmadıklarını garantileyen görevlilerdir. Sultanın düzenlediği şölenlerde hizmet görenlerdir. En güvenilir hizmetkarlar arasından seçilir, sultan gerek gördüğünde devlet yönetimi konusunda bunların görüşlerini dönem dönem aldığı bilinmektedir.^[95]
“Emir-i silah”. Sultanın silahhanesinin yönetiminden, buradaki silahların bakımından, seferlerde taşınmasından ve korunmasından sorumlu görevlilerdir. Amirlerine Emir-i Silah adı verilmektedir.^[96]
“Şarabdar-ı has”. Sultanın içeceklerinden sorumlu görevlilerdir. Sarayda yalnızca sultana özgü bir şarabhane-i sultan odası bulunurdu. Askeri seferler gibi saray dışındaki görevlerde de yer alırlardı.^[97]
“Alemdar” ya da Emir-i Alem. Sancak ya da bayraktan sorumludurlar. Sultanın saray dışına çıkmalarında sancak ya da bayrağı taşıyanlardır.^[98]
“Emir-i Ahur”. Sarayın ve sultanın binek hayvanlarının bakımından sorumludur. Sultana ait ahırlar yalnızca sarayda değil, büyük tüm vilayet merkezlerinde bulunurdu. Bunların binek takımlarını üreten saraçlar da Emir-i Ahur'un emrindeydiler.^[87]

Bu saray görevlilerinin dışında protokolde görece daha düşük makamdaki saray görevlileri ise Camedar (Sultanın kendi giysilerinin ve ödüllendirme olarak verilecek eşyanın, görevlilere özgü giysilerin dikildiği ve saklanıp korunduğu camehanenin ve burada çalışanların şefi), Emir-i Hares (zindan görevlisi), Üstadüddar (tüm saray hizmetkarlarının amiri), Emir-i Şikar (sultanın katıldığı avları, bu avlarda kullanılan köpek ve kuşların bakımınında çalışanların amiri gibi görevliler vardır.^[99]

Taşra örgütü

Anadolu Selçuklu egemenlik alanı, merkeze bağlı eyaletlerle bağımlı devletlerden (vassal) oluşmaktadır. Merkeze bağlı eyaletler yine merkezden atanan valilerle yönetilirken bağımlı devletler kendi hanedanlıklarınca özerk olarak yönetilmektedir. Bağımlı devletler Kilikya Ermeni Krallığı, Mardin, Hasankeyf ve Amid Artuklu Beyliği, Erzincan ve Divriği Mengüçlü Beyliği, Sümeysat (günümüzde Samsat ve Halep Eyyubileri ile dönem dönem Musul Atabeyliği'dir.^[100] Yine de sultan bağımlı devletlerin hükümdarlarını onaylıyor ya da görevinden alarak yerine başka birini atayabiliyordu.^[101] Eyaletlerde de merkezdeki divanlara benzer divanlar ve Divan-ı Ali benzeri bir “Eyalet Divanı” vardır. Eyalet Divanı'na vali başkanlık ederdi. Eyaletlerde de merkezdekine benzer bir vezir olmakla birlikte merkezden atanan bu vezir, merkeze karşı sorumlu olmasıyla, merkezin eyaletler üzerindeki erkini, dolayısıyla denetimini temsil etmektedir. Özellikle eyalet valisi bir melikse, meliklerin merkezce denetiminde bu vezirler baş rol oynamaktadır. Valinin emri altında yerleştirilen memurlara “Reis” denmektedir ve bunların da başkanlık ettiği, “Divan-ı Riyaset” adı ile bilinen divanlar vardır. Reisler “soylu” ailelerden seçilirdi ve babadan oğla geçerdi. Eyaletin iç işleri, mali, adli, asayiş, belediye işleri ile vakıfların denetimi reislerin görevleri arasındadır, ilgili divanlarda alınan kararlara göre yürütülürdü. Eyaletlerdeki askeri konular ise subaşı olarak adlandırılan komutanlar sorumludur.^[102] Eyaletlerdeki hukuki anlaşmazlıklara merkezden atanan kadılar bakmaktadır, ancak tebaa ve askerler arasındaki anlaşmazlıklara ayrı kadılar bakmaktadırlar. Askeri davalara ve miras işlerine “kadı-i leşker” adı verilen askeri kadılar bakmaktadır.^[103]

Eyalet valileri, 12. yüzyıl sonlarına kadar, Büyük Selçuklularda olduğu gibi eyaletlerde geniş iktalara sahipken, bu geniş iktaların valilere bağımsız hareket etme olanağı vermesiyle, merkezi otorite için sakıncalı bulunmuş, sonradan terk edilmiştir. Valilere, yönettikleri eyalet dışında parça parça iktalar verilmiştir.^[104] Bununla birlikte işlenebilen toprakların büyük bölümü sultanın kullanım yetkisindedir ve askeri ikta olarak, belirlenmiş bir askeri görevin yerine getirilmesi koşuluyla ikta askerlerine ayrılmıştır.

Uçlarda ise durum değişiktir. Anadolu Selçuklu yönetiminin ülke toprakları üzerinde kurduğu ve yönettiği sosyoekonomik düzen, Türkmenlerin hâlen göçebe ya da yarı-göçebe yaşam sürdüren topluluklarının sürdüregeldiği yaşam biçemiyle bir arada var olabilecek bir yaşam biçemi olamamıştır. Bu yüzden merkezi yönetim bu toplulukları elden geldiğince sınır boylarına, tercihan Hristiyan komşuların sınırlarıyla ilişkili olan bölgelere, ılımlı bir söyleyişle göndermiştir.Bu topluluklar buralarda, kendi şeflerinin yönetiminde yarı bağımsız olarak varlıklarını sürdürmektedir. Doğudan sürekli yeni Türkmen grupları geldiği için süreç içinde uçlardaki Türkmen nüfus artmıştır. Hristiyan Bizans yerleşimleri yakın olduğu için de dönem dönem Bizans topraklarına yağma akınları yapıyorlar, Müslüman topluluğa zararları dokunmuyordu.^[51]^[105]

Ordu

Anadolu Selçuklu ordusunda kuruluş döneminde, sultanların özel bir muhafız kuvveti olarak hassa birlikleri olmasına karşın ordu esas olarak Türkmen aşiretlerinin savaşçılarına dayanmaktadır. Anadolu Selçuklu Devleti başlangıçta, hem ordu, hem idare, hem de günlük yaşamda bütünüyle askeri esaslara dayanmaktaydı. Ordu neredeyse bütünüyle Türkmen beylerinin yönetimindeki aşiret savaşçılarından oluşmaktadır. Devlet idaresi de bu beylerin sorumluluğundaydı. Fakat zamanla devlet, klasik Türk – İslam devletleri modeline yaklaştı, sivil bir devlet kadrosu, buna uygun sivil bir devlet teşkilatı oluşturuldu. Bu şekilde Anadolu Selçuklu'da bir “payitaht düzeni”, merkeziyetçi bir devlet cihazı, “İran karakterli İslami sistem”^[106] gelişmiştir. Önce devlet kadroları sivilleşirken Türkmen beyleri buradan çekildiler. Daha sonra Türkmen savaşçılarından oluşan ordu, bu sivil teşkilata uyacak, onun gereksinimlerini karşılayacak bir yapıya dönüştü. Bu dönüşüm zorunluydu ancak sivil devlet teşkilatı, tümüyle Türkmen savaşçılarından oluşan bir orduya uymazdı, Türkmen savaşçıların yanı sıra, çeşitli etnik unsurlardan oluşan gulamlara ve ikta sahiplerine doğru bir dönüşüm oluşmuştur. Sivil kadrolar, gulamlıktan gelen çoğu İranlı unsurlardı. Devlet yönetiminin en önemli mevkilerini bunlar doldurduğu gibi merkezde ve eyaletlerde askeri teşkilatın önemli rütbelerine atanıyorlardı.^[51]

Gelişme döneminde ise zaman içinde bu bileşim, Türkmen savaşçılarını kapsayan bileşim, sayıca olmasa bile ana bileşenin Türkmen savaşçıları olması anlamında büyük ölçüde tasfiye edilmiştir. En belirgin olarak Alaeddin Keykubat, iktidarı için tehlikeli bulduğu neredeyse iki düzine kadar Türkmen beyini ordudan tasfiye etmiştir.^[107] Olgun dönemde Anadolu Selçuklu ordusu, sarayı ve sultanı korumak için gulamlardan oluşan güçlü bir hassa kuvveti, ikta askerleri, emirlerin yine gulamlardan oluşan özel kuvvetleri, şehir kuvvetleri, gönüllüler ile paralı askerlerden ve savaş ya da sefer durumlarına mahsus olmak üzere bağlı devletlerden gelen kuvvetler ve yine savaş durumuna bağlı olarak Türkmen savaşçılarından oluşmaktadır.^[103]^[108] Harzemşahlar’ın dağılmasıyla gelen çok sayıda Kıpçak asker olmakla birlikte yine de Anadolu Selçuklu ordusunda çok sayıda Türk olmayan unsur seferber edilebilmektedir. Ordunun üçte birinin ise Türkmen olmadığı ileri sürülmektedir.^[107]

Bütünüyle Türkmen savaşçılarından oluşan ordudan, yukarıda unsurları belirtilen orduya dönüşüm, aynı nedenlerin yarattığı problemlere karşı, aynı çözüm yollarının, hemen hemen aynı tarzda uygulanmasıyla, Büyük Selçuklu Devleti’nde de yaşanmıştı. Olayların akışı, her iki devletin tarihinde neredeyse tümüyle benzer çizgide yürümüştür. Büyük Selçuklu da, Türkmen grupların, yerleşik – tarımcı topluluklara karşı tutumlarından ve devlet otoritesine her fırsatta karşı çıkmasından duyulan rahatsızlıklara karşılık olarak Türkmenleri “uçlar”a, büyük kısmıyla Anadolu’ya itmişler, askeri seferlerin hemen öncesinde seferber ettikleri tümüyle Türkmenlerden oluşan ordu yerine, sürekli silah altında tutulan güçlü bir ordu oluşturmuşlardır. Bu ordunun bileşimi de her iki devlette çok benzerdir.^[109]

