Azerilerin kökeni - Vikipedi

Azerilerin kökeni ya da Azerilerin etnogenezi, Tarihsel süreçte Doğu Transkafkasya ve İran Azerbaycanı coğrafyalarında, farklı etnik ve dilsel unsurlar temelinde gerçekleşmiş ve takrîben de MS 15 [1] ve 16. yüzyıllarda tamamlanmış olan çağdaş Azeri halkının etno-dilsel oluşumunun asırlık sürecidir. Azerbaycan Türkleri, Anadolu Türklerinden sonra Türk halkları arasında en çok nüfusa sahip olan ikinci Türk dilli etnik gruptur.[2]

Tarihsel arka plan

[değiştir | kaynağı değiştir]
Azerbaycan tarihi
Antik Çağlar
Karaz kültürü
Albanya Devleti
Ahameniler İmparatorluğu
Seleukos İmparatorluğu
Atropatena
Sasani İmparatorluğu
Orta Çağ
Emevîler
Abbâsîler
Şirvanşahlar Devleti
Selçuklu Hanedanı
İldenizliler
Karakoyunlular
Yeni Çağ
Akkoyunlular
Safevî Devleti
Afşar Hanedanı
Hanlıklar
Bakü Hanlığı
Karabağ Hanlığı
Nahçıvan Hanlığı
Revan Hanlığı
Gence Hanlığı
Kuba Hanlığı
Kaçar Hanedanı
Rus egemenliği
20. Yüzyıl
Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti
Transkafkasya SFSC
Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti
Azerbaycan Millî Hükûmeti
SSCB'nin dağılması
Azerbaycan Cumhuriyeti
Karabağ Savaşı
Diğer Konular
Anayasa
Ekonomik
Askeri
Sosyal

Pek çok referansta Azeriler, Türk dillerinden dolayı bir Türk halkı olarak tanımlanmışlardır.[3][4]Britannica Ansiklopedisine göre günümüz Azerileri, Doğu Transkafkasya'nın en eski unsurları olan yerli nüfuslarından ve muhtemel Kuzey İran'dan tarihî Med ülkesinden gelen çok çeşitli ve karışık etnik ve de dilsel kökenlere sahip kavim ve topluluklardan oluşmaktadır.[5][Not 1] Bölgede mîlâttan önceki Med İmparatorluğu[7] ve mîlâttan sonraki 3 ve 7. yüzyıllar arasındaki Sasani İmparatorluğu dönemlerinde bölge nüfuslarının Persleşmesi (İranîleşmesi) yaşandı[8] ve sonrası yüzyılları tâkîben gelen 11. yüzyılda ise Azerbaycana göç etmeye başlayan Oğuz kabileleriyle birlikte de Türkleşme sürecini izledi.

Selçuklu Türklerinin bölgeyi fethinden ve devamında da 13. yüzyıldaki Moğol istilaları sırasında gelmiş veya iltica etmek zorunda kalmış olan asker veya kaçkın grupları da dahil olmak üzere) Türk dilleri konuşan aşiret ve boyların göç ve akınları neticesinde de bölge nüfuslarının Türkleşmesi meydana gelmiştir.[8]

Akademisyenlerin çoğunluğu, ağırlıklı olarak Türkçe bilmeyen yerli halkların dilsel açıdan Türkleşmesini ve küçük popülasyonlu Türk boylarının da bu asimilasyon sürecinde doğrudan rol oynamasını, Azerbaycan halkı için en olası bir köken olarak görür [9] ve bu minvâlde Azerbaycan halkı üzerine yapılmış olunan genetik araştırmalar ise Azerilerin "elit-egemenlik kuramı" süreciyle Türk dilini benimseyen; yani sınırlı sayıdaki Türk yerleşimcinin önemli bir kültürel etkiye sahip oldukları ve sadece daha zayıf babasoylu genetik izler bıraktıkları) fikrî görüşünü de desteklemektedir.[10][11][12]

Herodot, Polibios ve Strabon gibi antik dönemlerde yaşamış olan tarihçiler, bölgeyi Azerbaycan'da hâlen daha varlık gösterebilmiş bir Kafkas grubu halkı olan Udinler gibi) İranî ve İranî olmayan gruplarla birlikte de karma nüfuslu bir bölge olarak belirtmişlerdir.[13]

Oğuzların gelişi

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ana maddeler: Oğuzlar ve Türk göçleri

Arap tarihçi Ali İbnü'l-Esîr, Oğuz Türklerinin MS 775-785 yılları arasında Abbasi halifesi Mehdî döneminde, Mâverâünnehir bölgesine geldiklerini bildirmiştir ve halife Memûn (813-833) döneminde ise Oğuz ismi İslamî yazarların eserlerinde yer almaya başlar. 780 yılına gelindiğinde de Sir-i Derya'nın doğu kesimleri Karluk Türkleri tarafından, batı bölgesi (Oğuz bozkırları) ise Oğuz Türkleri tarafından yönetilmiştir.

Güneybatı Asya'da Oğuzların hakimiyeti 11. yüzyılda Büyük Selçuklu İmparatorluğu ile başlar. Bu dönemden başlayarak (güneybatı (Oğuz dil grubu) Türk lehçeleriyse yavaş yavaş Kuzey İran'da Tat, Azari ve Orta Fars lehçelerinin ve Kafkasya coğrafyasında ise özellikle başta Udi dili olmak üzere çeşitli Kafkas dillerinin yerini almıştır ve Orta Çağ'dan Geç Orta Çağ'a kadar da baskın bir dil haline gelmiştir. (Akkoyunlu ve Karakoyunlu Türkmenlerinin 14 ve 15. yüzyıllardaki yönetimlerinin altıda dâhil olmak üzere) Türkleştirme süreci çoğunlukla Safevî İmparatorluğu döneminde gerçekleşmiş ve özellikle de Safevîlerin belkemiği durumundaki göçebe Türkmen aşiretlerinin birliği olan Kızılbaşların etkisiyle de Azerbaycan coğrafyasının Türk doğası iyice artış göstermiştir ve ortalama olarak MS 16. yüzyıl dolaylarında da bu süreç tamamlanmıştır.[14]

Sovyet dönemi tarihçilerinden Mihail Artamonov; Azerbaycanlı etnogenezinin oluşumunda önemli bir rol oynamış olan (Türk dilli) Oğuz boyları birliğinin ana temel bileşen unsurlarının da Göktürk, Ugor ve İranî dilli Sarmat kökenli yerel kabile boylarının yoğun bir karışımlarının sonucunda oluştuğunu ve şekillendiğini ileri sürer.[15] 1954 baskılı Büyük Sovyet Ansiklopedisi de bazı Türk ve eski Moğol kabileleriyle birlikte, İranî konuşan Saka–Massaget kabilelerinin yoğunca karışımlarının bir sonucundan meydana gelmiş olan bu Türk dilli Oğuz boylarının (sonrasında Oğuz boyları çevresinde öne çıkmış olup ve Türkçe konuşan Selçuklu aşiretinin de himâyesi altında) 11. yüzyıl civarlarında Transkafkasya bölgesine doğru da göç dalgalarını oluşturduklarını yazar.[16]

