Büyük Temizlik - Vikipedi

Büyük Temizlik
Stalin Dönemi Kurbanları anısına inşa edilen Moskova'daki Hüzün Duvarı
BölgeSovyetler Birliği
Tarih
1936 – 1938
HedefTroçkistler, Kızıl Ordu Lider Kadrosu, Kulaklar
Saldırı türü
Yerinde İnfaz, Katliam
Ölü600.000 - 1.200.000
İşleyenJosef Stalin, Nikolay Yejov, Genrih Yagoda, Lavrenti Beriya, NKVD
SebepSiyasi muhaliflerin ortadan kaldırılması, gücün konsolidasyonu, karşı devrim korkusu
Sovyetler Birliği'nde kitlesel baskılar
Ekonomik baskılar
Siyasi baskılar
İdeolojik baskılar
Etnik baskılar
Davalar

Büyük Temizlik, Büyük Tasfiye veya Büyük Terör (Rusça: Большая чистка, Bolşaya çistka), Sovyetler Birliği'nde 1936-1938 yılları arasında yapılan siyasi baskı kampanyasıdır.[1] Komünist Parti ve devlet görevlileri arasında temizliğe yol açarken, Kızıl Ordu ile toprak sahiplerinin baskı altına alınmasına ayrıca geniş çapta polis araştırması, tutuklamalara ve keyfî infazlara yol açmıştır.[2] Rus tarihçesinde en yoğun tasfiye harekâtıdır, 1937-1938 arası Yejovşçina (Rusça: Ежовщина; yani, "Yejov olayı" ya da "Yejov devri" olarak da çevirisi yapılmıştır), Sovyet gizli polisi NKVD'nin şefi Nikolay Yejov'un adından kaynaklanır. 600.000 ila 1.2 milyon kişinin öldüğü tahmin edilmektedir.[3][4][5]

Sovyetler Birliği'nin (SSCB) komünist partisi lideri Vladimir Lenin 1924 yılında hayatını kaybedince partide güç boşluğu oluştu. Lenin'in hükûmetinde önemli görevlerde bulunan isimler, onun yerine geçmek için mücadeleye başladı.1928 yılına gelindiğinde, partinin Genel Sekreteri Joseph Stalin rakiplerine karşı zafer kazanmış ve partinin kontrolünü ele geçirmişti.[6] Başlangıçta Stalin yönetimi geniş çapta kabul gördü. En önemli siyasi rakibi Troçki, 1929'da sürgüne gönderildi ve Stalin'in "tek ülkede sosyalizm" doktrini parti politikası haline getirildi. Ancak, 1930'ların başlarında parti yetkilileri Stalin'den soğumaya başladı. Bunun başlıca nedenleri, ilk beş yıllık planın çok fazla can kaybına yol açması ve tarımın kolektifleştirilmesinin başarısızlığıydı. 1934 yılına gelindiğinde Troçki gibi Stalin'in rakipleri, onun görevden alınmasını talep ederek parti üzerindeki kontrolünü kırmaya çalıştılar.[7]

Bu şüphe ve güvensizlik ortamında, halk arasında sevilen üst düzey yetkili Sergei Kirov suikaste uğradı. Aralık 1934'teki suikast, Stalin'e karşı çalışan parti üyelerinden oluşan bir şebekeyi ortaya çıkardı. Bu şebekede Stalin'in rakiplerinden bazıları da yer alıyordu.[8] Kirov'un öldürülmesinden sonra tutuklananların çoğu, aralarında üst düzey parti yetkilileri de olmak üzere, Stalin'i öldürmeyi planladıklarını itiraf etti.[9] Tarihçiler bu itirafların geçerliliğini tartışsa da, Kirov'un ölümünün Stalin'in harekete geçip tasfiyelere başlamasına neden olan dönüm noktası olduğu konusunda fikir birliği vardır.[10][11]