Orduda başkomutan “Beylerbeyi”dir, arapça “Emirü’l-ümera” ya da “Melikü’l-ümera” unvanlarının yerine ilk kez Anadolu Selçuklu'da yer yer kullanılan Türkçe bir sözcüktür. Beylerbeyi, hükümdarlığın ordularının başkomutanlarıdır. Anadolu Selçuklu Devleti'nde merkez ve uç (batı) olmak üzere iki beylerbeyi bulunurdu. Uç beylerbeyi ise Türk askeri geleneğine uygun olarak sağ ve sol kol olarak iki komutanlıktır. Sağ Kol Uç Beylerbeyi merkezi Kastomonu, Sol Kol Uç Beylerbeyi'nin merkezi ise Ankara'dır.^[110]^[111] Uç Beyleri, bölgedeki Türkmen kabile şefleri arasından merkez yönetimce atanırdı.^[51]

Gulam

Anadolu Selçuklu Devleti kuruluş döneminde tümüyle Türkmen savaşçılarından oluşan bir orduya sahiptir. Bu aşiret savaşçıları kendi beylerinin emrinde savaşa gelirlerdi. Devletin sivil yöneticileri de bu Türkmen beylerinden oluşmaktaydı.^[51] Anadolu Selçuklu Devleti, II. Süleyman Şah’tan (1196 – 1204) itibaren, önce ağır ağır, sonra hızla Türk aşiret yapılanışını tasfiye ederek, bütünlük gösteren merkezi bir devlet yapısını esas almıştır.^[45] Anadolu Selçuklu ordusunun ve sivil devlet yönetiminin ne zaman dönüştüğü konusu günümüzde hâlen açık değildir. Devletin kuruluş döneminde, yani 11. yüzyıl sonlarından 12. yüzyıl sonlarına kadar orduda olduğu kadar idari yapıda da Türkmen unsurların hakim olduğu ileri sürülmektedir. Buna göre gulam istihdamı 12. yüzyıl sonlarından itibaren gelişmiştir. Bu bir yüzyıllık dönem hakkında bilgi veren kaynaklarda gulamlara ilişkin hiçbir bilgi bulunmaz, 1176 yılındaki Miryokefalon Muharebesi’nde sonra bu konuda bilgiler bulunmaktadır.^[112] Bu tespit dikkate değer olmalıdır, Doğan Avcıoğlu, Miryokefalon’da yenilgi üzerine Konstantinopolis’e çekilen Bizans ordusuna refakat etmek üzere üç komutan idaresinde üç birliğin görevlendirildiğini yazmaktadır. Ancak Türkmenler yolun bir kısmında Bizans ordusuna saldırırlar. İmparator I. Manuil yakınmalarına II. Kılıç Arslan “Bu Türkmenler benden bağımsız, onları kontrol edecek güçte değilim.” karşılığını vermiştir. Gerçekten de sultanın Bizans imparatoruyla anlaştığı haberi duyulunca Türkmenlerin, sultanı hainlikle suçladıkları, küfrettikleri ve ganimet paylarının alarak yurtlarına döndükleri, bir kısmının ise geri çekilmekte olan Bizans ordusuna ganimet için saldırılar düzenledikleri kaynaklarda yer almıştır.^[53] Bizans ordusuna refakat eden Selçuklu subayları ise Türkmenleri, “Kendilerine tabi olmayan kaba, asi Türkler” olarak tanımlamışlardır. Miryakefalon Muharebesi Anadolu Selçuklu Devleti ordusu ve devlet cihazı yönünden, kökten bir dönüşümün ilk işaretlerini verir, Türkmenlerin hem devlet cihazı hem de ordu için artık “güvenilmez” olduğunu göstermektedir. Kuşkusuz bu dönüşümün tek nedeni Türkmenlerin bu anlamda güvenilmez görülmesi değildir. Değişen silah bileşimleri ve askeri donanım, hafif süvarinin kullanımını sınırlamaktadır. Türkmen hafif süvarisi hızlı ve okçulukta son derece becerikli olmakla birlikte müstahkem mevkilerini kuşatılmasında yetersiz kalmaktadır. Üstelik ağır süvari birlikleri karşısında uygun donanıma sahip değillerdir.^[56] Bununla birlikte Türkmen savaşçıları Anadolu Selçuklu ordusunda daha sonraları da görülmeye devam edilmiştir. Ancak başlarda, kabile şeflerinin emri gereği ya da gönüllü olarak sultanın askeri seferlerine katılan ve sadece ganimetten pay almakla yetinen Türkmenlerin II. Süleyman Şah’ın 1202 yılındaki Gürcistan seferinde paralı asker olarak yer aldıkları ileri sürülmektedir. Daha sonraki tarihlerde paralı Türkmen askerleriyle ilgili kayıtlara rastlanır.^[113]

Görünürde sultana tabi oldukları üstün körü ileri sürülen Türkmenlerin esasen kendi kabile şeflerine itaat ettikleri kabul edilirse, merkezi devlet düzenine uyum sağlamalarının beklenemeyeceği ortadadır. Anadolu Selçuklu Devleti’nin klasik İslam devletlerinin merkezi devlet düzenini alması sırasında Türkmenlerle payitaht arasındaki uyumun ve bağın giderek yıpranması kaçınılmaz olacaktır. Merkezi devleti tanımlayan prensiplerin, Türkmenlerin göçebe ya da yarı-göçebe bir yaşam tazına aykırı gelecektir.^[114]

Gulamların ana kaynağı askeri seferler sırasında alınan esirlerdir. Savaş esirleriyle ilgili kayıtlar Miryokefalon Muharebesi’nden sonra büyük ölçüde artmıştır. İbn Bibi, II. Kılıç Arslan’ın oğullarının çevre ülkelere yaptıkları yağma seferlerinde her yıl yüz binin üzerinde esir getirildiğini belirtmiştir. I. İzzeddin Keykavus’un (h.y. 1211 – 1220) Çinçin Kalesi’nin ele geçirilmesinden sonra köle pazarlarına o denli çok köle sürülmüştür ki, fiyatlar ciddi biçimde düşmüştür. Tarihi kaynaklar, bu esirler arasında normal olarak kadın ve çocukların da olduğunu kaydetmiştir. Asi Türkmenlerden de hayli esir alınmaktadır.^[115] Diğer yandan Selçuklu sultanlarına hatırı sayılır çoklukta gulam hediye edildiği belgelerden görülmektedir. Sultanların da çeşitli hükümdarlara, devlet ricaline, hatta dönemin halifesine gulam ve cariyeler hediye gönderdiği bilinmektedir.^[116] Sonuç olarak gulam olarak yetiştirilmek üzere çok sayıda ergenlik çağına ulaşmamış oğlan çocuğu vardır. İbn Bibi’ye göre, Selçuklu sarayında Rum, Ermeni, Gürcü, Rus, Frank, Deylemli, Kazvinli, Kürt, Tacik, Hitaylı, Keşmirli, Kıpçak ve Türk vardır.^[117] Esasen gulamlar da maaş alırlardı, yılda dört kez, “bişegani” adı verilen bir maaş almaktaydılar.^[118]

Gulamlar, sultanın eli altında olduğu kadar, hatta bazen daha yüksek sayılarda olmak üzere, emirin maddi gücüne bağlı sayıda onların maiyetinde de bulunmaktadır. Öyle ki I. Alaeddin Keykubat’ın öldürttüğü 24 emirin maiyetindeki gulamların, sarayın ve sultanın güvenliğini tehdit edebilecek kadar yüksek sayıda olduğu anlaşılmaktadır. Sultanın konuya dikkati Naib Hokkabazoğlu Emir Seyfeddin tarafından çekilmiş, öldürülen emirlerin gulamlarının, kölelerinin ve hizmetkarlarının da öldürülmesini tavsiye edilmiş, sultan da bu emri vermiştir. Akabinde, sultanın kayınpederi olan Emir Komnenos’un adabınca uyarısı üzerine emir geri alınmıştır. İbn Bibi’nin anlatımından anlaşıldığı kadarıyla, birinci gruptakiler yaşça ileri, ikinci gruptakiler küçük yaşta olanlar olmak üzere iki kategori gulam vardır. Birinci gruptakilerin malları hazineye alındıktan sonra serbest bırakılmasına, ikinci gruptakilerin ise saraya taştdar olarak alınması ya da gulamhanelere gönderilmesi emrolunmuştur.^[119]

Saray gulamları içinde bir alt sınıf olarak “gulam-ı hass”, saray gulamları içinden seçilen ve sadece sultana bağlı bir kıt'a vardır. Bu sınıf, kendi içinde de çeşitli alt sınıflara ayrılarak sultanın tüm özel hizmetlerini ve muhafızlığını üstlendikleri anlaşılmaktadır. Sadece sultanın katıldığı savaşlarda değil, zaman zaman sultanın katılmadığı askeri seferlere de katıldıkları biliniyor. Sultanın emri üzerine devlet ricali ve emirlerin tutuklanması ya da kim olursa olsun birinin sultanın huzuruna çağrılması işlerini doğal olarak yerine getirmektedirler.^[120]

İkta askerleri

Anadol Selçuklu Devleti'nde askeri ikta, 12. yüzyılın sonları itibarıyla yaygın uygulama haline gelmeye başlamıştır. En belirgin olarak II. Kılıç Arslan'dan sonra subaşıların yetkilerinin sınırlandığı, böylece askeri iktaların küçültüldüğü, subaşlarının ise kendilerine bağlanan maaşlarla gelir elde ettikleri ileri sürülmektedir.^[104]^[121] İkta sahibi olan birçok bey belirlenmiş bir sayıda asker beslemekle yükümlüdür. Diğer yandan devlet ricali de maddi gücüne göre asker yetiştirirdi.^[118] I. Alaeddin Keykubat döneminde ikta askerlerinin sayısı 100 bine ulaşmıştır.^[45] Anadolu Selçuklu'nun gelişme döneminde ordunun en büyük bileşeni ikta askerleridir.^[103]

Paralı askerler

Paralı askerler daimi ordu içinde değil, askeri seferler öncesinde, bu sefer için tutulan askerlerdir.^[122] Anadolu Selçuklu ordusunda paralı askerlerin istihdam edildiğine dair en eski kayıtlar II. Süleyman Şah’ın 1202 yılındaki Gürcistan seferine ilişkindir.^[123] Çok farklı etnik unsurlar arasından alınan paralı askerlere örnek olarak Gotlar, Germenler, Normanlar, Franklar, Ermeniler, Ruslar, İskandinavlar, Sırplar, Kıpçaklar, Uzlar, Peçenekler, diğer Türkopoller^[124] sayılmaktadır.^[125]

Ekonomi ve maliye

Köyler tarımsal üretimin merkezleriyken, kalabalık kent nüfusunun çoğunluğunu zanaatçılar ve işçiler oluşturmaktadır. Bu nüfusun kentlerde toplanabilmesini sağlayan ise ticarettir. Uluslararası transit ticaret yollarının uzağındaki bile hatırı sayılır bir ticaret hacmi görülmektedir.^[45]

Anadolu Selçukluları ticarete ve yol güvenliğine büyük önem verdiler. Kervan yollarının güvenliğinin sağlanmasına bağlı olarak Anadolu'da ticaret çok gelişti. Karadeniz ve Akdeniz'deki limanlar önemli birer dış ticaret merkezi durumuna geldi. Ticareti güvence altına alan devlet, karada haydutların, denizde korsanların saldırısına uğrayarak malları yağmalanan tüccarların zararlarını karşılıyordu. Gerek yolculukları sırasında, gerekse kervansaray ve hanlarda konakladıklarında tüccar ve yolcuların güvenliği ve ihtiyaçları sağlanıyordu. Anadolu Selçuklularında özellikle dokumacılık çok gelişmişti. Ayrıca Anadolu'nun çeşitli bölgelerindeki demir, bakır, gümüş gibi madenler işletiliyordu.