Tarihî coğrafyalar ve genetik araştırmalar

[değiştir | kaynağı değiştir]

Kafkasya menşeli

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ayrıca bakınız: Kafkasya halkları, Albanlar ve Albanca

Azeri halkının Kafkas kökenleri (Azeriler ile Türkleşme öncesi) Kafkas kökenleri arasında bir bağlantı tanımlar ve bu durum çoğunlukla da Kafkasyalı Azeriler için geçerlidir ve bu kesimin çoğunluğuysa şu andaki Azerbaycan Cumhuriyetini oluşturanlardır. Tarihsel süreçler boyunca tekrarlanan istila ve göçler nedeniyle yerli Kafkasyalıların önce Alanlar gibi İranî kavimler ve sonrasında da Oğuz Türkleri tarafından etno-dilsel ve kültürel olarak asimile edilmiş olabileceklerine dair de kanıtlar vardır. Kafkas Albanları hakkında; dilleri, tarihleri ve Hristiyanlığa erken dönüşleri ve ayrıca Ermeniler ile olan yakın bağları hususunda da önemli bilgiler elde edilmiştir. Pek çok akademisyen ise Azerbaycan'da hâlen daha konuşulan Udin dilinin eski Albancanın bir kalıntısı olduğuna inanmaktadır.[17]

Bu Kafkas nüfuz etkisi güneye, İran Azerbaycanı'na kadar uzandı ve MÖ I. binyıl boyunca bu bölgede yaşayan başka bir Kafkas halkı olan Manna Krallığı halkı da bu bölgenin çoğunluğunu oluşturdu. Bu antik ülke İran'ın kuzeybatısında ve Urmiye Gölü'nün güneyindeydi ve var olduğu MÖ I. binyılın başlarındaki dönemde de üç ana büyük güç (Asur, Urartu ve Med İmparatorluğu) ile çevriliydi. Dönemsel süreçte oluşan İskit müdahaleleri ve MÖ 7. yüzyılda Medler'in yükselişleriyle de beraber, Mannalılar kimliklerini kaybettiler ve Med kimliği ve teriminin de altına girdiler.[7]

Genetik çalışmalar

[değiştir | kaynağı değiştir]

Genetik testler Azerbaycan Türklerinin, kısmen Orta Asya'dan gelen göçmen toplulukların soyundan geldiğini ve bölgeye gelen Orta Asyalı toplumların çoğunlukla asimile etme yoluyla yerlilerle karıştığını gösterse de bölgenin genetik anlamda çok daha karışık olduğunu da göstermektedir.[18] Azerbaycan'ın nüfusu kültürel olarak çeşitlilik göstermesine rağmen, genetik testler Azeri Türklerinin çoğunluğu için otokton bir arka planı destekleyen ortak genetik belirteçleri ortaya çıkarmıştır. Orta Asyalılar'dan (Haplogrup H12 MtDNA – özellikle Türkmenlerden komşuları olan Gürcü ve Ermenilere oranla çok daha yüksek oranda genetik karışım aldıklarının da bir kanıtıdır.[19] MtDNA analizi, doğrudan Azerbaycan Türkleriyle değil de onlarla kümelenmiş olan Gürcüleri içeren bir araştırmaya göre de İranlılarla olan ana ilişkilerinin ise Kafkasya'nın ikincil grubu olan çok daha büyük bir Batı Avrasya grubu üzerinden olduğudur.[20]

Testlerden çıkan sonuçlar Azerbaycan Cumhuriyetindeki Azeri Türklerinin sırasıyla; Kafkasyalılar, İranlılar, Yakın Doğulular ve Avrupalılar ve ayrıca da Türkmenler ile de büyük benzerlik ilişkileri olan karışık bir nüfusa sahip olduklarını göstermektedir. MtDNA (Ana) ve (Baba) Y kromozonlarının yapılan diğer genetik analizleri, Kafkas popülasyonlarının, Avrupalılar ve Yakın Doğulular arasında genetik olarak ilişkisinin orta düzeyde olduğunu, ancak genel olarak Yakın Doğulularla daha fazla yakından ilişkili olduklarını göstermektedir. 2003 yılında Rus Genetik Dergisi tarafından yapılan başka bir çalışma, Azerbaycan Cumhuriyeti'nin İranî dilli (Taliş ve Tat) konuşmacılarını, Azeri Türkleri ile karşılaştırdı ve bu İranî popülasyonların genetik yapısının ise başka yerlerdeki diğer İranî dilleri konuşan (İranlı Pers, Oset ve Tacik vb.) nüfuslara kıyasla da Azeri Türklerine daha yakın olduklarını ortaya koydu.[21][22]

2006 yılında Stanford Üniversitesi'nden araştırmacılar (M. Regueiro ve A.M. Cadenas ve diğerleri; İran'ın orta (İsfahan) bölgelerindeki nüfusların, haplogrup dağılımı ve genetik homojenlik açısından Türkiye nüfusundan çok Kafkas Azerbaycanlılarına daha yakın olduklarını göstermişlerdir.[23]

İranlılardaki tam mitokondriyal DNA çeşitliliği üzerine yapılan son karşılaştırmalı çalışma (2013) İranlı Azerilerin, Gürcistan halkıyla diğer İranlılardan ve Ermenilerle olduğundan daha fazla akraba olduklarını göstermiştir. Ancak aynı (Çok boyutlu ölçekleme (MDS) grafiği; Kafkasyalı Azerilerin, İranlı Azeriler ile ortak kökenlere sahip oldukları iddialarına rağmen, diğer İranlılarla (örneğin Farslar vb.) İranlı Azerilere göre çok daha yakın kümelendiklerini göstermektedir.[24]

İran menşeli

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ayrıca bakınız: Manna Krallığı
Ana maddeler: İran Azerileri ve İran Azerbaycanı

Aynı şekilde Azeri halkının İran coğrafyasına özgü kökenleri (günümüz Azerileri ile Türkleşme süreci öncesindeki) İran geçmişleri arasında bir bağlantı tanımlar ve çoğunlukla da bu durum İran Azerileri için geçerlidir. Çağdaş Azeri halkının Türk olduğu bilinmekle beraber, atasal kökleri bölgedeki Hint-İranlılara veya Hint-İran dillerini konuşmuş kabilelerine veyahut da bölgenin diğer etnik unsurlarına dayanmaktadır. Bu durum, tarihî kayıtlar ve anlatımlardaki bir İran dili olan Eski Azericenin varlığıyla da beraber, günümüzdeki coğrafik yer adları ve İran halkları ile Azeriler arasındaki kültürel benzerlikler de dâhil arkeolojik ve genetik kanıtlarla da desteklenmektedir.