Tasfiyeler büyük ölçüde SSCB'nin içişleri bakanlığı ve gizli polisi olarak işlev gören NKVD (İçişleri Halk Komiserliği) tarafından yürütüldü. 1936'dan itibaren NKVD, Sovyet yönetiminin önde gelen isimlerini, eski Bolşevikleri, hükûmet yetkililerini ve bölgedeki parti liderlerini tasfiye etmeye başladı.[12] Stalin'e muhalefet eden veya onu eleştiren Sovyet politikacıları görevden alındı, tutuklandı veya idam edildi. Tasfiyeler giderek genişleyerek Kızıl Ordu ve üst düzey komutanlığı da kapsadı ve bu durum ordunun işleyişi üzerinde yıkıcı bir etkiye sahip oldu.[13][14] Tasfiye dalgası büyüdükçe, her yerde sabotajcı ve karşı-devrimci şüphesi yayıldı ve sivil hayatı da etkilemeye başladı. NKVD, Volga Almanları gibi bazı etnik azınlık gruplarını hedef aldı ve bu gruplar zorla sürgün ve yoğun baskı altına alındı. Tasfiye süreci boyunca NKVD, korku salarak sivil halk üzerinde kontrolünü sağlamaya çalıştı ve kitlesel operasyonlar sırasında sık sık tutuklama, işkence, şiddetli sorgulama ve infaz yöntemlerine başvurdu.[15]

1938 yılında Stalin, tasfiyeler konusundaki tutumunu değiştirdi. NKVD'yi toplu infazlar yapmakla suçladı ve bu dönemde NKVD'nin başında bulunan Genrikh Yagoda ve Nikolai Yezhov'un idamını emretti. Araştırmacılar, Büyük Temizlik (1936-1938) sırasında ölenlerin sayısının yaklaşık 700.000 kişi olduğunu tahmin ediyor.[16][17] Büyük Temizlik sona erse de, yaygın gözetim ve güvensizlik ortamı Sovyetler Birliği'nde on yıllarca devam etti. Moğolistan ve Sincan'da da benzer tasfiyeler yaşandı. Sovyet hükûmeti, sürgündeki Lev Troçki'yi tasfiyeler sırasında yargılamak istedi. Ancak Troçki'nin suikast girişimlerinden kurtulması ve Sovyetler Birliği'nden kaçması bunu engelledi. Troçki tasfiyeden sağ kurtulsa da, 1940 yılında Stalin'in emriyle NKVD tarafından suikaste kurban gidecekti.[18][19]

Amaç

[değiştir | kaynağı değiştir]

Tasfiye hareketi Josef Stalin'in parti ve ulus üzerindeki gücünü sağlamlaştırma, Lev Troçki ve parti içindeki diğer siyasi rakiplerin etkisini ortadan kaldırmak için tasarlandı. Keyfî tutuklama, yargılama ve infaz süreçleri Ağustos 1936'dan Mart 1938'e kadar sürdü.[20]

Arka Plan

[değiştir | kaynağı değiştir]

Vladimir Lenin'in 1924'te ölümünün ardından Sovyetler Birliği Komünist Partisi'nde bir iktidar boşluğu oluştu. Lenin'in hükûmetindeki çeşitli kişiler onun yerine geçmeye çalıştı. Partinin Genel Sekreterliğini yürüten Stalin, siyasi muhalifleri geride bırakacak ve nihayetinde 1928'de Komünist Partinin kontrolünü ele geçirecekti.[21] Başlangıçta Stalin'in liderliği geniş ölçüde kabul edildi ve Tek ülkede sosyalizm doktrini parti politikası haline geldi. Fakat daha sonra, 1930'ların başlarında, Kolektivizasyon ve Birinci Beş Yıllık Plan'ın sınırlı başarısının ardından parti yetkilileri arasında Stalin'e karşı bir hoşnutsuzluk doğdu. Bu politika başarısızlıkları, Lev Troçki gibi Stalin'in rakiplerinin partiyi Stalin'in elinden alma çabalarına fırsat verdi. Dönemin popüler politikacılarından olan Sergey Kirov'un 1934 yılında bir suikast girişimiyle öldürülmesinin ardından geniş çapta bir soruşturma başlatıldı.[22] Bu soruşturma kapsamında tutuklanan kişiler itiraflarında Stalin'i de öldürme planları olduğunu söylediler.[23]