Şehirlerin sağladığı vergi gelirleri içinde en büyük toplam tutan ticari emtiadan alınan vergilerdir. Ayrıca pazarlardan “bac” adı altında bir harç alınırdı. Ticaretten alınan vergileri toplayan ve denetleyen, maaşlı ya da iltizam usulü çalışan “şahne” adı verilen görevlilerdir.^[45] Gayrımüslim halktan alınan cizyeyi “muhassılan-ı harac” adı verilen görevliler tahsil etmektedir.^[126] Cizye, Anadolu Selçuklu hazinesi içinde en büyük gelir kalemidir.^[127]

Toprak kullanımı

Anadolu Selçuklu Devleti'nde uygulanan şekliyle toprak kullanımı rejiminde mevcut tarım yapılan arazi, miri topraklar ve bir kısım koşullara göre özel topraklar olarak iki farklı statüdedir. Miri topraklar, mülkiyeti sultana ait olmak üzere, has arazi, ikta ve vakıf arazileri olarak kategorilenmektedir. Esasen, mülkiyeti uygulamada sultana ait görünmekle birlikte gerçekte devlete ait arazilerdir, sultan değiştiğinde mülkiyet hakları yeni sultana devrolmaktadır. Has arazilerin vergi gelirleri sultana ve hanedan üyelerine ait olan topraklardır. İkta arazileri ise mülkiyet hakların yine devlete ait olmak üzere, vergi gelirlerinin tümü ya da bir kısmı devlete verilen belirlenmiş bir hizmet karşılığı olmak üzere şahıslara tahsis edilen arazilerdir. Bu şahıslar ümera, yani devlet bürokrasisinde bir makam işgal eden ve o makama bağlanan hizmetleri yerine getiren devlet ricali ya da ikta askerleridir.^[128]

İkta sistemi

Anadolu Selçuklu Devleti'nde toprak mülkiyeti düzeni “Miri toprak düzeni”dir. Mülkiyet esas olarak devlete aittir ve devlet toprağı işlemek üzere vergi ödemek karşılığında köylülere bir bakıma kiraya vermiştir. Bu toprakların vergisini toplama hakkı ikta sahiplerine verilmiştir. İkta sahibinin aldığı bu vergiler onun, belirlenmiş bir devlet hizmetini yerine getirmek karşılığında alacağı maaş yerine geçmektedir. Yönetimi ve mali durumu özerktir, devlet tahsildar gönderemez.^[45] Anadolu Selçuklu’da hemen hemen bütün topraklar miri rejime tabidir. Devlet ricali de ikta sahibi kılınmıştır. Ama çoğunluğu askeri iktadır. İktalar verasete tabi olmadığı gibi kaydi hayat şartı da yoktur, verilen hizmet süresi için verilmiştir. Devlet riacali de çok büyük arazilerden ikta olarak yararlanıyor olmasına karşın aynı stadüdedir.^[129]

İkta sisteminin sonucu olarak tarımdan alınan vergiler hazineye değil ikta sahibine ödenirdi. Devlet zekatın onda birini ürün vergisi olarak toplardı. Vergiye esas olan toprak birimi “çift-i avamil”dir, bir çift hayvanla sürülebilecek genişlikteki tarımsal arazidir ve yıllık vergisi nakden ödenmek üzere bir dinardır.^[45]

Mülk arazi

Mülk arazisi, çoğu kez devlete önemli hizmeti geçmiş kişilere mülkiyet hakkıyla birlikte verilen arazidir. Mül arazisi sahibi, mülkiyetin getirdiği tüm haklara, kullanma, miras bırakma, bağışlama, kiraya verme vs. sahiptir.^[130]

Vakıf arazisi

Çeşitli vakıfların faaliyetlerini sürdürmek için gereken geliri sağlayan gayrimenkul varlıklarıdır. Bu arazilerin vergi ya da kira gelirleri doğrudan doğruya vakıflara kalmaktadır.^[130]

Uluslararası transit ticaret

Uluslararası transit ticaretin gelişmesiyle birlikte yeni yeni pazar alanları oluştu, var olanlar genişledi. Özellikle Kayseri’de 13. yüzyılda yazları çalışan ve yabancı tüccarın büyük rağbet ettiği geniş bir pazar ün kazandı. Yabancı tüccarın büyük ölçüde faaliyette bulunduğu bu pazar “Yabanlu Pazarı” olarak bilinmektedir.^[131]

Sosyal teşekküller

Anadolu Selçukluları döneminde ülkenin hemen her yerinde imarethaneler vardı. Buralarda yoksul halka, öğrencilere ve yolculara parasız yemek verilirdi. Başlıca eğitim kurumları medreselerdi. Başta Konya, Sivas, Tokat ve Amasya olmak üzere birçok kentte medreseler kurulmuştu. Darüşşifa denen hastaneler daha çok Divriği, Sivas, Tokat, Amasra, Kayseri, Konya ve Kastamonu gibi kent merkezlerinde yoğunlaşmışlardı. Kent ve kasabaları birbirine bağlayan yollar üzerinde han ve kervansaray denen konaklama yerleri vardı. Ulaşım ve ticaretin gelişmesine bağlı olarak bu tür konaklama yerlerinin sayısı gittikçe arttı. Bu kurumların giderleri vakıflarca karşılanırdı.

Kültür

Anadolu Selçuklu Devleti'nde kültürel yapı, iki yüzyıl süreye yayılan Oğuz göçleriyle, Orta Asya Türk kültürünün, sıkı ya da gevşek bir İslam anlayışı süzgecinden geçmiş yapıları, İran kültürü ve yerli Bizans kültürünün bir bileşkesi olarak şekillenmiştir.^[132]^[133] Sonuçta ortaya çıkan, orijinal, benzersiz bir kültürel sentezdir. Doğal olarak Anadolu'nun bütününde aynı kültürel yapıların görülmesi beklenemez. Orta Asya ve Horasan’dan gelen göçebe – sürücü Türkmen topluluklarının yoğun olduğu Danişmend illeri olan Tokat, Niksar, Sivas ve Kayseri bölgelerinde Orta Asya kültürünün, Artuklu bölgesinde İslam önce Iran kültürünün, siyasi merkez olan Konya ve çevresi açılımında ise Orta Asya birikiminden kopuk, Bizans – İslam sentezlemesi denilebilecek bir kültürel yapılanış görülmektedir.^[133] Öyle ki bu durum oğullara verilen adlarda belirtin olarak izlenmektedir. Hanedan ailesi, eski Türk adlarını kısa sürede terk ederek oğullarına Keykavus, Keykubat, Keyhüsrev gibi tarihi İran efsanevi kahraman ya da hükümdar adları vermeyi yeğlemiştir.^[134] Türkler yönünden ise, henüz Orta Asya yaşam biçimini, kültürel ögelerini ve inançlarını taşımaya devam eden, İslam kültür ve inançlarını bütünleştirememiş görünüm vardır. Köy ya da kente yerleşenler İran ve İslam kültürlerinin etkisine girerken, hâlen yarı göçebe geçim ekonomisini sürdüren gruplar ise yerleşim yerlerinde uzak, bol yağış alan bölgeleri, ya da “uçları” tercih etmişlerdir.^[133]

Dil

Anadolu'nun yeni sahipleri Oğuzlar, 11. ve 12. yüzyıllarda Türkçeyi sadece konuşma dilinde ve sözlü edebiyat geleneklerinde yaşatmaktaydılar. Bu döneme ait Anadolu'da Türkçe yazılmış hiçbir eserin olmayışı, bize Oğuzların yazı dillerinin bulunmadığını, hatta Kutadgu Bilig gibi dev bir eserin dilini, yani Türkistan yazı dilini bilmediklerini düşündürmektedir. Büyük Selçuklu Devletine hakim olan dil anlayışı, Anadolu'da da değişmemiş ve iki yüz yıl, yazı dili ihtiyacına Arapça ve Farsça cevap vermiştir. Bu süre içinde Anadolu Selçuklularının resmi ve edebi dili Farsça, ilim dili Arapçadır.^[135] İbn Bibi, Anadolu Selçuklu döneminde Anadolu'da beş dil konuşulduğunu belirtmektedir. Bunlar muhtemelen Rumca, Türkçe, Farsça, Ermenice ve Süryanice'dir.^[132]

Toplumsal yapı

Anadolu'ya kabaca 1075 civarından itibaren büyük sayıda Oğuz göçü gerçekleşmişti. Anadolu Selçuklu Devleti bu göç hareketinin sağladığı nüfus şartlarında doğmuştur. Ancak Anadolu nüfusu hâlen seyrektir. Hele 11. yüzyıl boyunca Haçlı Seferleri'nin ve iç çatışmaların soncu nüfus daha da seyrelmişti. Bununla birlikte I. Mesud'un hükümdarlık döneminde (116 -115) imar çalışmaları başlatılırken Anadolu Türkmenler için çok daha güvenli bir hal almıştı. Yine de Türkmen nüfus çok büyük ölçüde göçebe – sürücü olduğundan ekonomik ilişkilerin gelişmesi ve devlet gelirlerinin artırılabilmesi için daha fazla yerleşik – tarımcı nüfus gerekmektedir. Oysa zaten önceki yüzyıllarda yaşanan Bizans – Sasani ve Bizans – Arap savaşları Anadolu ekonomisini bir hayli daraltmıştı. Arap akınlarının ardından gelen Selçuklu akınları da, tarımdan beslenen Bizans kentlerini büsbütün daraltmıştır. Sonuçta Anadolu, tarımsal nüfusun ekonomiyi döndüremediği bir duruma gelmiş, tarımsal nüfusun büyütülmesi gerekmiştir.Bu gereksinimle I. Mesud, II. Kılıç Arslan, I. Gıyaseddin Keyhüsrev ve bazı Danişmendli, Artuklu yöneticiler civar bölgelerden nüfus getirerek toprak, tarım hayvanları, tarım aletleri, tohumluk vs. vermişler, çalışan – üreten nüfusu genişletmeye çalışmışlardır.^[136]^[137]^[138]