Ayrıca, Vladimir Minorsky, Richard N. Frye ve Xavier de Planhol) gibi önemli bilim insanları ve (İslam Ansiklopedisi (EI), Encyclopædia Iranica, Britannica Ansiklopedisi, Büyük Larousse Ansiklopedisi ve Dünya Kitap (World Book) Ansiklopedisi" gibi önemli kaynaklar tarafından da tercih edilip irdelenmektedir.

Doğu Avrupa, Sibirya ve Çin'in batısına kadar uzanan geniş bir coğrafyada varlık gösteren, Türk dilleri dil ailesinin, güneybatı kolu olan Oğuz dilleri grubu'na mensup Azericenin günümüz yayılım alanı

Tarihî kayıtlar ve eski Azeri dili

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ana maddeler: Eski Azerice ve İran dilleri
Ayrıca bakınız: Azeri Türkçesi, Güney Azerbaycan Türkçesi ve Acem Türkçesi

Vladimir Minorski'ye göre; MS 9 ve 10. yüzyıllar civarında;

Azerbaycan'ın özgün yerleşik nüfusu köylü kitlelerden oluşuyordu ve Arapların fethi sırasında, Osmanlı İmparatorluğu'nun reâyâsına benzer bir şekildeki yarı küçümseyici ʿUlūc (علوج) (Arap olmayanlar (Kâfir) terimi altında da ele geçirildi ve bu barışçıl kırsal nüfusun tek silahları ise sapanlarıydı. (Bakınız; Taberî, II, 1379-89). bir dizi lehçeler (Āḏarī (Āzarī), Talışi) konuşuyorlardı) ve şu anda bile Türkçe konuşan nüfusun arasında hayatta kalan bazı adacıklar vardı ve Bâbek'in halifeliğe karşı isyanına da dayandığı temel nüfustu.[25]

Profesör İgrar Aliyev, Arap tarihçileri olan Belâzürî, El-Mesûdî, İbn Havkal ve Yâkût el-Hamavî'nin bu dilden ismen bahsettiğinden de bahsetmektedir.[26] Orta Çağ tarihçileri ve bilginleri, İran dillerinin diğer tüm İranlılar gibi Azerbaycan halkının da dili olduğunu kaydederler. Bu tarihçiler ve bilginler arasında İstahrî, İbnü'n Nedîm, Hamza el-İsfahânî, El-Makdisi, Hamdullah el-Müstevfî, Vâzıh el-Yakubî ve Hârizmî de bulunmaktadır.[27]

İranlı düşünür İbn-i Mukaffa, Arap bibliyograf İbnü'n Nedîm'in ünlü el-Fihrist kitabından; Azerbaycan, Nihavend, Rey, Hamedan ve İsfahan' bölgelerinin (Pehlevi (Fehlevî) dilinde konuştuklarını ve topluca (Fehle) bölgesini oluşturduklarını alıntı yaparak belirtmiştir.[28]

İranlı filolog Hamza el-İsfahânî'nin Sasani dönemi İran'ından bahsederken de benzer bir şekilde açıklama yaptığı belirtilir. İsfahânî; Kitâbü't-Tenbîhʿalâ ḥudûs̱i't-taṣḥîf isimli eserinde beş dil veya lehçenin (Pehlevi (Fehlevî), Derî (Zerdüşt Derîce), (Fârsî (Farsça), Hûzî ve Süryani) yaygın olduğunu yazar. İsfahânî (893-961) bu lehçe ve dilleri şu şekilde açıklar;

Pehlevi (Fehlevî) Sasani krallarının meclislerinde konuştuğu bir lehçeydi ve (Fehleh) ile ilgilidir, bu isim İran'ın (Esfahān, Rey, Hamadān, Nahāvand ve Āzarbāijān) beş şehrini belirlemek için kullanılır. (Fârsî, (Farsça) din adamları (Zerdüşt) ve onlarla ilişkili olanlar tarafından konuşulan Fārs eyaletinin dili olan bir lehçedir. (Derî, Tizpon şehirlerinin lehçesidir ve Kraliyet saraylarında konuşulur, isminin kökü kullanımı ile ilgilidir (دربار) derbâr / 'saray* / der / olarak îma edilir ve Doğu halklarının lehçelerini de içeren bu dilde Belh yerlilerinin kelime dağarcığı baskındır. (Hûzî, kralların ve ileri gelenlerin özel konuşma ve boş zamanlarında (örneğin; hamamlarda) kullanılır ve Huzistan şehirleri ile ilişkilidir.[29] (dipnot: bahse konu Huzi dilinin, antik Elam diliyle olan bağlantısına dair iddialar da mevcuttur?)[30]

İbn Havkal, Sûretü'l-Arż' adlı eserinde Ermenistan'ın bazı bölgelerinin Müslümanların, bazılarının ise Hristiyanların kontrolü altında olduğunu belirtir.[31] Arap coğrafyacı El-Makdisi (10. yüzyılın sonlarında öldü) Azerbaycan'ı toprakların sekizinci bölümünün bir parçası olarak görür ve şöyle der: "sekizinci bölümün dilleri İrancadır ve Azerbaycan dilinin İranca (el-acemiyye/ العجميّة) “acemce” olduğunu onaylar ve bir kısmının Derî dili konuştuğunu ve bir kısmının ise karmaşık bir dil konuştuğunu ve genel olarak tüm bu dillere de Farsça denildiğini aktarır.[32] El-Makdisi ayrıca Ermenistan, Arran ve Azerbaycan genel bölgesi hakkında da yazmıştır.

Tarihçi Vâzıh el-Yakubî (9. yüzyıl) Kitâbü'l-Büldân adlı eserinde, özgül bir terim olan (Āḏarī) sözünü Azerbaycan halkı için kullanır ve Azerbaycan halkının Âzarî 'Acemler' (Acem İranlı anlamında) ve Câvidânîlerin (Hürremilerin iki liderinden biri olan ve yerine Babek Hürremi'nin geçtiği Şahrak oğlu Cavidan'ın takipçilerinin) bir karışımı olduğunu anlatmaktadır.[33]

Zekeriya el-Kazvinî'nin 1275 yılında tamamladığı Asarü'l-Bilad ve Ahbarü'l-İbad eserindeki "Tebriz dışında hiçbir kasabanın Türkler tarafından ele geçirilmekten kurtulamadığı..." şeklindeki rapor ve tutanağından da (Beyrut baskısı 1960, s. 339) en azından Tebriz şehrinin o zamana kadar Türklerin ve Türkçenin etkisinden uzak kaldığının sonucuna da varılabilir.[34]

