Avoda Zara - Vikipedi

Avoda Zara (Babilli Yahudi Aramicesi: עבודה זרה‎) ("Yabancı İbâdet"), kastedilen mânâsı "putperestlik" ya da "bidatlar") Talmud'un dördüncü kitabı olan Nezikin’in (נזיקין‎) kitapçıklarından birisidir. Bâzı kaynaklarda Aboda Zara olarak da geçmektedir.^[1] Avoda Zara'da genellikle Yahudi-olmayanlar arasında yaşayan Yahudilerin meseleleri düzenlenmektedir. Bunların başında, Yahudilerin, Yahudi-olmayanlar (kitaptaki ifâdeyle "putperestler") ile olan ilişkileri gelmektedir. Kitapçıkta, Yahudilerin putperestlikten ve diğer kültürler içinde asimile olmaktan uzak durmalarını sağlamaya dâir düzenlemeler yer almaktadır.^[2]

Düzenlediği meselelerden dolayı Avoda Zara, Talmud'daki en çok dikkat çeken kitapçıklardan birisi oldu. Hristiyan kilisesi tarafından eleştiri konusu oldu. Hristiyanlar, Avoda Zara'nın kendilerini putperestler olarak ve ahlâksız olarak resmettiği yönünde bir bakış açısına sâhip oldular. Ortodoks Yahudiliğin buna cevâbı ise bu kitapçığın Romalıların hükümranlığı döneminde yazıldığı ve kitapçıktaki "putperest" nitelemesiyle târihsel olarak kastedilenin Roma putperestleri olduğu şeklindedir.

Bu kitapçığın, Yahudi fıkhında "zararlar" konusunun işlendiği kitabın içine dercedilmesi, derlemeyi yapan Yahudi bilginlerinin, putperestliğe bakış açısını anlamaya katkı sağlamaktadır. Yahudi bilginler, görüldüğü üzere, putperestliğe dâir fiillere katıldığında bir kişinin Tanrı'nın kâinattaki hükümranlığını reddettiğini ve böylece kâinattaki rûhânî işleyişe hakîkî anlamda zarar verdiğini düşünmektedirler. Avoda Zara, getirdiği yaklaşımla putperestliği ve ona dâir fiilleri tamâmen mânevî bir ihlâl olmaktan çıkararak, yalancı şâhitlik ve hırsızlık türünden, maddî zarara yol açan bir fiil sınıfında olarak düzenlemektedir.

Avrupa'nın Orta Çağ döneminde Hristiyan gözetmenler tarafından Talmud'un nüshalarından bu kitapçık çıkarılırdı. Bu yüzden bu kitapçığın bir kopyasını temin etmek zordu. Hristiyanların söz konusu Talmud nüshasında Avoda Zara'nın yer almasına izin verdikleri durumlarda ise bu kitapçık, bütün Babil Talmudu'nda (Talmud Bavli), içeriğine en çok sansür uygulanan kitapçıktı. Günümüzde kitapçıktaki hukuk kurallarının birçoğu hâlen Yahudi toplumunda geçerli olup, birçoğunun uygulanmasına son verilmiş durumdadır.

Haham Avraham Yeşaya Karelits ve David Berger, Hristiyanlığın putperestlik kapsamına girdiğini açıkça savunmaktadır:

"Orta Çağ Avrupasındaki Yahudiler bile Hristiyanlığın bir tür putperestlik olduğunun çok iyi farkındaydılar. Tosefot yazarları, bir Hristiyan'ın bir yemin esnâsında İsa'nın adını zikretmesini "başka bir tanrının adını anma" olarak kabûl etmişlerdir, bununla birlikte Hristiyanların "Tanrı" kelimesini zikrettiklerinde kastettikleri varlığın göğün ve yerin Hâlıkı olduğu kabûl edilmektedir. Daha sonraki bâzı Yahudi otoriteleri bu Tosefot yorumuna ek olarak, İsa'nın adını yeminlerde anmanın İsrailoğullarından olan birisi için putperestlik sayılacağı, İsrailoğullarından olmayan ve Hristiyanlık dînine göre ibâdet eden birisi için ise günah sayılmayacağı tefsirini yaptılar."^[3]