Anadolu Selçuklu Devleti'nin kuruluş döneminden Moğol istilasına kadar olan varoluş süresi boyunca nüfus yapısını söyleyecek yeterlilikte kaynak bulunmamaktadır. Anadolu'ya ilk Türk akınlarında Rumların doğu bölgelerinden batıya doğru iskan değiştirdikleri, bu bölgelere zamanla daha büyük Türk nüfusu geldiği bilinmektedir. Bu Türkmen nüfusun bir bölümü, sultanlar tarafından ele geçirilen kentlerin yerli halkı tahliye edilerek onların yerlerine yerleştirilmesiyle yerleşik yaşama geçmişlerdir. Bu konuda çeşitli örnekler vardır. Örneğin Muhiddin Mesud Şah, 1197'de Kastamonu'ya bağlı Zalifre'yi (günümüzde Safranbolu) aldıktan sonra yerli Hristiyanların vergi ödeyerek şehirde kalma taleplerini kabul etmeyerek onları sürmüş, yerlerine Türkmenleri yerleştirmiştir. Bu tarz uygulamalar, Anadolu Selçuklu Devleti'nin ilk dönemlerindeki uygulamadır. Daha sonra Türkmenlerin iskanı, parçalara ayrılarak "uç”lara yerleştirilmesi şeklindedir. Böylelikle hem sınır boylarında bir düşman tecavüzüne karşı devletin ordusunun müdahalesinden önce karşı koyacak kuvvetler bulundurulmuş oluyordu, hem de ülke içinde çeşitli sorunlara yol açabilecek Türkmen nüfusu değişken ve otoritenin zayıf olduğu bölgelere gönderiliyordu.^[138]

Bu ve daha sonraki dönemlerde Anadolu'ya gelen Türklerin tümü göçebe – sürücü değildir, bir kısmı geldikleri yerlerde yerleşik hayata uyum sağlamış ailelerdir. Yine de Türklerin çoğunluğu hayvancılık, halı ve kilimcilikle geçim sağlayan unsurlardı. Yarı göçebe Türkmenler gruplarının çoğunluğu Batı, Güney ve Güneydoğu Anadolu bölgelerinde toplanmıştır. Orta Anadolu'da çoğunluk yerleşik köy ve şehir topluluklarıdır. Yine de yerleşik toplulukları Anadolu nüfusunun çoğunluğunu oluşturmaktadır. Bunun sonucu olarak devlet, yerleşik tarımcıları, zanaatçıları ve tüccarları, üretimin ve dolaşımın gereği olarak himaye etmektedir. Diğer yandan yarı göçebe Türkmen toplulukları bu himayenin dışında yer alır. Bu durum yerleşik halk ve sonuçta devlet için üstesinden gelinmesi güç sorunlar da yaratmıştır. Yarı göçebe Türk topluluklarının yazlak – kışlak arasındaki mevsimlik göçlerinde tarlalara, bağ ve bahçelere zarar verdikleri, bu yüzden köylülerle aralarında zaman zaman da olsa sürtüşmeler yaşandığı, devletin zarara uğrayan köylerin o yılki vergi borçlarını iptal ettiği, hatta tohumluk ve hayvan vermek zorunda kaldığı ileri sürülmektedir. Sonuçta o devirlerden günümüze ulaşan belgelerde Türkmenlerle ilgili ağır ithamlar görülür.^[45]^[139] Benzer sorunlar Büyük Selçuklu Devleti'yle kendi topraklarındaki Türkmen grupları arasında da yaşanmış, sultanlar Türkmenleri Anadolu'ya sevk etmeye çalışmışlardır.^[140] Sarayın yönetim prensiplerine göre şekillenen yönetim tarzı, Türkmen grupların henüz yerleşik yaşama geçmemiş olan büyük kısmıyla uzlaşamasının yol açtığı bu durum karşısında merkezi yönetim, bu Türkmen gruplarının yerleşik yaşamın süregeldiği alanların dışına, ama Hristiyan sınır boylarına sürmüştür. Bu bölgelerde, yine saray tarafından kendi aralarından belirlenerek atanan bir uç beyinin yönetiminde varlıklarını sürdürmüşlerdir. Bu beyler dışında kalan ve saraya hakim İran kültürü ile etkilenmiş ve sarayın yönetim tarzıyla uyum sağlayabilmiş Türkmen seçkinler ise, buna rağmen geleneksel yaşam görüşlerini inatla, bilinçli bir direnme göstererek sürdürmüş görünmektedirler.^[51]

Selçuklular Devleti'nde edebiyat ve düşüncede büyük gelişmeler oldu. Necmeddin İshak, Muhiddin Arabi, Sadreddin Konevi, Mevlana Celaleddin Rumi gibi bilgin ve yazarlar yetişti.

Mimari

Anadolu Selçukluları ülkenin pek çok yerinde cami, han, kervansaray, imaret, köprü, çeşme ve medreseler yaptırdılar. Beyşehir'deki Eşrefoğlu Camisi (1296), Anadolu Selçuklu mimarisinin özelliklerini taşıyan en önemli örneklerden biridir. Ağaç direkler üzerine kurulan, içi çini mozaik ve ağaç oyma işleriyle süslenen tip camilerin başka örnekleri de vardır.

Anadolu Selçuklu sultanları adına yapılan kervansaraylar "Sultan Han" ya da "Han" olarak adlandırılırdı. Hanlar çok büyük boyutlu yapılardı, bir bakıma sultanın ihtişamını yansıtmaktaydılar.

Anadolu Selçuklu mimarisinin günümüze kalan en önemli örnekleri arasında, Konya'da Alâeddin Camii, Karatay Medresesi, İnce Minareli Medrese, Beyşehir'de Kubadabad Sarayı, Niğde'de Alâeddin Camii, Ankara'da Aslanhane Camisi, Kayseri'de Huand Hatun Camii ve Külliyesi, Afyonkarahisar'da Ulucami, Erzurum'da Çifte Minareli Medrese, Sivas'ta Gök Medrese, Buruciye Medresesi ve Çifte Minareli Medrese, Kırşehir'de Melik Gazi Kümbeti, Ahlat'ta Ulu Kümbet ve Çifte Kümbetler ile Nevşehir'de (Tuzköy camii, Kızılkaya camii) ve diğer yapılar (Nevşehir Kalesi vb), Çankırı'da Taşmescid gösterilebilir.

Anadolu Selçuklu büyük mimari yapıtlarının hepsi de emirler, komutanlar gibi devlet ricali ya da sultanlar tarafından yaptırılmıştır. Bu inşa girişimlerindeki birincil amaç, politik yaşamın gereklerine göre şekillenmiş bir araç ve politik kariyerin bir unsur olmalarıdır. Bu konuda en belirgin örnek, I. Alaeddin Keykubat'ın ele geçirdiği Alanya'nın son Bizans beyinin kızı olan ilk eşi Mahperi Hatun'un eşinin ölümünün hemen ardından Müslüman olması ve bir külliye yaptırmış olmasıdır. Mahperi Hatun eşinin ölümünde Sadeddin Köpek'le anlaşarak oğlu II. Gıyaseddin Keyhüsrev'i devlet ricaline sultan seçtirmiş olması, kocasının ikinci eşi Gaziye Hatun'u ve iki oğlunu ki bunlardan İzzeddin Kılıçarslan Alaeddin Keykubad tarafından veliaht gösterilmişti, öldürtmesi, iki kızını ülke dışına sürdürmesi ile bilinir. Dahası oğlu tahta çıktığında henüz 16 yaşındadır ve annesinin onun vasiliğini üstlenmesi gerekecektir. Bunların sonucunda Müslüman olmasının zorunlu olduğu ileri sürülür. Daha sonra politik durumunu pekiştirmek amaçlı olduğu ileri sürülen bir külliye ve dört kervansaray yaptırmıştır.^[141]

Anadolu’daki değişim

Anadolu Selçuklu Devleti'nin kurulması ve genişlemesi, Anadolu'da kendi düzenini kurması, Anadolu toplumlarını, bir bütün olarak büyük ölçüde değiştirmiş, dönüştürmüştür. Yukarıda da belirtildiği gibi, Türkler'in Anadolu'ya büyük kitleler halinde, bu kez yurt edinmek için gelmeye başladıkları 1075'ten önce, Anadolu'da hem toplumsal yapı, hem nüfus yoğunluğu, hem de ekonomik ilişkiler ağır bir gerilemenin sonuç tablosunu göstermekteydi. Anadolu Selçuklu'nun kuruluş dönemi bu durum daha da sarsılmıştır. Hele I. Haçlı Seferi’nin yol açtığı çalkantılarla bütün bu yönlerden durum kötüleşmiştir. Ancak siyasi ve toplumsal çalkantılar, Konya Sultanlığı halindeki Anadolu Selçuklu Devleti’nin Anadolu’da görece bir siyasi birlik sağlaması, merkezi bir devlet cihazı oluşturmasıyla gelişme yönüne girmiştir.