Ordularının çoğu Türk boylarından oluşan Moğol istilası döneminden îtibaren, bölgede Türklerin etkisi artmıştı. Öte yandan da eski İran lehçeleriyse büyük şehirlerde yaygın olarak kalmıştı. Hamdullah el-Müstevfî, Azerbaycan'ın farklı bölgelerinde konuşulan "Pehlevi" dilinin varyantlarını (çeşitlemelerini) bile tarif edecek kadar ileri gider ve Nüzhetü'l-Kulûb eserinde Meraga'nın dilini “değiştirilmiş Pehlevi” (پهلوى مغير (Pehlevî-yi Muġayyer) veya “Arapçalaş(tırıl)mış” (المعرّب (Mu'arreb) olarak adlandırır. Müstevfî ayrıca Zencan Eyaleti'nin dilini de “düz Pehlevi” (پهلوى راست (Pehlevî-yi Râst) olarak çağırır. Gilan ile Şirvan arasındaki Hazar sınır bölgesini kapsayan Güştasb'ın diline ise Gilan diline yakın bir Pehlevi dili denir.[35]

Türk akınları ve birkaç yüzyıl süren bölgenin Türkleşmesinden sonra bile gezginler ve bilginler Farsçanın Tebriz'de 17. yüzyıla kadar kullanıldığını belirtmişlerdir. Osmanlı Türk kâşifi Evliya Çelebi (1611-1681) Seyahatnâme'sinde bundan bahseder ve ayrıca Nahçıvan ve Meraga'nın elit ve bilgili insanlarının da bölge turları sırasında Pehlevi dilinde konuştuklarını aktarır. (Azerbaycan'ın eski Pehlevi dilinin nesli de tükenmiştir.

1890-1906 yılları arasında yayımlanan Brockhaus ve efron ansiklopedik sözlüğü, Azerilerin ırksal olarak İran coğrafyasından olduklarını ve sadece dilsel olarak Türk olduklarını yazar.[36] 1901'de yayımlanan "The Book Man" isimli kitap da aynı sonuca varmıştır.[37]

Çağdaş dönem görüşleri

[değiştir | kaynağı değiştir]

İran ve Orta Asya uzmanı Profesör Richard Nelson Frye;

"Azerbaycanın Türk konuşmacıları, esas olarak birkaç bölgede halen var olan daha önceki İran dillerinin konuşmacılarından gelmektedir ve 11 ve 12. yüzyıllardaki Oğuz Türklerinin yoğun bir göçü Anadolu'nun yanı sıra Azerbaycanı da kademeli olarak Türkleştirmiştir. Azeri Türkleri Şiî'dir ve Safevî hanedanlığının da kurucularıdır. Moḡān bozkırında sayıları belki 100.000'i bulan İlseven (veya eski adıyla Şahseven) adlı çobanlar olmalarına rağmen de yerleşiktirler; İran'daki diğer kabileler gibi onlar da Rıza Şah döneminde yerleşik hayata geçmeye zorlanmışlardır.[38]

Coğrafyacı ve İranolog Ordinaryüs Profesör Xavier de Planhol'e göre;

"Bu multi-seküler ortak yaşamın bir sonucu olan Azeri maddî kültürü, bu nedenle yerli unsurların ve göçebelerin katkılarının ince bir (bileşimi) kombinasyonudur, ancak aralarındaki nüans (ayırtı) belirlenememiştir. Yapılan birkaç araştırma (Planhol,1960) tarım tekniklerinde (sulama, rotasyon sistemleri, teras yetiştiriciliği) ve çeşitli yerleşim özellikleri (yaygın yer altı ahırlarında açıkça görülen insanların ve çiftlik hayvanlarının kış troglodytizmi – mağara müdâvimliği) baskın İran geleneğinin tartışılmaz üstünlüğünü göstermektedir. Sulamalı vadilerdeki İran köylülerinin büyük köy yerleşimleri, dilsel dönüşüm sırasında bile yeni gelenlerin kristalizasyonu (özümlenmesi) için nokta yerler olarak çalışmış ve bu yerler sâhalarını korumuş ve bilgilerini de aktarmıştır. Tebriz'in güneyinde dev bir volkanik masif olan Sehend veya sınıra yakın Qaradağ (Planhol-1966/Bazin-1982) gibi bazı bölgelerdeki İran kökenli yer adlarının yarısından fazlasının yer aldığı toponimler ise bu sürekliliğe tanıklık eder. Dilin kendisi anlamlı bir kanıt sağlar ve Azerice, Özbekçeden farklı olarak Türk dillerinin tipik ses uyumunu da kaybetmiştir ve İranlı köylüler tarafından öğrenilen ve konuşulan da bir Türk dilidir."[39]

Kafkasya tarihi uzmanı Profesör Tadeusz Swietochowski ise şöyle der;

"En yaygın olarak kabul edilen etimolojiye göre 'Azerbaycan' adı MÖ 4. yüzyılın sonlarında bir Pers satrapının adı olan Atropates'ten türetilmiştir. Bir başka teori ise ismin kökenini Farsça bir kelime olan "âzar" (Ateş) adına kadar izler — bu nedenle (ateşleri bol miktardaki petrol kaynaklarıyla körüklenen sayısız Zerdüşt tapınaklarından dolayı) "Azerbaycan "Ateş Ülkesi" dir. Azerbaycan yedinci yüzyılın ortalarında Araplar tarafından fethinden ve İslam'a dönüştürülmesinden sonra bile millî karakterini korudu ve bu döneminde de erken Müslüman imparatorluğunda bir eyalet haline geldi. Ancak 11. yüzyılda Selçuklu hanedanına bağlı Oğuz Türk boyları ülkeye girdiğinde ise Azerbaycan önemli sayıda Türk kökenliye sahip oldu. Özgün Pers nüfusu Türkler ile kaynaştı ve yavaş yavaş Farsçanın yerini farklı bir Azerbaycan diline dönüşen Türk lehçesi aldı. Türkleşme süreci çok uzun ve karmaşıktı ve Orta Asya'dan gelen göçebelerin birbirini izleyen dalgaları tarafından da sürdürüldü."[40]

Tarihçi Profesör Karl Kaser şunları yazar:

Bugünkü Türk ve Azeri halkları, bu gelen Türkçe konuşan halkların (Selçukluların) torunları olarak kabul edilmektedir. Kafkasya'daki Türk varlığı en azından yedinci yüzyıla kadar uzanmaktadır ve dokuzuncu yüzyıl civarında günümüz Azerbaycan'ında ortaya çıkan (ve muhtemelen günümüz Azeri nüfusunun da ataları olan) Oğuz Türklerinin gelişiyle de daha da güçlenmiştir.[41]

Yer adları, arkeolojik ve kültürel kanıtlar

[değiştir | kaynağı değiştir]
Bakü'deki Ateşgahtan (ateş tapınağı) Sanskritçe (üstte) ve Farsça (altta) yazıtlar. (MS-1745)

Azerbaycan Cumhuriyeti ve İran Azerbaycanın'da birçok yer adı Farsça kökenlidir; Tebriz, Bakü, Abşeron, Gence ve ülkenin adı olan Azerbaycan) Ayrıca bu bölgelerdeki şehirlerin çoğu Türk boyları bölgeye ulaşmadan çok önce kurulmuştur. Bakü'nün ilk atıfı ise 885 yıllarında 10 ve 11. yüzyıldaki Türk akınlarından çok önce yapılmıştır.