1936 yılına doğru Stalin, iktidarına karşı tehditleri ortadan kaldırmayı hızlandırdı. Troçki'nin geri dönmesi olasılığı, Avrupa'daki artan Faşizm tehlikesi[24] onu bu tasfiyelere başlamaya iten nedenler arasındaydı. Tasfiyeler büyük ölçüde SSCB'nin gizli polisi olan NKVD tarafından yürütüldü. Tasfiyelerin ilk aşamasında Sovyet hükûmetinin lider kadrosu hedef alındı. Tasfiyeler Kızıl Ordu'nun komutanlığına kadar genişletildi. Peter Whitewood'a göre bu durum, yakında başlayacak olan II. Dünya Savaşı öncesinde Kızıl Ordu'ya ağır hasar vermiştir.[25] Tasfiyenin kapsamı genişlemeye başlayınca, sabotajcıların ve karşı-devrimcilerin her yerde var olma şüphesi sivil yaşamı da etkilemeye başladı. Tasfiye sırasında NKVD, siviller üzerindeki kontrolü sağlamlaştırmak için hapis, işkence, şiddetli sorgulama ve keyfî infazlardan geniş ölçüde yararlandı.

Moskova Duruşmaları

[değiştir | kaynağı değiştir]

Ana Madde: Moskova Duruşmaları

Başsavcı Andrey Vışinski iddianameyi okuyor.

1936 ve 1938 arasında, eski üst düzey Komünist Parti liderlerinin; faşist ve kapitalist güçlerle Stalin ve diğer Sovyet liderlerine suikast düzenlemek, Sovyetler Birliği'ni parçalamak ve kapitalizmi yeniden kurmak için komplo kurmakla suçlandıkları çok büyük üç duruşma yapıldı.

  • İlk duruşma, Ağustos 1936'da düzenlenen "Troçkist-Kameneviç-Zinovyevci-Sol-Karşı-Devrimci" olarak adlandırılan bloğun 16 üyesi yargılandı. Bu kişiler Kirov'a suikast düzenlemek ve Stalin'i öldürmeyi planlamakla suçlandılar. Suçlamaları itiraf ettikten sonra hepsi ölüm cezasına çarptırıldı ve idam edildi.[26]
  • Ocak 1937'deki ikinci davada, Karl Radek, Georgi Pyatakov ve Grigory Sokolnikov'un da aralarında bulunduğu "Sovyet karşıtı Troçkist merkez" olarak adlandırılan, Troçki ile birlikte Almanya yanlısı bir komplo kurmakla suçlanan grupta 17 kişi daha yer aldı. Sanıklardan 13'ü sonunda kurşuna dizilerek idam edildi. Geri kalanlar ise, kısa süre sonra öldükleri çalışma kamplarında ceza aldı. Haziran 1937'de Mihail Tuhaçevski'nin de aralarında bulunduğu bir grup Kızıl Ordu komutanı yargılanıp idam edildi.[27]
  • Mart 1938'deki üçüncü davada ise Nikolay Buharin, 1918'den beri Lenin ve Stalin'i öldürmeye çalışma, Maksim Gorki'yi zehirlemeye çalışma ve Sovyetler Birliği'ni Almanya, Japonya ve Büyük Britanya ile birlikte parçalamaya çalışma suçundan yargılandı. Buharin suçlamaları kabul etti[28] ve idam edildi.

Sonlanma

[değiştir | kaynağı değiştir]
Stalin, Molotov, Voroşilov, Kaganoviç ve Jdanov tarafından imzalanan Leningrad listesi, Nisan 1937

Parti içerisindeki bu temizlik bittikten sonra Kulaklar, Kızıl Ordu, kimi aydın ve yazarları da kapsayan bu geniş çaplı tasfiye hareketi, 1938 yılında Stalin'in "Sovyetler Birliği'nin iç düşmanlardan temizlendiğini" ilan etmesiyle son buldu. Tasviyeler sırasında NKVD şefliği yapan Nikolay Yejov yargılanıp idam edildi. Büyük Temizlik sona ermiş olmasına rağmen, güvensizlik ve polis devleti ortamı onlarca yıl sonra da devam etti. Tarihçiler, Büyük Temizlik sırasında ölü sayısının kabaca 600.000 ila 1.2 Milyon arası olduğunu tahmin ediyor.[29] Fakat belgelenmiş infazların toplamı 681.692'dir.[30] Bizzat Stalin tarafından 1936, 1937, 1938, 1940, 1942 ve 1950 yıllarından imzalanan 388 adet infaz listesi 43.631 kişiyi içermektedir .[1]