Anadolu Selçuklu’nun sarsıntılı kuruluş dönemi ve öncesinde, bazıları bütün bütün terk edilmiş ya da nüfusları büyük ölçüde azalmış kentlerin, devletin gelişme döneminde yeniden canlandığı, yeni yeni kentlerin kurulduğu anlaşılmaktadır. Arap coğrafyacı İbn Said, Anadolu’da gelişkin 24 şehrin bulunduğunu belirtmektedir. Ticaret yollarıyla birbirine bağlı olan bu kentlerden bazılarında nüfus 100 binin üzerindedir. İlhanlı Devleti’nin yıkılması ve Anadolu üzerindeki Moğol baskısının kalmasıyla ortaya çıkan Anadolu Beylikleri Dönemi’nde Anadolu Selçuklu’nun iç politika prensiplerinin esasen sürdürülmesi sayesinde sosyoekonomik ve kültürel gelişme sürdürülmüştür. Arap gezgin İbn Batuta, 14. yüzyılın ilk yarısında Anadolu için “refah ve şefkat ülkesi” diye yazmaktadır.^[142]

Doğuda Moğol yayılması ve onların önünden çekilen Kıpçaklar’ın etkisi yanında Anadolu’daki belirtilen sosyoekonomik gelişmeler, kalabalık Oğuz topluluklarının Anadolu’ya gelip yerleşmesine yol açmıştır. Günümüzde Osmanlı Tahrir Defterleri üzerinde yapılan bir araştırma, Anadolu’da Oğuz boylarının adını taşıyan 890 köy olduğunu göstermektedir.^[143]

Ayrıca bakınız

Kaynakça

Özel

^ Encyclopedia Britannica: "Modern Turkish is the descendant of Ottoman Turkish and its predecessor, so-called Old Anatolian Turkish, which was introduced into Anatolia by the Seljuq Turks in the late 11th century ad." [1] 2 Nisan 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
^ Bernard Lewis, Istanbul and the Civilization of the Ottoman Empire, 29; "Even when the land of Rum became politically independent, it remained a colonial extension of Turco-Persian culture which had its centers in Iran and Central Asia","The literature of Seljuk Anatolia was almost entirely in Persian ..."
^ "Institutionalisation of Science in the Medreses of pre-Ottoman and Ottoman Turkey", Ekmeleddin Ihsanoglu, Turkish Studies in the History and Philosophy of Science, ed. Gürol Irzik, Güven Güzeldere, (Springer, 2005), 266; "Thus, in many of the cities where the Seljuks had settled, Iranian culture became dominant."
^ Andrew Peacock and Sara Nur Yildiz, The Seljuks of Anatolia: Court and Society in the Medieval Middle East, (I.B. Tauris, 2013), 71-72
^ Turko-Persia in Historical Perspective, ed. Robert L. Canfield, (Cambridge University Press, 1991), 13.
^ Metin Bozkuş, Anadolu Selçuklularında Sosyal, Dini ve Merkezi Yapı 22 Aralık 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. sh.: 4
^ Grousset, Rene, The Empire of the Steppes: A History of Central Asia, (Rutgers University Press, 2002), 157; "...the Seljuk court at Konya adopted Persian as its official language.".
^ Bernard Lewis, Istanbul and the Civilization of the Ottoman Empire, (University of Oklahoma Press, 1963), 29; "The literature of Seljuk Anatolia was almost entirely in Persian...".
^ Andrew Peacock and Sara Nur Yildiz, The Seljuks of Anatolia: Court and Society in the Medieval Middle East, (I.B. Tauris, 2013), 132; "The official use of the Greek language by the Seljuk chancery is well known".
^ Osman Turan, Selçuklular Tarihi
^ Osman Turan, Türkiye Selçukluları Tarihi Ansiklopedisi, sh.: 64
^ Osman Turan, Türkiye Selçukluları Tarihi Ansiklopedisi, sh.: 60-65
^ Cem Boz, “Saltana Naibi Eminüddin Mikail’in Hayatı ve Türkiye Selçuklu Devleti Tarihindeki Yeri” sh.: 17 ve dipnot
^ Salim Koca, “Diyar-ı Rum”un (Roma Ülkesi = Anadolu) “Türkiye” Haline Gelmesinde Türk Kültürünün Rolü, sh.: 7
^ Salih Özbaran, Bir Osmanlı kimliği: 14.-17. yüzyıllarda Rûm/Rûmi Aidiyet ve İmgeleri, Kitap Yayınevi, 2004, ISBN 9789758704798, p. 55.
^ Sezgin Güçlüay, “Anadolu Selçuklu Devleti’nin Ticaret Politikası” 3 Ekim 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
^ Mustafa Kafalı, “Türkiye Selçukluları ve Anadolu Beylikleri” 28 Mart 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. sh.: 22
^ ^a ^b ^c Yasemin Aktaş, “Anadolu Selçuklu Sultanı III. Gıyaseddin Keyhüsrev ve Saltanatının İlk Yılları” 29 Ocak 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. sh.: 198
^ Salim Koca, “Diyar-ı Rum”un (Roma Ülkesi = Anadolu) “Türkiye” Haline Gelmesinde Türk Kültürünün Rolü, sh.: 14
^ ^a ^b Claude Cahen, sh.: 73, 74
^ Claude Cahen (İng. çev.:J. Jones-Williams) (1968), Pre-Ottoman Turkey: a general survey of the material and spiritual culture and history c. 1071-1330, New York: Taplinger, (İngilizce) say.. 73-4.
^ Osman Turan, Türkiye Selçukluları Tarihi Ansiklopedisi,sh.:84
^ Azimi,sh.:361, A'lak ul-hatira, British Museum, DD. 23334,sh.:34b
^ Anonim Selçuk-name,sh.:36
^ Osman Turan, Türkiye Selçukluları Tarihi Ansiklopedisi,sh.:75-80
^ John Julius Norwich (1991), Byzantium: The Apogee, Londra:Penguin ISBN 0-140011448-3 (İngilizce)s.1081
^ Vryonis, Speros (1972) The Decline of Medieval Hellenism in Asia Minor and the Process of Islamization from the Eleventh through the Fifteenth Century University of California Press, say. 112-3.
^ Osman Turan, Türkiye Selçukluları Tarihi Ansiklopedisi,sh.:98-102
^ Anna Komnini, Aleksiad, II, s.63, 67
^ Demirkent, Işın (2014). Türkiye Selçuklu Hükümdarı Sultan I. Kılıç Arslan. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları. ISBN 978-975-16-2673-8.
^ Aleksiad, II, s.80-81
^ Edessalı Mateos, s.211; Süryani Mihail, s.185-187; Ebu'l Ferec, s.233; Aleksiad, II, s.79
^ Osman Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, s.128
^ İznik 27 Ocak 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Türk Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi
^ Osman Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, s.130-131
^ Osman Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, s.175-176
^ İbn ül-Esir, Kahire 1303, X, s.151
^ Süryani Mihail, III, s.194-195
^ Aleksiad, Fr. trc. B. Leib, Paris 1945, III, s.154
^ Sıbt ibn ül- Cevzi, Mir'at uz-zaman, Topkapı, III. Ahmed, no: 2907 (XIII), 150a
^ Süryani Mihail, III, s.194
^ Ebu'l Ferec, s.243
^ İbnü'l Kalanisi, Zeyl Tarih Dımaşk, Beyrut 1908, s.158
^ Nejdet Kaymaz, sh.: 111
^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ İsmail Mazgit
^ "SELÇUKLULAR". TDV İslâm Ansiklopedisi. 20 Ocak 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Mart 2024.
^ Sevim, Merçil, Selçuklu Devletleri, s. 488-493.
^ Muharrem Kesik, “Mesud II”, s. 343-344.
^ Запорожец В. М. Сельджуки 4 Ekim 2023 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. — М.: Воениздат, 2011. — 294 с. — ISBN 5203021252, Глава VII, § 2.
^ Öden, Zerrin Günal (20 Aralık 2000). "Kadı Burhaneddin Karşısında Bir Selçuklu Şehzadesi Kılıç Arslan". BELLETEN. 64 (241): 847-862. doi:10.37879/belleten.2000.847. ISSN 0041-4255. 12 Ağustos 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Mart 2024.
^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g Nejat Kaymaz, sh.: 102, 104
^ Erkan Göksu, “Türkiye Selçuklularında Ordu” sh.: 34 - 37
^ ^a ^b Doğan Avcıoğlu, Türklerin Tarhi, 5. kitap Tekin Yayınevi 2015 sh.: 1959
^ ^a ^b Hüseyin Kayhan, sh.: 104
^ Erkan Göksu, “Türkiye Selçuklularında Ordu” sh.: 39
^ ^a ^b Erkan Göksu, “Türkiye Selçuklularında Ordu” sh.: 38 – 42, 118, 119
^ Hüseyin Kayhan, sh.: 100
^ Aydın Taneri, sh.: 133
^ Mustafa Safran, Alaeddin Keykubat’ın Otorite Anlayışı ve Ümera Katli Meselesi 2 Şubat 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. sh.: 97
^ Nejat Kaymaz, sh.: 99
^ Nejat Kaymaz, sh.: 101
^ Aydın Taneri, sh.: 133, 134
^ Mustafa Lamba, Hüseyin Metin, sh.: 97 – 99, 133
^ Mevlüt Günler, sh.: v
^ Mustafa Lamba, Hüseyin Tekin, sh.: 99
^ Nejdet Kaymaz, sh.: 120
^ Nejat Kaymaz, sh.: 132, 133
^ Aydın Taneri, sh.: 134
^ Nejat Kaymaz, sh.: 100 - 133
^ Abdullah Burgu, II. Kılıçarslan’ın Bizans Politikası 13 Şubat 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. sh.: 287
^ Ahmet Tabakoğlu, sh.: 4
^ Salim Koca, “Selçuklu İktidarının Belirlenmesinde Rol Oynayan Güçler ve Alaeddin Keykubat’ın Türkiye Selçuklu Tahtına Çıkışı” sh.: 3, 4, dipnot
^ Yasemin Aktaş, sh.: 199
^ Nejat Kaymaz, sh.: 101, 102
^ Mustafa Lamba, Hüseyin Tekin, sh.: 100, 101
^ Nejat Kaymaz, sh.: 105, 106
^ Mustafa Lamba, Hüseyin Metin, sh.: 101
^ Derviş Küçükyıldırım, “Mevlâna’nın ve Pervâne Mu’înü’d-Dîn Süleyman İle İlişkileri” 13 Şubat 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. sh.: 5
^ Nejat Kaymaz, sh.: 106 dipnot
^ Nejat Kaymaz, sh.: 107, 108
^ ^a ^b Rukiye Çevik, sh.: 58 - 59
^ Mustafa Lamba, Hüseyin Metin, sh.: 117
^ Rukiye Çevik, sh.: 75, 76
^ Refik Turan, “Türkiye Selçukluları ve Anadolu Beylikleri Döneminde Kültür ve Medeniyet” – Genel Türk Tarihi, cilt 4 - sh.: 366, 367
^ Mustafa Lamba, Hüseyin Metin, sh.: 122
^ ^a ^b ^c Mustafa Lamba, Hüseyin Metin, sh.: 121
^ ^a ^b Mustafa Lamba, Hüseyin Metin, sh.: 110
^ Mustafa Lamba, Hüseyin Metin, sh.: 123, 124
^ Refik Turan, “Türkiye Selçukluları ve Anadolu Beylikleri Döneminde Kültür ve Medeniyet” – Genel Türk Tarihi, cilt 4 - sh.: 371
^ Rukiye Çevik, sh.: 63, 64
^ Refik Turan, “Türkiye Selçukluları ve Anadolu Beylikleri Döneminde Kültür ve Medeniyet” – Genel Türk Tarihi, cilt 4 - sh.: 370
^ Mustafa Lamba, Hüseyin Metin, sh.: 124
^ Mustafa Lamba, Hüseyin Metin, sh.: 107, 108
^ Rukiye Çevik, sh.: 59, 60
^ Rukiye Çevik, sh.: 60, 61
^ Rukiye Çevik, sh.: 62
^ Rukiye Çevik, sh.: 62, 63
^ Rukiye Çevik, sh.: 63
^ Rukiye Çevik, sh.: 65 - 68
^ Mustafa Lamba, Hüseyin Metin, sh.: 137
^ Rukiye Çevik, sh.: 83
^ Mustafa Lamba, Hüseyin Metin, sh.: 126, 127, 134
^ ^a ^b ^c Mustafa Lamba, Hüseyin Metin, sh.: 136
^ ^a ^b Mustafa Lamba, Hüseyin Metin, sh.: 130
^ Nejat Kaymaz, sh.: 124 dipnot
^ Nevzat kaymaz, sh.: 110
^ ^a ^b Hüseyin Kayhan, sh.: 106
^ Züriye Çelik, “Moğol İstilası ve Türkiye Selçuklu Devleti” 2 Şubat 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. sh.:
^ Erkan Göksu, “Türkiye Selçuklularında Ordu” sh.: 20 - 23
^ Salim Koca, “Selçuklu İktidarının Belirlenmesinde Rol Oynayan Güçler ve Alaeddin Keykubat’ın Türkiye Selçuklu Tahtına Çıkışı” sh.: 6 dipnot
^ Refik Turan, “Türkiye Selçukluları ve Anadolu Beyliklerinde Teşkilat” sh.: 159
^ Erkan Göksu, “Türkiye Selçuklularında Ordu” sh.: 34, 35
^ Erkan Göksu, sh.: 124
^ Erkan Göksu, “Türkiye Selçuklularında Ordu” sh.: 38
^ Erkan Göksu, “Türkiye Selçuklularında Ordu” sh.: 67, 68
^ Erkan Göksu, “Türkiye Selçuklularında Ordu” sh.: 72, 73
^ Erkan Göksu, “Türkiye Selçuklularında Ordu” sh.: 75
^ ^a ^b Refik Turan, “Türkiye Selçukluları ve Anadolu Beylikleri Döneminde Kültür ve Medeniyet” sh.: 374
^ Erkan Göksu, “Türkiye Selçuklu Devletinde Gulam Eğitimi ve Gulamhaneler” sh.: 69, 70
^ Erkan Göksu, “Türkiye Selçuklu Devletinde Ordu”, sh.: 45, 46
^ Erkan Göksu, “Türkiye Selçuklularında Ordu” sh.: 94, 95
^ Erkan Göksu, “Türkiye Selçuklularında Ordu” sh.: 110
^ Erkan Göksu, sh.: 122
^ Bizans ordusunda 11. yüzyıldan itibaren görev yapmış hristiyan Türkler ve bunların Rum kadınlardan olan oğulları – Yılmaz Daşçıoğlu, “Savaş ve Edebiyat” 2. cilt 19 Ocak 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. sh.: 95
^ Erkan Göksu, sh.: 110, 111
^ Refik Turan, “Türkiye Selçukluları ve Anadolu Beylikleri Döneminde Kültür ve Medeniyet” – Genel Türk Tarihi, cilt 4 - sh.: 373
^ İlhan Erdem, “Türkiye Selçuklu-İlhanlı İktisadi, Ticari İlişkileri ve Sonuçları 22 Temmuz 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. sh.: 55
^ Mustafa Lamba, Hüseyin Metin, sh.: 129
^ Nejat Kaymaz, sh.: 98
^ ^a ^b Mustafa Lamba, Hüseyin Metin, sh.: 132
^ Rıdvan Çolak, sh.: 28
^ ^a ^b Tuncay Baykara
^ ^a ^b ^c Koray Özcan, sh.: 21 –“
^ Hilmi Ziya Ülken, “Türkiye Tarihinde Sosyal Kuruluş ve Toprak Rejiminin Gelişmesi” 2 Şubat 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. sh.: 43
^ Leyla KARAHAN,"“Anadolu’da Türk Yazı Dilinin Gelişimi”^{[ölü/kırık bağlantı]}
^ Ahmet Tabakoğlu sh.: 3 4
^ Tuncer Baykara, “Türkiye Selçuklu Döneminde Toplum ve Ekonomi” 13 Şubat 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. sh.: 29
^ ^a ^b Nihal Taşçı, sh.: 5
^ Refik Çolak, sh.: 24, 25
^ Salim Koca, “Diyar-ı Rum”un (Roma Ülkesi = Anadolu) “Türkiye” Haline Gelmesinde Türk Kültürünün Rolü, sh.: 8
^ Alptekin Yavaş, sh.: 414, 415
^ Salim Koca, “Diyar-ı Rum”un (Roma Ülkesi = Anadolu) “Türkiye” Haline Gelmesinde Türk Kültürünün Rolü, sh.: 28, 29
^ Salim Koca, “Diyar-ı Rum”un (Roma Ülkesi = Anadolu) “Türkiye” Haline Gelmesinde Türk Kültürünün Rolü, sh.: 32