Bu bölgelerde keşfedilen arkeolojik kanıtlar, tek tanrılı bir İran dini olan Zerdüştlüğün büyük etkisinin yanı sıra, bölgede Medlerin meskûnlaşmasından başlayarak üç binyıldan fazla süren bir İran varlığını da göstermektedir ve her ikisi de bölgenin İranî kimliğini şekillendirmiştir ve bu durum Türk akınlarına kadar da sürmüştür.[42] Bazı Türk tarihçilerinin iddia ettiği gibi Hunların bölgede kalıcı yerleşim yerleri oluşturduğuna dair de hiçbir kanıt bulunamamıştır.[43][ölü/kırık bağlantı]

Bilim insanları, çağdaş Persler ve Azeriler arasındaki kültürel benzerlikleri de eski bir İran etkisinin kanıtı olarak görürler ve [44] Azeriler başta Nevruz olmak üzere İranî bayramları kutlarlar. Araştırmacılar ayrıca Azerbaycan ve Pers köylülerinin yaşam üslûplarının da gelenek ve kültür açısından oldukça benzer olduğunu anlatırlar. Bölgenin edebiyat yazımı Oğuz istilası öncesi ve sırasında da Farsça olup, Katrân-ı Tebrîzî, Şems-i Tebrîzî, Nizâmî-i Gencevî ve Hakanî gibi döneminin yazarlarıyla birlikte de Farsça yazılmıştır.

Ayrıca Türkleşmekten kurtulan antik İran kabilelerinin kalıntıları da Azerbaycan'ın İranî karakterinin kanıtlarını sunmaktadır. Talişler ve Tatlar İranî dilleri konuşan İranî halklardır ve Tat Farsçasının lehçesini konuşurlar.[45][46]

Genetik çalışmalar

[değiştir | kaynağı değiştir]

2006 yılında İran'ın genetik manzarası üzerine yapılan bir çalışma (kendisi de İran Azerisi olan Dr. Maziar Bonab) liderliğinde, Cambridge Üniversitesi genetikçilerinden oluşan bir ekip tarafından tamamlanmıştır.[47] Dr. Bonabi, ekibinin İran'da Hint-Avrupa ve Hint-Avrupa olmayan konuşmacılar da dahil olmak üzere) farklı dil grupları üzerinde kapsamlı DNA testleri yaptığını belirtti.[48] Çalışma İran Azerilerinin, Anadolu ve Avrupa Türklerinde bulunan benzer (Fiksasyon indeksi (FST) ve diğer genetik belirteçlere sahip olmadığını ortaya koydu. İran Azerilerinin, genetik (Fst) ve ESOA ve de MtDNA gibi diğer genetik özellikleri de İran'daki Farslar ile aynıydı. Bazı yeni genetik çalışmalar, insan popülasyon yapısındaki son erozyonun daha önce düşünüldüğü kadar önemli olmayabileceğini ve insan popülasyonlarının genel genetik yapısının göç olaylarıyla ve dolayısıyla Azerbaycanlıların durumunda da değişmeyebileceğini öne sürüyor; ve Azerbaycan Cumhuriyeti'nin Azerileri genetik olarak Ermeniler gibi diğer Kafkas halklarına [49] ve İran Azerbaycan bölgesi halkı da diğer İranlılara benzemektedir.[50]

2007'de yapılan bir çalışmada, Kürtler ve İran Azerileri arasında güçlü bir genetik bağın olduğu ortaya konmuş ve aynı çalışmada, (Moleküler varyans analizi (AMOVA) sonuçlarıysa bu iki popülasyon ile İran coğrafyasının diğer büyük etnik grupları arasında anlamlı bir farkın olmadığını ortaya koymuştur. İranlı Azeriler ile Türkiye halkı ve Orta Asyalılar arasında yakın genetik bir ilişkide gözlemlenmemiştir. Mevcut sonuçlara göre de günümüz Kürtleri ile İran Azerileri ortak bir genetik havuza ait gibi de görünmektedir.[51]

2017 yılında yapılan bir başka çalışmada, Tebriz'deki İran Azerisi denekler; diğer Ortadoğu, Kafkasya, Akdeniz ve Orta Asya popülasyonlarıyla olan akrabalıklarını karşılaştırmak için kullanılan (İnsan lökosit antijeni (HLA) alelleri için incelendi ve araştırmaya göre de genetik mesafe, komşu–birleştirme (NJ) ve yazışma analizi (CA) analizleri, Azerilerin daha yakın bir Akdeniz/Kafkas HLA' profili gösteren Kürtlere ve Orta Asya profiline daha da yakın bir profil gösteren Gürganlılara - İran Türkmenlerine) yakın olduklarını göstermiştir."[52]

Hem HLA aleli hem de sınıf II haplotip frekanslarına dayalı genetik mesafeler üzerine yapılan çalışma, "Azerbaycan örneklemini Akdeniz kümesine Kürtler, Gürganlılar, Çuvaşlar, (Güney Rusya ve Kuzey Kafkasya'ya doğru) İranlılar ve Kafkas (Svan-Gürcü) nüfusuna yakın yerleştirdiğini belirtmiştir. Çalışma ayrıca Azerilerin; "Yezd, Gürgan Türkmenleri ve Kürtler (düz genetik mesafelere göre en yakın nüfus) Beluçlar ve İranlılar gibi İran nüfusuna yakın olduğunu, ancak Akdenizliler ile (Mansi veya Toju) gibi Batı ve Orta Sibiryalılar arasında (Gürganlılar, Kürtler ve Çuvaşlar ile birlikte de orta konumda olduklarını göstermiştir. Çalışmada, Azerbaycan örneklerinin coğrafyadan kaynaklanan Kürt örnekleriyle olan yakınlığı da açıklanmıştır, zira İran'dan gelen Kürt örnekleri İran'ın Batı Azerbaycan Eyaletinden oldukça aşağıda olan İran Kürdistan Eyaletinden alınmıştır.

Aynı çalışmada HLA-DRB1 alel frekanslarına dayalı (komşu–birleştirme (NJ) ilintililik dendrogramı, çalışmada incelenen çeşitli popülasyonları iki iyi ayrıştırılmış (küme) halinde ayırdı, Kuzey ve Güney Akdenizlileri (Avrupalılar ve Afrikalılar), Orta Doğuluları, Kafkasyalıları ve Batı Sibiryalıları gruplayan (ilk küme) ve analiz edilen popülasyonların geri kalanını (Orta ve Doğu Sibiryalıları ve de Doğuluları) gruplandıran (ikinci küme) Azeriler ise ilk kümede Gürgan (İran Türkmen nüfusu) ve Kürtlerle birlikte) İran halkı ile Batı Sibiryalılar (yani Çuvaşlar, Mansiler, Buryatlar ve Toju Tuvaları) arasında ara bir konumda yer almışlardır. HLA-DRB1 alel frekanslarına dayalı yazışma analizleride benzer sonuçlar göstermiştir.