Birçok Hristiyan kilisesi tapınılan varlıkların sanatsal üretimlerine icâzet vermektedir. Tarih boyunca, bu sebeple, İsa Mesih'in pek çok kurgusal tablosu yapıldı, heykelleri işlendi, kabartmaları yapıldı veyâ dökme heykelleri üretildi. İnsan üretimi olarak yapılan bu tasvirler, Tanah'taki bâzı yasaklara açıkça aykırılık göstermektedir, örneğin:

"Kendin için dökme ilâhlar yapmayacaksın"^[4]

"Kendin için oyma put, yukarıda göklerde olanın, yahut aşağıda yerde olanın, yahut yerin altında sularda olanın hiç suretini yapmayacaksın; onlara eğilmeyeceksin ve onlara ibadet etmeyeceksin; çünkü ben, senin Allahın Rab, benden nefret edenlerden babaların günahını çocuklar üzerinde, üçüncü ve dördüncü nesil üzerinde arayan ve beni seven ve emirlerimi tutanların binlercesine inayet eden kıskanç bir Allahım."^[5][6]

Ancak Tarsuslu Pavlus, İsa Mesih'in kendisine görünerek, Tanah'ta düzenlenen bütün şeriatı ilgâ ettiğini, amelden muaf olarak sâdece inançta kurtuluş öğretisini yaymakla kendisini görevlendirdiğini dile getirmektedir. Buna göre, Tanah'taki hiçbir hüküm Hristiyanları bağlamamaktadır. Dolayısıyla, Hristiyanlar, Tanah'taki heykel yapma yasağına ve Tanah'taki bütün diğer emirlere ve yasaklara karşı Pavlus'u gerekçe gösterebilmektedirler.^[7]

Avoda Zara kitapçığı beş bölümden oluşmaktadır. Mişnaların sayısı standard numaralandırmaya göredir. Farklı Talmud versiyonlarında farklı sayıda mişnalara rastlanabilir. Bunun sebebi mişnalardan bâzılarının birden fazla mişnaya ayrılması ve bâzı mişnaların birleştirilerek tek mişna yapılmasıdır.

Birinci Bölüm (dokuz mişna), putperestlerin (Yahudi-olmayanların, Centillerin) dinî günlerinde onlarla ticârî ilişkide bulunma yasağını düzenlemektedir, böylece Yahudilerin herhangi bir şekilde Centillerin (Goyimin) dinî faaliyetlerine karışmaması sağlanmaya çalışılmaktadır. Bu bapta ayrıca putperestlere satılması yasaklanan eşyâlar belirlenmektedir. Bu eşyâlar, bir Centilin dinî faaliyetinde kullanacağı herhangi bir eşyâ olabilir veyâ Centilin kendisiyle ahlâksız bir fiil yapacağı bir eşyâ olabilir. Bu yüzden bu baptaki temel kural lifnei iverdir (birisinin günah işlemesine sebep olmak).

İkinci Bölüm (yedi mişna), putperestlerin (Yahudi-olmayanların) şiddet ve ahlâksızlık fiilerine karşı neler yapılması gerektiğini, alınacak tedbirleri, ayrıca, Centillerden satın alınmasına izin verilen ve satın alınması yasaklanan eşyâları düzenlemektedir. Putperest âyinlerinin (Yahudi-olmayanların dinî ibâdetlerinin) yan ürünleri ya da kaşrut olup olmadığı tam olarak belirlenemeyen şüpheli gıdâlar da bu sınıfa dâhildir.

Üçüncü Bölüm (on mişna), tasvirler, putlar, aşeralar (tahta putlar) ile ilgili düzenlemeleri içermektedir. Bu bapta, putperestlikte kullanılan nesnelerle ilgili çeşitli yasaklar ve cevazlar düzenlenmektedir.