Genel

Ahmet Tabakoğlu, “Bin Yıllık Türkiye İktidadı Tarhi”21 Aralık 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
Alptekin Yavaş, “Anadolu Selçuklu Banilerinin Politik Yaşamlarıyla Mimari Faaliyetleri Arasındaki İlişkiler”
Aydın Taneri, “Müsameretü’l – Ahbar’ın Türkiye Selçukluları Devlet Teşkilatı Bakımından Değeri”2 Haziran 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
Erkan Göksu, “Türkiye Selçuklularında Ordu”19 Ocak 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
Erkan Göksu, “Türkiye Selçuklu Devletinde Gulam Eğitimi ve Gulamhaneler”2 Şubat 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
Fazlı Konuş, (2006) Selçuklular Bibliyografyası (Temel kaynakların Açıklaması ile Beraber), Erciyeş Üniversitesi (Yüksek Lisans Tezi) Konya: Çizgi Kitabevi
Hüseyin Kayhan, “Kösedağ Savaşı’na Kadar Türkiye Selçuklu Devletinde Türkmenler”
İsmail Mazgit, “İktisat Tarihi – I”2 Şubat 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
Refik Turan, “Türkiye Selçukluları ve Anadolu Beyliklerinde Teşkilat”2 Şubat 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
Refik Turan, “Türkiye Selçukluları ve Anadolu Beylikleri Döneminde Kültür ve Medeniyet” – Genel Türk Tarihi, cilt 4
Rıdvan Çolak, “Selçuklular Döneminde Mevlana Ailesinin Devlet Bürokratları ile İlişkileri”19 Aralık 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
Rukiye Çevik, “Alaeddin Keykubat Devri Türkiye Selçuklularında Devlet ve Sosyal Hayat”9 Ocak 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
Koray Özcan, “Anadolu’da Selçuklu Kentler Sistemi ve Mekansal Kademelenme (1)”5 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
Mevlüt Günler, “Türkiye Selçuklu Devleti’nde Saltanat Mücadeleleri ve Devlet ile Toplum Üzerindeki Etkileri”
Mustafa Lamba, Hüseyin Metin, “Hititlerden Türkiye Cumhuriyeti’ne Anadolu Uygarlıklarında Yönetim”
Nihal Taşçı, “Anadolu Selçuklularının Batı Anadolu Politikası ve Bizansla Münasebetleri”
Nejat Kaymaz, “Anadolu Selçuklu Devletinin İnhitatında İdare Mekanizmasının Rolü”28 Temmuz 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
Osman Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, İstanbul:Ötüken Neşriyat, ISBN 9754374834, 2010 (son baskı 2014)
Özden Süslü, (1989) Tasvirlere Göre Anadolu Selçuklu Kıyafetleri, Ankara:Atatürk Kültür Merkezi Yayını, Ankara
Salim Koca, “Diyar-ı Rum”un (Roma Ülkesi = Anadolu) “Türkiye” Haline Gelmesinde Türk Kültürünün Rolü8 Mart 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
Salim Koca, “Selçuklu İktidarının Belirlenmesinde Rol Oynayan Güçler ve Alaeddin Keykubat’ın Türkiye Selçuklu Tahtına Çıkışı”
Tuncer Baykara, “Türkiye Selçuklu Döneminde Toplum ve Ekonomi”13 Şubat 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
Ülker Erginsoy, (1988) Anadolu Selçuklu Mimari Süslemesi ve El Sanatları, Ankara: İş Bankası Kültür Yayınları
Züriye Çelik, “Moğol İstilası ve Türkiye Selçuklu Devleti”

Dış bağlantılar

"Türkiye Selçuklu Sultanı II. Gıyaseddin Mesud Hakkında Bazı Görüşler". 9 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Ağustos 2023.

[1] Encyclopedia Britannica: "Modern Turkish is the descendant of Ottoman Turkish and its predecessor, so-called Old Anatolian Turkish, which was introduced into Anatolia by the Seljuq Turks in the late 11th century ad." [1] 2 Nisan 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

[2] Bernard Lewis, Istanbul and the Civilization of the Ottoman Empire, 29; "Even when the land of Rum became politically independent, it remained a colonial extension of Turco-Persian culture which had its centers in Iran and Central Asia","The literature of Seljuk Anatolia was almost entirely in Persian ..."

[3] "Institutionalisation of Science in the Medreses of pre-Ottoman and Ottoman Turkey", Ekmeleddin Ihsanoglu, Turkish Studies in the History and Philosophy of Science, ed. Gürol Irzik, Güven Güzeldere, (Springer, 2005), 266; "Thus, in many of the cities where the Seljuks had settled, Iranian culture became dominant."

[4] Andrew Peacock and Sara Nur Yildiz, The Seljuks of Anatolia: Court and Society in the Medieval Middle East, (I.B. Tauris, 2013), 71-72

[5] Turko-Persia in Historical Perspective, ed. Robert L. Canfield, (Cambridge University Press, 1991), 13.

[6] Metin Bozkuş, Anadolu Selçuklularında Sosyal, Dini ve Merkezi Yapı 22 Aralık 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. sh.: 4

[7] Grousset, Rene, The Empire of the Steppes: A History of Central Asia, (Rutgers University Press, 2002), 157; "...the Seljuk court at Konya adopted Persian as its official language.".