Çalışmada gözlemlenen HLA genetik mesafeleri; (yazışma analizlerinde Akdeniz ve Orta Asya arasında yarı yolda gösterilen, ancak Toju, Tuva ve Mansilere çok yakın bir konumda gösterilen Azerilere kıyasla) Altay popülasyonlarında ve Mansilerde düşük değerler sunmuştur. Bu sonuçlar, Oğuz Türk boylarının neden olduğu Türkleşme sürecinin, diğer genetik ve tarihî verilerinde iddia ettiği gibi Azeri halkının genetik geçmişine de katkıda bulunabileceğini göstermektedir. (Yarshater, 1988;Schonberg ve diğerleri. 2011)"

MtDNA alt sınıfı U7a4, Azerbaycan'ın çağdaş sakinleri (% 26) ve kuzeybatı İran'ın Azeri sakinleri (% 16-22) arasında zirveye ulaşırken, İran'ın geri kalanında ise % 2-16 arasındaki frekanslarda meydana gelmektedir.[Alıntı gerek]

Çeşitli laboratuvarlardan elde edilen genel verilere göre, Azerilerin yarısından fazlası Yakın Doğu kökenli Y-haplogruplarının (G-P15, J-P209, E-M35 ve T-CTS6507) taşıyıcılarıdır ve bu da Transkafkasya'ya doğru Bereketli Hilâl'den gelen Mezolitik ve Neolitik göç dalgalarının hipotezini de doğrular niteliktedir. Y haplogrup R (R-Z2109, R-PF7562, R-Y4364) gibi Doğu Avrupa alt sınıfları ve Orta Asya kökenli haplogruplar (C-M217, N-P43, O-F238, Q-M242, R-Z93, R-M478), incelenenlerin üçte birinden fazlasını kapsamaktadır ve doğu ve kuzeydoğu coğrafi alanlarının sınır köprülerinden de göçleri göstermektedir. Güney Asya ve Batı Avrupa kökenli haplogruplar da belirlenmiştir ancak oldukça düşüktür.[53]

Muhalefet

[değiştir | kaynağı değiştir]

Kafkasya bölgesi karışık bir bölgedir ve Azerbaycanın nüfusu kültürel olarak çeşitlilik gösterse de genetik testler çoğu Azerbaycanlı için otokton bir arka planı destekleyen ortak genetik belirteçleri ortaya çıkarmıştır. 2002 yılında yapılan bir çalışmada "Y kromozom haplogrupları, Cumhuriyetteki Hint-Avrupa konuşan Ermenilerin ve Türkçe konuşan Azerilerin, Kafkasya'daki coğrafi komşularıyla başka yerlerdeki dilsel komşularına göre genetik olarak daha fazla yakından ilişkili olduklarını göstermiştir.[19] Bu çalışmanın yazarlarıysa bu durumun yerli Kafkas halklarının yaşadığı dil değişimini de gösterdiğini öne sürmüşlerdir. Orta Asyalılardan (özellikle Haplogrup H12) özellikle de Türkmenlerden, komşuları olan Gürcü ve Ermenilerden daha yüksek genetik karışım aldıklarına dair de kanıtlar sunmaktadır.[19] MtDNA analizi, Azerileri değil de diğer çalışmalarda Azeriler ile birlikte kümelenmiş olan Gürcüleri içeren bir araştırmaya göreyse de İranlılarla olan ana ilişkinin, Kafkasya'nın ikincil grubu olan daha büyük bir Batı Avrasya grubu üzerinden olduğudur.[20] Testlerden elde edilen sonuçlarsa Azerilerin; Kafkasyalılar, İranlılar, Yakın Doğulular, Avrupalılar ve Türkmenlerle en büyük benzerlik sırasına göre ilişkileri olan karışık bir nüfus olduğunu göstermektedir. MtDNA ve Y kromozomlarının diğer genetik analizleri, Kafkas popülasyonlarının Avrupalılar ve Yakın Doğulular arasında genetik olarak orta düzeyde olduklarını, ancak genel olarak Yakın Doğulularla daha da yakından ilişkili olduklarını göstermiştir.

2003 yılında Rus Genetik Dergisi tarafından yapılan başka bir çalışmada, Azerbaycan Cumhuriyeti'nin İrani dilli (Taliş ve Tat) konuşmacılarını, Azeri Türkleri ile karşılaştırdı ve bu popülasyonların genetik yapısının da başka yerlerdeki (İranlı Persler,Osetler,Tacikler ve Kürtler gibi) diğer İran dilleri konuşan nüfuslara kıyasla Azeri Türklerine daha yakın olduklarını ortaya koymuştur.[21]

Haplogrup dağılımları

[değiştir | kaynağı değiştir]
En yaygın MtDNA haplogrupları[54] (Ana soyu işaretçileri)
H U T J HV
% 25.57 % 20.3 % 11.28 % 11.28 % 9.77
Azeri Türklerinin, Y-DNA haplogrupları (Baba soyu işaretçileri)
J2 G-M201 J1 R1b R1a L-M20 T-M184 E1b1b I-M438 R2a
% 23.9 [55] % 18 [56][57] % 15.2 [55] % 11.1 [56] % 6.9 [56] % 6.9 [58] % 4.2 [58] % 4.1 [59] % 3 [56] %2.8 [56]

Paleogenetik araştırmalar

[değiştir | kaynağı değiştir]

2018 yılında Alkhantepe (5.7 binyıl) kalıntıları, çağdaş Azeriler arasında da mevcut olan Y–haplogrup G-M342 olarak tanımlanmıştır.[53][60]

Ayrıca bakınız

[değiştir | kaynağı değiştir]

Kaynakça

[değiştir | kaynağı değiştir]

Notlar

[değiştir | kaynağı değiştir]
  1. ^ A) "..and the Medes (Iranians of what is now north-west Iran).."EIEC .(1997:30). B) "Archaeological evidence for the religion of the Iranian-speaking Medes of the .." Diakonoff 1985, s. 140. C) ".. succeeded in uniting into a kingdom the many Median tribes" (from Encyclopædia Britannica[6]). D) "Proto-Iranian split into Western (Median, and others) and Eastern (Scythian, Ossetic, Saka, Pamir and others)..." (Kuz'mina, Elena E. (2007), The origin of the Indo-Iranians, J. P. Mallory (ed.), BRILL, s. 303, ISBN 978-90-04-16054-5 )