Dördüncü Bölüm (on iki mişna), bir markulisin ek kısımlarından faydalanma konusunu düzenlemektedir. Markulis, Roma ilâhı Merkür'ün (Hermes'in) İbranicedeki uyarlamasıydı. Roma medeniyetinde kavşaklara markulis putu dikilirdi, bu put iki tâne zeminde bir tâne de üstünde olmak üzere, kabaca bir kafa ve iki kolu andıran bir puttu. Putperestler bir markulisin yanından geçtiklerinde ona tapınır ve yollarına devâm ederlerdi, bu arada gitmeden önce markulise bir taş atarlardı. Böylece yeni atılan esas gövdeye katılmış oluyordu. Taşlar yığılarak bir tepecik meydana geliyordu. Bu bapta, bu tepecikten düşüp ayrıldığı bilinen bir taşın Yahudiler tarafından kullanılıp kullanılmayacağı düzenlenmektedir. Bunun dışında bir putun parçalanıp put oluşu uygulamasına son verilmesi durumunda harâbesinin kullanılması meselesi ve bir şahıs kendi putuna kasten zarar verip onu parçaladığında, put olmaktan çıkan nesnenin kullanılması meselesi düzenlenmektedir. Ayrıca, bu bölümde, putperest bir âyinin parçası olan şarabın (yayin neseh) kullanılıp kullanılmayacağı meselesi düzenlenmektedir.

Beşinci Bölüm (on iki mişna), yayin nesehin yasaklanması konusunu işlemeye devâm etmektedir, ayrıca bu bapta putperestler tarafından kullanılan kapların ve âletlerin koşer (Yahudilikte helâl oluş) hâline getirilmesi için neler yapılması gerektiği düzenlenmektedir.

Avoda Zara'nın gemarası, Orta Çağ Avrupasında eleştirilerin ve tartışmaların merkezini oluşturuyordu. Rabbânî Yahudiliğin bütün dinî metinleri içinde en çok sansür uygulanan kısım olduğu için Avoda Zara'nın gemarasının hiç değişikliğe uğratılmamış orijinal bir versiyonunu bulmak zordur. Babil Talmudu'nun standard Vilna baskısında bu kitapçık 76 tomardan oluşmaktadır. Gemaraların uzunlukları düşünüldüğünde, Avoda Zara, orta uzunlukta bir kitapçıktır. Her bölümde düzenlenen başlıca konular aşağıda gösterilmektedir. Gemaraların amacı mişnaları açıklamak ve tefsir etmek olduğundan, aşağıdaki listelerde, sâdece doğrudan mişna yorumu olmayan konulara değinilmektedir. Referans verilen tomarların yaklaşık numaraları parantez içinde gösterilmektedir. Bâzen bir gemara bir tomarın bir yüzünde bitmeyip diğer yüzünde de devâm ettiği için, söz konusu gemaranın ilgili tomarın hangi yüzünde olduğu (a mı b mi olduğu) belirtilmemiştir.

Birinci Bölüm (2.-22. tomarlar), kitapçık birçok agadanın anlatımı ile başlamaktadır. Bu agadalarda örneğin, âhir zamanda milletlerin içinde bulunacağı kötü durumlar (2), Nuh'un Evrensel Yasaları ve Tanrı'nın kahkahası (3), Tanrı'nın öfkesi ve hem Yahudiler hem de Centiller için cezâlandırma yöntemleri (4), Altın buzağı günâhı ve onun ölümsüzlük ile olan ilişkisi (5), İkinci Tapınak'ın yıkılması ile ilgili olan Yahudi tarihi hakkında bâzı açıklamalar (8-9), sapkınlığın tabiatı ve Romalıların zulmü zamânında öldürülmüş olan bâzı Yahudi hahamlarının ölümlerinin hikâyeleri (16-18), 1. Mezmur'un ayrıntılı bir tefsiri (19). Yahudi fıkhıyla ilgili olan başlıca konular ise şöyle sıralanabilir; bir Centilin evlilik merâsimine katılmak ile ilgili kurallar (8), putperestlik alâmeti gösteren bir fiilin işlenmesi (12), putperestlik düzeninden menfaat elde edinilmesi (13), Centillere silah satmak (15). Yahudi fıkhının kapsamına giren ve bu kitapçığın esas konusunu oluşturmayan bâzı konular ise şunlardır; bir kimsenin kendisi için duâ etmesi (7), belgelere târih düşmek (10), bir Yahudi kralının cenâzesinde nelerin yakılabileceği (11), Süleyman Tapınağı'nın yıkılmasından önceki ve sonraki dönemde bir hayvanda kusura sebep olmak (13), şmita senesinin kurallarına itaat etmeyen birisine herhangi bir eşyâyı satmak (15).