[8] Bernard Lewis, Istanbul and the Civilization of the Ottoman Empire, (University of Oklahoma Press, 1963), 29; "The literature of Seljuk Anatolia was almost entirely in Persian...".

[9] Andrew Peacock and Sara Nur Yildiz, The Seljuks of Anatolia: Court and Society in the Medieval Middle East, (I.B. Tauris, 2013), 132; "The official use of the Greek language by the Seljuk chancery is well known".

[10] Osman Turan, Selçuklular Tarihi

[11] Osman Turan, Türkiye Selçukluları Tarihi Ansiklopedisi, sh.: 64

[12] Osman Turan, Türkiye Selçukluları Tarihi Ansiklopedisi, sh.: 60-65

[13] Cem Boz, “Saltana Naibi Eminüddin Mikail’in Hayatı ve Türkiye Selçuklu Devleti Tarihindeki Yeri” sh.: 17 ve dipnot

[14] Salim Koca, “Diyar-ı Rum”un (Roma Ülkesi = Anadolu) “Türkiye” Haline Gelmesinde Türk Kültürünün Rolü, sh.: 7

[15] Salih Özbaran, Bir Osmanlı kimliği: 14.-17. yüzyıllarda Rûm/Rûmi Aidiyet ve İmgeleri, Kitap Yayınevi, 2004, ISBN 9789758704798, p. 55.

[sg-16] Sezgin Güçlüay, “Anadolu Selçuklu Devleti’nin Ticaret Politikası” 3 Ekim 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

[17] Mustafa Kafalı, “Türkiye Selçukluları ve Anadolu Beylikleri” 28 Mart 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. sh.: 22

[ya-18] Yasemin Aktaş, “Anadolu Selçuklu Sultanı III. Gıyaseddin Keyhüsrev ve Saltanatının İlk Yılları” 29 Ocak 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. sh.: 198

[19] Salim Koca, “Diyar-ı Rum”un (Roma Ülkesi = Anadolu) “Türkiye” Haline Gelmesinde Türk Kültürünün Rolü, sh.: 14

[cahen-20] Claude Cahen, sh.: 73, 74

[21] Claude Cahen (İng. çev.:J. Jones-Williams) (1968), Pre-Ottoman Turkey: a general survey of the material and spiritual culture and history c. 1071-1330, New York: Taplinger, (İngilizce) say.. 73-4.

[22] Osman Turan, Türkiye Selçukluları Tarihi Ansiklopedisi,sh.:84

[23] Azimi,sh.:361, A'lak ul-hatira, British Museum, DD. 23334,sh.:34b

[24] Anonim Selçuk-name,sh.:36

[25] Osman Turan, Türkiye Selçukluları Tarihi Ansiklopedisi,sh.:75-80

[norwich1-26] John Julius Norwich (1991), Byzantium: The Apogee, Londra:Penguin ISBN 0-140011448-3 (İngilizce)s.1081

[27] Vryonis, Speros (1972) The Decline of Medieval Hellenism in Asia Minor and the Process of Islamization from the Eleventh through the Fifteenth Century University of California Press, say. 112-3.

[28] Osman Turan, Türkiye Selçukluları Tarihi Ansiklopedisi,sh.:98-102

[29] Anna Komnini, Aleksiad, II, s.63, 67

[1.Kılıç_Arslan-30] Demirkent, Işın (2014). Türkiye Selçuklu Hükümdarı Sultan I. Kılıç Arslan. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları. ISBN 978-975-16-2673-8.

[31] Aleksiad, II, s.80-81

[32] Edessalı Mateos, s.211; Süryani Mihail, s.185-187; Ebu'l Ferec, s.233; Aleksiad, II, s.79

[ReferenceC-33] Osman Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, s.128

[34] İznik 27 Ocak 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Türk Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi

[35] Osman Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, s.130-131

[36] Osman Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, s.175-176

[37] İbn ül-Esir, Kahire 1303, X, s.151

[38] Süryani Mihail, III, s.194-195

[39] Aleksiad, Fr. trc. B. Leib, Paris 1945, III, s.154

[40] Sıbt ibn ül- Cevzi, Mir'at uz-zaman, Topkapı, III. Ahmed, no: 2907 (XIII), 150a

[41] Süryani Mihail, III, s.194

[42] Ebu'l Ferec, s.243

[43] İbnü'l Kalanisi, Zeyl Tarih Dımaşk, Beyrut 1908, s.158

[44] Nejdet Kaymaz, sh.: 111

[im-45] ^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ İsmail Mazgit

[46] "SELÇUKLULAR". TDV İslâm Ansiklopedisi. 20 Ocak 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Mart 2024.

[47] Sevim, Merçil, Selçuklu Devletleri, s. 488-493.

[48] Muharrem Kesik, “Mesud II”, s. 343-344.

[49] Запорожец В. М. Сельджуки 4 Ekim 2023 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. — М.: Воениздат, 2011. — 294 с. — ISBN 5203021252, Глава VII, § 2.

[50] Öden, Zerrin Günal (20 Aralık 2000). "Kadı Burhaneddin Karşısında Bir Selçuklu Şehzadesi Kılıç Arslan". BELLETEN. 64 (241): 847-862. doi:10.37879/belleten.2000.847. ISSN 0041-4255. 12 Ağustos 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Mart 2024.

[nk102104-51] ^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g Nejat Kaymaz, sh.: 102, 104

[52] Erkan Göksu, “Türkiye Selçuklularında Ordu” sh.: 34 - 37

[ReferenceD-53] Doğan Avcıoğlu, Türklerin Tarhi, 5. kitap Tekin Yayınevi 2015 sh.: 1959

[hk104-54] Hüseyin Kayhan, sh.: 104

[55] Erkan Göksu, “Türkiye Selçuklularında Ordu” sh.: 39

[eg38-42-56] Erkan Göksu, “Türkiye Selçuklularında Ordu” sh.: 38 – 42, 118, 119

[57] Hüseyin Kayhan, sh.: 100

[58] Aydın Taneri, sh.: 133

[59] Mustafa Safran, Alaeddin Keykubat’ın Otorite Anlayışı ve Ümera Katli Meselesi 2 Şubat 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. sh.: 97

[60] Nejat Kaymaz, sh.: 99

[61] Nejat Kaymaz, sh.: 101

[62] Aydın Taneri, sh.: 133, 134

[63] Mustafa Lamba, Hüseyin Metin, sh.: 97 – 99, 133

[64] Mevlüt Günler, sh.: v

[65] Mustafa Lamba, Hüseyin Tekin, sh.: 99

[66] Nejdet Kaymaz, sh.: 120

[67] Nejat Kaymaz, sh.: 132, 133

[68] Aydın Taneri, sh.: 134

[69] Nejat Kaymaz, sh.: 100 - 133

[70] Abdullah Burgu, II. Kılıçarslan’ın Bizans Politikası 13 Şubat 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. sh.: 287

[71] Ahmet Tabakoğlu, sh.: 4

[72] Salim Koca, “Selçuklu İktidarının Belirlenmesinde Rol Oynayan Güçler ve Alaeddin Keykubat’ın Türkiye Selçuklu Tahtına Çıkışı” sh.: 3, 4, dipnot

[73] Yasemin Aktaş, sh.: 199

[74] Nejat Kaymaz, sh.: 101, 102

[75] Mustafa Lamba, Hüseyin Tekin, sh.: 100, 101

[76] Nejat Kaymaz, sh.: 105, 106

[77] Mustafa Lamba, Hüseyin Metin, sh.: 101

[78] Derviş Küçükyıldırım, “Mevlâna’nın ve Pervâne Mu’înü’d-Dîn Süleyman İle İlişkileri” 13 Şubat 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. sh.: 5

[79] Nejat Kaymaz, sh.: 106 dipnot

[80] Nejat Kaymaz, sh.: 107, 108

[rç58-81] Rukiye Çevik, sh.: 58 - 59

[82] Mustafa Lamba, Hüseyin Metin, sh.: 117

[83] Rukiye Çevik, sh.: 75, 76

[84] Refik Turan, “Türkiye Selçukluları ve Anadolu Beylikleri Döneminde Kültür ve Medeniyet” – Genel Türk Tarihi, cilt 4 - sh.: 366, 367

[85] Mustafa Lamba, Hüseyin Metin, sh.: 122

[mlhm121-86] Mustafa Lamba, Hüseyin Metin, sh.: 121

[ml110-87] Mustafa Lamba, Hüseyin Metin, sh.: 110

[88] Mustafa Lamba, Hüseyin Metin, sh.: 123, 124

[89] Refik Turan, “Türkiye Selçukluları ve Anadolu Beylikleri Döneminde Kültür ve Medeniyet” – Genel Türk Tarihi, cilt 4 - sh.: 371

[90] Rukiye Çevik, sh.: 63, 64

[91] Refik Turan, “Türkiye Selçukluları ve Anadolu Beylikleri Döneminde Kültür ve Medeniyet” – Genel Türk Tarihi, cilt 4 - sh.: 370

[92] Mustafa Lamba, Hüseyin Metin, sh.: 124

[93] Mustafa Lamba, Hüseyin Metin, sh.: 107, 108

[94] Rukiye Çevik, sh.: 59, 60

[95] Rukiye Çevik, sh.: 60, 61

[96] Rukiye Çevik, sh.: 62

[97] Rukiye Çevik, sh.: 62, 63

[98] Rukiye Çevik, sh.: 63

[99] Rukiye Çevik, sh.: 65 - 68

[100] Mustafa Lamba, Hüseyin Metin, sh.: 137

[101] Rukiye Çevik, sh.: 83

[102] Mustafa Lamba, Hüseyin Metin, sh.: 126, 127, 134

[mlhm136-103] Mustafa Lamba, Hüseyin Metin, sh.: 136

[mlhm130-104] Mustafa Lamba, Hüseyin Metin, sh.: 130

[105] Nejat Kaymaz, sh.: 124 dipnot

[106] Nevzat kaymaz, sh.: 110

[hk106-107] Hüseyin Kayhan, sh.: 106

[108] Züriye Çelik, “Moğol İstilası ve Türkiye Selçuklu Devleti” 2 Şubat 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. sh.:

[109] Erkan Göksu, “Türkiye Selçuklularında Ordu” sh.: 20 - 23

[110] Salim Koca, “Selçuklu İktidarının Belirlenmesinde Rol Oynayan Güçler ve Alaeddin Keykubat’ın Türkiye Selçuklu Tahtına Çıkışı” sh.: 6 dipnot

[111] Refik Turan, “Türkiye Selçukluları ve Anadolu Beyliklerinde Teşkilat” sh.: 159