Dipnotlar

[değiştir | kaynağı değiştir]
  1. ^ "Doğu Tarihi: Orta Çağ'da Doğu - 2002 - bölüm V (Rusça)". 9 Mart 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Ekim 2020. 
  2. ^ "Azerbaijani | people". Encyclopædia Britannica. 6 Ekim 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2016. 
  3. ^ Golden, Peter B. (1992). An Introduction to the History of the Turkic Peoples. Otto Harrasowitz. ss. 385-386. ISBN 978-3-447-03274-2. 
  4. ^ "Turkic Peoples". Encyclopedia Americana. 27. Grolier. 1998. s. 276. ISBN 978-0-7172-0130-3. 
  5. ^ "Azerbaijani people. Britannica". 6 Ekim 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Kasım 2020. 
  6. ^ Encyclopædia Britannica Online Media (ancient region, Iran) 9 Mayıs 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  7. ^ a b "Mannai" 2 Mayıs 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Encyclopædia Britannica (retrieved 7 September 2011).
  8. ^ a b "Azerbaijani" 6 Ekim 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. - Encyclopædia Britannica
  9. ^ Altstadt, Audrey L. (1992). The Azerbaijani Turks: Power and Identity under Russian Rule. Hoover Institution Press. ISBN 978-0-8179-9182-1. 
  10. ^ Yepiskoposian, L. (2011). "The Location of Azaris on the Patrilineal Genetic Landscape of the Middle East (A Preliminary Report)". Iran and the Caucasus. 15 (1): 73-78. doi:10.1163/157338411X12870596615395. 
  11. ^ Nasidze, Ivan; Sarkisian, Tamara; Kerimov, Azer; Stoneking, Mark (2003). "Testing hypotheses of language replacement in the Caucasus" (PDF). Human Genetics. 112 (3): 255-261. doi:10.1007/s00439-002-0874-4. PMID 12596050. 15 Mart 2007 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. 
  12. ^ Andonian l. (2011). "Iranian Azeri's Y-Chromosomal Diversity in the Context of Turkish-Speaking Populations of the Middle East" (PDF). Iranian J Publ Health. 40 (1): 119-123. 27 Kasım 2011 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. 
  13. ^ Encyclopædia Britannica, Volume V18, Page 22)
  14. ^ David Blow. Shah Abbas: The Ruthless King Who Became an Iranian Legend. p. 165. "The primary court language remained Turkish. But it was not the Turkish of Istambul. It was a Turkish dialect, the dialect of the Qizilbash Turkomans..."
  15. ^ Mihail Artamonov Hazarların tarihi. - St.Petersburg Eyalet Üniversitesi Filoloji Fakültesi, 2002. - S. 419
  16. ^ Büyük Sovyet Ansiklopedisi. - Eyalet Bilimsel Yayınevi, 1954. - S. 513.
  17. ^ "The Udi Language" 4 Haziran 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., University of Munich, Wolfgang Schulze 2001/2 (retrieved 19 June 2006).
  18. ^ "Azeri Genetics - DNA of Azerbaijan's Turkic people". www.khazaria.com. 20 Kasım 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Temmuz 2022. 
  19. ^ a b c A Genetic Landscape Reshaped by Recent Events: Y-Chromosomal Insights into Central Asia — American Journal of Human Genetics, 71:466-482, 2002 (retrieved 9 June 2006)
  20. ^ a b Where West Meets East: The Complex mtDNA Landscape of the Southwest and Central Asian Corridor — American Journal of Human Genetics, 74:827-845, 2004 (retrieved 9 June 2006)
  21. ^ a b Genetic Structure of Iranian-Speaking Populations from Azerbaijan Inferred from the Frequencies of Immunological and Biochemical Gene Markers 1 Ekim 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. — Russian Journal of Genetics, Volume 39, Number 11, November 2003, pp. 1334-1342(9) (retrieved 9 June 2006)
  22. ^ Asadova, P. Sh.; Shneider, Yu. V.; Shilnikova, I. N.; Zhukova, O. V. (2003). "Genetic Structure of Iranian-Speaking Populations from Azerbaijan Inferred from the Frequencies of Immunological and Biochemical Gene Markers". Russian Journal of Genetics. 39 (11): 1334-1342. doi:10.1023/B:RUGE.0000004149.62114.92. 
  23. ^ Iran: Tricontinental Nexus for Y-Chromosome Driven Migration 23 Eylül 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. - Hum Hered 2006;61:132–143 (retrieved 13 April 2011)
  24. ^ Derenko, M.; Malyarchuk, B.; Bahmanimehr, A.; Denisova, G.; Perkova, M.; Farjadian, S.; Yepiskoposyan, L. (2013). "Complete Mitochondrial DNA Diversity in Iranians". PLOS ONE. 8 (11): e80673. doi:10.1371/journal.pone.0080673. PMC 3828245 $2. PMID 24244704. 
  25. ^ V. Minorsky, Kafkas Tarihinde Çalışmalar, Cambridge University Press, 1957, s. 112
  26. ^ Professor Ighrar Aliyev. The History of Aturpatakan. Persian Translation by Dr. Shaadman Yusuf. Balkh Publishers. Tehran. 1999.
  27. ^ ""Azari: The Iranian Language of Azerbaijan" in Encyclopedia Iranica by E. Yarshater". 10 Mart 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Temmuz 2022. 
  28. ^ Ibn Nadeem, "Fihrist", Translated by Reza Tajaddod, Ibn Sina publishers, 1967. ابن نديم در الفهرست مي‌نويسد: (= اما فهلوي منسوب است به فهله كه نام نهاده شده است بر پنج شهر: اصفهان و ري و همدان و ماه نهاوند و آذربايجان. و دري لغت شهرهاي مداين است و درباريان پادشاه بدان زبان سخن مي‌گفتند و منسوب است به مردم دربار و لغت اهل خراسان و مشرق و لغت مردم بلخ بر آن زبان غالب است. اما فارسي كلامي است كه موبدان و علما و مانند ايشان بدان سخن گويند و آن زبان مردم اهل فارس باشد. اما خوزي زباني است كه ملوك و اشراف در خلوت و مواضع لعب و لذت با نديمان و حاشيت خود گفت‌وگو كنند. اما سرياني آن است كه مردم سواد بدان سخن رانند). ابن ندیم، محمد بن اسحاق: «فهرست»، ترجمه‌ي رضا تجدد، انتشارات ابن سینا، 1346 فأما الفهلوية فمنسوب إلى فهله اسم يقع على خمسة بلدان وهي أصفهان والري وهمدان وماه نهاوند وأذربيجان وأما الدرية فلغة مدن المدائن وبها كان يتكلم من بباب الملك وهي منسوبة إلى حاضرة الباب والغالب عليها من لغة أهل خراسان والمشرق و اللغة أهل بلخ وأما الفارسية فتكلم بها الموابدة والعلماء وأشباههم وهي لغة أهل فارس وأما الخوزية فبها كان يتكلم الملوك والأشراف في الخلوة ومواضع اللعب واللذة ومع الحاشية وأما السريانية فكان يتكلم بها أهل السواد والمكاتبة في نوع من اللغة بالسرياني فارسي [Original Arabic]; Ibn Nadeem, Al-Fihrist. www.alwaraq.com accessed in September, 2007.