İkinci Bölüm (22.-40. tomarlar), bu bap, uzun oluşu ve birçok çeşitli konuları düzenlemesinden dolayı son baba benzemektedir. Bu bölümde Yahudi fıkhının kapsamına giren konular şöyle sıralanabilir; bir Centilden bir kurbanlık hayvan satın almak (23-24), Centiller tarafından icrâ edilen hitan (2), Centillerin birasının helâl veyâ haram olma durumu (31), putperestlik fiillerinde kullanılmaya niyet edilmiş öküz gübresi (34), Centillerle cinsel ilişki yasağı meselesi (36). Yahudi fıkhının konusuna giren ve Avoda Zara'da doğrudan düzenlenmeyen konular şöyle sıralanabilir; Yahudilikten dönen bir İsrailoğlunun durumu (26-27), Talmud dönemindeki günlük hayatta kullanılan pek çok alternatif tedâvi yönteminin ayrıntılı anlatımları (28-29), suyu veyâ şarabı üstü açık bırakmanın yol açacağı sağlık güvenliği meseleleri (30), daha önce nihâî hükmü verilmiş bir Yahudi hukuku davâsının tekrar muhakeme edilmesi süreci (37), koşer deniz ürünlerinin neler olduğuna dâir düzenlemeler (39-40). Yuşa zamânında dünyânın bir süre dönüşünün durması (25) ve Filistinliler tarafından ele geçirilen Ahit Sandığı'nın geri dönüşü meselesi (24).

Üçüncü Bölüm (40.-49. tomarlar), bu bölümde genel olarak putperestliğe dâir mişnalar ve diğer hukuksal düzenlemeler yer almaktadır. Bunlar arasında, kaza ile parçalanan bir putun parçalarının kullanımı durumu (41), çeşitli nesnelere tapmanın sonuçları (46-47). Agada türünden olarak, Hükümdar Davud'un tâcına dâir kısa bilgi verilmektedir (44).

Dördüncü Bölüm (40.49. tomarlar), bu bölüm de Yahudi fıkhı (halaha) ile ilgilidir ve genel olarak mişnaların tefsirinden oluşmaktadır. Üzerinde konuşulan diğer konular şöyle sıralanabilir; bir put adına kurban sunmak (51), putperestlik fiillerinde kullanılan yiyecek ve kapların durumu (52), bir putun karşılığı olan şeyler (54), putperestliğe mahsus olan şarabı üretme işinde bulunan Centil bir çocuğun durumu (57). Bu bölümde, esas konu dışında kalan Yahudi fıkhı düzenlemeleri ise şöyle sıralanabilir; şmita senesinde yapılmasına izin verilen ve verilmeyen fiiller ve hahamların belirli bir topluluk adına kendi reyine göre içtihatta bulunması durumları (59).

Beşinci Bölüm (62.-76. tomarlar), bu bap da Yahudi fıkhı ile ilgili düzenlemeler içermektedir, genel olarak düzenlemelerin konusu Centil şarapları ile ilgili mişnaların tefsiri ve aynı konudaki diğer değerlendirmelerdir. Bu meselelerin bâzıları kısa olmakla birlikte, birçok tomarda, burada özet olarak belirtilmesi zor mantıksal çıkarım dizileri yer almaktadır. Putperestlik ve putperestlerin şarapları ile ilgili düzenlemeler şöyle sıralanabilir; putperestler tarafından zorla açılan şaraplar (70), açılan şarap sıvısının oluşturduğu akıntının hükmü (72). Yahudi fıkhı ile ilgili bu bölümün esâs konusunu oluşturmayan düzenlemeler ise şöyledir; bir fâhişenin ücretinin hükmü (62-63), ger toşavın tanımlanması (64), bir Centilin bir eşyâyı elde etmesi (71-72), fiyat pazarlığı yapmak (72). Agada nevinden olmak üzere, bu bölümde, Yahudilerin Centil dostlarının, Gelecek Dünyâ'daki kazanımlarına dâir açıklamalar yer almaktadır.