[112] Erkan Göksu, “Türkiye Selçuklularında Ordu” sh.: 34, 35

[113] Erkan Göksu, sh.: 124

[114] Erkan Göksu, “Türkiye Selçuklularında Ordu” sh.: 38

[115] Erkan Göksu, “Türkiye Selçuklularında Ordu” sh.: 67, 68

[116] Erkan Göksu, “Türkiye Selçuklularında Ordu” sh.: 72, 73

[117] Erkan Göksu, “Türkiye Selçuklularında Ordu” sh.: 75

[rt374-118] Refik Turan, “Türkiye Selçukluları ve Anadolu Beylikleri Döneminde Kültür ve Medeniyet” sh.: 374

[119] Erkan Göksu, “Türkiye Selçuklu Devletinde Gulam Eğitimi ve Gulamhaneler” sh.: 69, 70

[120] Erkan Göksu, “Türkiye Selçuklu Devletinde Ordu”, sh.: 45, 46

[121] Erkan Göksu, “Türkiye Selçuklularında Ordu” sh.: 94, 95

[122] Erkan Göksu, “Türkiye Selçuklularında Ordu” sh.: 110

[123] Erkan Göksu, sh.: 122

[124] Bizans ordusunda 11. yüzyıldan itibaren görev yapmış hristiyan Türkler ve bunların Rum kadınlardan olan oğulları – Yılmaz Daşçıoğlu, “Savaş ve Edebiyat” 2. cilt 19 Ocak 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. sh.: 95

[125] Erkan Göksu, sh.: 110, 111

[126] Refik Turan, “Türkiye Selçukluları ve Anadolu Beylikleri Döneminde Kültür ve Medeniyet” – Genel Türk Tarihi, cilt 4 - sh.: 373

[127] İlhan Erdem, “Türkiye Selçuklu-İlhanlı İktisadi, Ticari İlişkileri ve Sonuçları 22 Temmuz 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. sh.: 55

[128] Mustafa Lamba, Hüseyin Metin, sh.: 129

[129] Nejat Kaymaz, sh.: 98

[mlhm132-130] Mustafa Lamba, Hüseyin Metin, sh.: 132

[131] Rıdvan Çolak, sh.: 28

[tb32-132] Tuncay Baykara

[k21-133] Koray Özcan, sh.: 21 –“

[134] Hilmi Ziya Ülken, “Türkiye Tarihinde Sosyal Kuruluş ve Toprak Rejiminin Gelişmesi” 2 Şubat 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. sh.: 43

[135] Leyla KARAHAN,"“Anadolu’da Türk Yazı Dilinin Gelişimi”^{[ölü/kırık bağlantı]}

[136] Ahmet Tabakoğlu sh.: 3 4

[137] Tuncer Baykara, “Türkiye Selçuklu Döneminde Toplum ve Ekonomi” 13 Şubat 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. sh.: 29

[nt5-138] Nihal Taşçı, sh.: 5

[139] Refik Çolak, sh.: 24, 25

[140] Salim Koca, “Diyar-ı Rum”un (Roma Ülkesi = Anadolu) “Türkiye” Haline Gelmesinde Türk Kültürünün Rolü, sh.: 8

[141] Alptekin Yavaş, sh.: 414, 415

[142] Salim Koca, “Diyar-ı Rum”un (Roma Ülkesi = Anadolu) “Türkiye” Haline Gelmesinde Türk Kültürünün Rolü, sh.: 28, 29

[143] Salim Koca, “Diyar-ı Rum”un (Roma Ülkesi = Anadolu) “Türkiye” Haline Gelmesinde Türk Kültürünün Rolü, sh.: 32

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

[26]

[27]

[28]

[29]

[30]

[31]

[32]

[33]

[34]

[35]

[36]

[37]

[38]

[39]

[40]

[41]

[42]

[43]

[44]

[45]

[46]

[47]

[48]

[49]

[50]

[51]

[52]

[53]

[54]

[55]

[56]

[57]

[58]

[59]

[60]

[61]

[62]

[63]

[64]

[65]

[66]

[67]

[68]

[69]

[70]

[71]

[72]

[73]

[74]

[75]

[76]

[77]

[78]

[79]

[80]

[81]

[82]

[83]

[84]

[85]

[86]

[87]

[88]

[89]

[90]

[91]

[92]

[93]

[94]

[95]

[96]

[97]

[98]

[99]

[100]

Türk tarihi
Makale serilerinden

İlk Çağ • Büyük Hun İmparatorluğu (İÖ 220-İS 92) • Batı Hiung-nu (İÖ 56-36) • Kuzey Hiung-nu (48-156) • Güney Hiung-nu (48-216) • Siyenpi İmparatorluğu (93-234) • Avrupa Hun İmparatorluğu (352-469) • Sabar Hanlığı (5. yy-6. yy)
Orta Çağ • Ak Hun İmparatorluğu (420-670) • Göktürk Kağanlığı (552-744) • Doğu Göktürk (583-630) • Batı Göktürk (583-659) • İkinci Göktürk (681-744) • Avar Kağanlığı (562-803) • Seyanto Hanlığı (628-647) • Hazar Kağanlığı (630-1048) • Büyük Bulgar Hanlığı (632-668) • İdil Bulgarları (7. yy-1240'lar) • Kangar Birliği (659-750) • Birinci Bulgar İmparatorluğu (681-1018) • Uygur Kağanlığı (742-840) • Kansu Uygur (848-1036) • Kırgız Kağanlığı (693-1207) • Karahoca Uygur (991-1209) • Karluk Hanlığı (743-1220) • Oğuz Yabguluğu (750-1055) • Karluk Yabgu Devleti (756-940) • Şirvanşahlar Devleti (799-1539) • Karahanlılar (840-1212) • Doğu Karahanlılar (1032-1210) • Batı Karahanlılar (1041-1212) • Peçenek Hanlığı (860-1091) • Tolunoğulları (868-905) • Akşitler (935-969) • Gazne Devleti (961-1186) • Büyük Selçuklu İmparatorluğu (1040-1157) • Türkiye Selçuklu (1077-1308) • Kirman Selçuklu (1092-1187) • Suriye Selçuklu (1092-1117) • Irak Selçuklu (1118-1194) • Mengüçlü (1072-1277) • Harezmşahlar İmparatorluğu (1077-1231) • Danişmendliler (1080-1178) • Çaka Bey (1081-1098) • Çubukoğulları (1085-1092) • Dilmaçoğulları (1085-1192) • Saltuklu Beyliği (1092-1202) • İnaloğulları (1098-1183) • Ahlatşahlar (1100-1207) • Artuklu Beyliği (1102-1408) • Böriler (1104-1154) • Zengiler (1127-1250) • İldenizliler (1142-1225) • Erbil Beyliği (1146-1232) • Salgurlular (1148-1286) • Eyyûbîler (1171-1348) • Cengiz İmparatorluğu (1206-1368) • Delhi Sultanlığı (1206-1527) • Çobanoğulları (1227-1309) • Çağatay Hanlığı (1227-1347) • Doğu Çağatay Hanlığı (1347-1680) • Batı Çağatay Hanlığı • Altın Orda Devleti (1242-1502) • Memlûk Sultanlığı (1250-1517) • Karamanoğulları (1256-1483) • İnançoğulları (1261-1368) • Sâhib Ataoğulları (1275-1342) • Pervaneoğulları (1277-1322) • Eşrefoğulları (1280-1326) • Menteşe Beyliği (1280-1424) • Karesi Beyliği (1297-1360) • Candaroğulları (1299-1462) • Osmanlı İmparatorluğu (1299-1922) • Germiyanoğulları (1300-1423) • Hamitoğulları (1301-1423) • Saruhanoğulları (1302-1410) • Taceddinoğulları (1303-1415) • Aydınoğulları (1308-1426) • Tekeoğulları (1321-1390) • Ramazanoğulları (1325-1608) • Eretna (1335-1381) • Dulkadiroğulları (1339-1521) • Taşanoğulları (1350-1398) • Sufi Devleti (1361-1379) • Timur İmparatorluğu (1370-1507) • Akkoyunlular (1378-1508) • Erzincan Beyliği (1379-1410) • Karakoyunlular (1380-1469) • Kadı Burhâneddin Devleti (1381-1398) • Malva Sultanlığı (1392-1562) • Nogay Ordası (1398-1642) • Şeybani Hanlığı (1428-1599) • Kazan Hanlığı (1438-1552) • Kırım Hanlığı (1441-1783) • Astrahan Hanlığı (1446-1556) • Kasım Hanlığı (1452-1681)
Yeni Çağ • Sibir Hanlığı (1464-1598) • Kazak Hanlığı (1465-1729) • Buhara Hanlığı (1500-1785) • Safevî Devleti (1501-1736) • Yarkand Hanlığı (1514-1680) • Hive Hanlığı (1515-1920) • Kutbşah Devleti (1518-1687) • Babür İmparatorluğu (1526-1858) • Bakü Hanlığı (1718-1806) • Afşar İmparatorluğu (1736-1796) • Hokand Hanlığı (1740-1876) • Revan Hanlığı (1747-1828) • Buhara Emirliği (1785-1920)
Yakın Çağ • Kaçar İmparatorluğu (1794-1925) • Batı Trakya Bağımsız Hükûmeti (1913) • Türkistan Millî Özerk Hükûmeti (1917-1918) • Aras Türk Cumhuriyeti (1918-1919) • İdil Ural Devleti (1918-1919) • Alaş Orda (1917-1920) • Kırım Halk Cumhuriyeti (1917-1918) • Azerbaycan DC (1918-1921) • Güneybatı Kafkas Geçici Milli Hükümeti (1918-1919) • Azadistan (1919-1920) • Buhara Sovyet Halk Cumhuriyeti (1920-1925) • Harezm Sovyet Halk Cumhuriyeti (1920-1925) • Tıva Halk Cumhuriyeti (1921-1944) • Doğu Türkistan İslâm Cumhuriyeti (1932-1934) • Hatay Devleti (1938-1939) • Doğu Türkistan Cumhuriyeti (1944-1949) • Azerbaycan Millî Hükûmeti (1945-1946) • Kıbrıs Geçici Türk Yönetimi (1964-1974) • Özerk Kıbrıs Türk Yönetimi (1974-1975) • Kıbrıs Türk Federe Devleti (1975-1983) • Türkiye • Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti • Kırgızistan • Özbekistan • Azerbaycan • Kazakistan • Türkmenistan Tarihi Türk devletleri listesi • Tarihî ve çağdaş Türk devletleri • Türk tarihi edebiyatı'
g t d