  29. ^ (Mehdi Marashi, Mohammad Ali Jazayery, Persian Studies in North America: Studies in Honor of Mohammad Ali Jazayery, Ibex Publishers, Inc, 1994. p 255)
  30. ^ The Tribes of Western Iran V. Minorsky The Journal of the Royal Anthropological Institute of Great Britain and Ireland Vol. 75, No. 1/2 (1945), pp. 73-80 (article consists of 11 pages) Published by: Royal Anthropological Institute of Great Britain and Ireland
  31. ^ Ibn Howqal,Surat al-ardh. Translation and comments by: J. Shoar, Amir Kabir Publishers, Iran. 1981. "ارمنیه دو قسمت است: داخلی و خارجی. در ارمنیه ی خارجی شهرهایی از آن مسلمانان و به دست آنان است و خود مسلمانان فرمانروای آنجا هستند و دست ارامنه از دست آن قطع گردیده است و به کلی تحت حکومت پادشاهان اسلامی است: از جمله این شهرها ارجیش، منازجرد و خلاط است. و حدود ارمنیه خارجی معین است یعنی از مشرق به بردعه و از مغرب به جزیره و از جنوب به آذربایجان و از شما به نواحی روم در سمت قالیقالا محدود است
  32. ^ Al-Moqaddasi, Shams ad-Din Abu Abdallah Muhammad ibn Ahmad, Ahsan al-Taqasi fi Ma’rifa al-Aqalim, Translated by Ali Naqi Vaziri, Volume one, First Edition, Mu’alifan and Mutarjiman Publishers, Iran, 1981, p 377 المقدسي، شمس‌الدين ابوعبدالله محمدبن احمد، احسن التقاسيم في معرفه الاقاليم، ترجمه دكتر علينقي وزيري، جلد 1، چاپ اول، انتشارات مؤلفان و مترجمان ايران، 1361، ص 377.
  33. ^ (Tārīkh-i Yaqūbī / talīf-i Aḥmad ibn Abī Yaqūbi ; tarjamah-i Muḥammad Ibrahim Ayati, Intirisharat Bungah-I Tarjamah va Nashr-I Kitab, 1969.
  34. ^ "Azari: The Iranian Language of Azerbaijan" 21 Haziran 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (Encyclopædia Iranica by E. Yarshater)
  35. ^ «مستوفي، حمدالله: «نزهةالقلوب، به كوشش محمد دبيرسياقي، انتشارات طهوري، 1336 Mostawafi, Hamdallah. Nozhat al-Qolub. Edit by Muhammad Dabir Sayyaqi. Tahuri publishers, 1957.
  36. ^ (Rusça) Brockhaus and Efron Encyclopedic Dictionary. "Turko-Tatars".[ölü/kırık bağlantı] St. Petersburg, Russia, 1890-1907
  37. ^ Man By: Royal Anthropological Institute of Great Britain and Ireland, JSTOR (Organization)
  38. ^ Frye R.N.,Encyclopædia Iranica,"IRAN v. PEOPLES OF IRAN (1) A General Survey" 17 Mayıs 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  39. ^ "lands of iran". Encyclopædia Britannica. 29 Nisan 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  40. ^ Azerbaijan:Historical Background Vol. 3, Colliers Encyclopedia CD-ROM, 02-28-1996
  41. ^ Femininities and Masculinities in the Digital Age Realia and Utopia in the Balkans and South Caucasus By Karl Kaser page 26 · 2021
  42. ^ "Various Fire-Temples" 30 Nisan 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. - University of Calgary (retrieved 8 June 2006).
  43. ^ pp. 385-386
  44. ^ "Azerbaijan" 17 Mayıs 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. - Columbia Encyclopedia (retrieved 8 June 2006).
  45. ^ "Report for Talysh" 28 Haziran 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. — Ethnologue (retrieved 8 June 2006).
  46. ^ "Report for Tats" 21 Mart 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. — Ethnologue (retrieved 8 June 2006).
  47. ^ "Maziar Ashrafian Bonab" 27 Ağustos 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. — Department of Genetics, University of Cambridge (retrieved 9 June 2006)
  48. ^ "Cambridge Genetic Study of Iran" 12 Mart 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. — ISNA (Iranian Students News Agency), 06-12-2006, news-code: 8503-06068 (retrieved 9 June 2006)
  49. ^ "Testing hypotheses of language replacement in the Caucasus" (PDF). 16 Temmuz 2012 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Kasım 2020. 
  50. ^ Ashrafian-Bonab, M; Lawson Handley, LJ; Balloux, F (2007). "Is urbanization scrambling the genetic structure of human populations? A case study". Heredity (Edinb). 98 (3): 151-6. doi:10.1038/sj.hdy.6800918. PMC 1808191 $2. PMID 17106453. 
  51. ^ Farjadian, S.; Ghaderi, A. (Aralık 2007). "HLA class II similarities in Iranian Kurds and Azeris". International Journal of Immunogenetics. 34 (6): 457-463. doi:10.1111/j.1744-313x.2007.00723.x. ISSN 1744-3121. PMID 18001303. Neighbor‐joining tree based on Nei's genetic distances and correspondence analysis according to DRB1, DQA1 and DQB1 allele frequencies showed a strong genetic tie between Kurds and Azeris of Iran. The results of AMOVA revealed no significant difference between these populations and other major ethnic groups of Iran 
  52. ^ "Origin of Azeris (Iran) according to HLA genes". International Journal of Modern Anthropology: 131. 2017. 14 Mayıs 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Kasım 2020. 
  53. ^ a b "Алиев А.А., Ибрагимов А.Ш., Халилова И.С. Оценка разнообразия Y-ДНК среди азербайджанцев. Вестник Московского университета. Серия XXIII. Антропология. №4, 2018 г., с. 49-55." 11 Aralık 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Kasım 2020. 
  54. ^ "Khazaria -Azeri (Azerbaijani) Genetics:mtDNA". 2 Temmuz 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  55. ^ a b Di Giacomo 2004
  56. ^ a b c d e Nasidze 2004a
  57. ^ Nasidze I, Sarkisian T, Kerimov A, Stoneking M (Mart 2003). "Testing hypotheses of language replacement in the Caucasus: evidence from the Y-chromosome" (PDF). Human Genetics. 112 (3): 255-61. doi:10.1007/s00439-002-0874-. PMID 12596050. 27 Aralık 2010 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Aralık 2009. 
  58. ^ a b Nasidze 2003
  59. ^ Cruciani 2004
  60. ^ Eirini Skourtanioti et al. Genomic History of Neolithic to Bronze Age Anatolia, Northern Levant, and Southern Caucasus. Cell. vol. 181, issue 5, p1158-1175.E28, May 28, 2020 DOI:https://doi.org/10.1016/j.cell.2020.04.044

Kaynakça

[değiştir | kaynağı değiştir]
"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Azerilerin_kökeni&oldid=33851108" sayfasından alınmıştır