Ayrıca bakınız

[değiştir | kaynağı değiştir]

Kaynakça

[değiştir | kaynağı değiştir]
  1. ^ Orlando Figes The Whisperers: Private Life in Stalin's Russia, 2007, ISBN 0312428030, pages 227-315.
  2. ^ Lenin, Stalin, and Hitler: The Age of Social Catastrophe. By Robert Gellately. 2007. Knopf. 720 pages ISBN 1400040051
  3. ^ Communism: A History (Modern Library Chronicles) by Richard Pipes, pg 67
  4. ^ Life and Terror in Stalin's Russia: 1934–1941. – book reviews 24 Eylül 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. by Robert Conquest, 1996, National Review
  5. ^ Soviet Repression Statistics: Some Comments 25 Mayıs 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. by Michael Ellman, 2002
  6. ^ "Joseph Stalin". History.com (İngilizce). 12 Eylül 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Aralık 2021. 
  7. ^ "Trotsky's Struggle against Stalin". The National WWII Museum | New Orleans (İngilizce). 12 Eylül 2018. 25 Eylül 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Ağustos 2022. 
  8. ^ "Who Killed Kirov? 'The Crime of the Century'". www.wilsoncenter.org (İngilizce). 5 Temmuz 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Aralık 2021. 
  9. ^ People's Comissariat of Justice of the U.S.S.R. (1938). Anti-Soviet 'Bloc of Rights and Trotskyites' Heard before the Military Collegium of the Supreme Court of the U.S.S.R., Verbatim Report. People's Comissariat of Justice of the U.S.S.R. ASIN B0711N78KN. 3 Aralık 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Mart 2022. 
  10. ^ Knight, Amy (1999). Who Killed Kirov. Hill & Wang. 
  11. ^ Getty, John Arch; Getty, John Archibald (1987). Origins of the Great Purges: The Soviet Communist Party Reconsidered, 1933–1938 (İngilizce). Cambridge University Press. ISBN 978-0521335706. 
  12. ^ "Tokaev Comrade X 1956" – Internet Archive vasıtasıyla. 
  13. ^ Whitewood, Peter (13 Haziran 2016). "Rethinking Stalin's Purge of the Red Army, 1937–38". University Press of Kansas Blog. 15 Nisan 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Aralık 2021. 
  14. ^ Uldricks, Teddy J. (1977). "The Impact of the Great Purges on the People's Commissariat of Foreign Affairs" (PDF). Slavic Review. 36 (2): 187-204. doi:10.2307/2495035. JSTOR 2495035. 26 Eylül 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 7 Mayıs 2024. 
  15. ^ Figes 2007, ss. 227–315.
  16. ^ "Introduction: the Great Purges as history", Origins of the Great Purges, Cambridge University Press, ss. 1-9, 1985, doi:10.1017/cbo9780511572616.002, ISBN 978-0521259217, 3 Ekim 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 2 Aralık 2021 
  17. ^ Homkes, Brett (2004). "Certainty, Probability, and Stalin's Great Purge". McNair Scholars Journal. 25 Mart 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Mayıs 2024. 
  18. ^ "Leon Trotsky – Exile and assassination | Britannica". www.britannica.com (İngilizce). 30 Mayıs 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Nisan 2022. 
  19. ^ Schatman, Max (1938). Behind the Moscow Trials. 
  20. ^ "Great Purge | History & Facts | Britannica". www.britannica.com (İngilizce). 4 Nisan 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Mart 2022. 
  21. ^ Editors, History com. "Joseph Stalin". HISTORY (İngilizce). 12 Eylül 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Mart 2022. 
  22. ^ "Who Killed Kirov? "The Crime of the Century" | Wilson Center". www.wilsoncenter.org (İngilizce). 5 Temmuz 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Mart 2022. 
  23. ^ R, People's Comissariat Of Justice Of The U. S. S. (1 Ocak 1938). Anti-Soviet "Bloc of Rights and Trotskyites" Heard before the Military Collegium of the Supreme Court of the U. S. S. R., Verbatim Report. People's Comissariat of Justice of the U. S. S. R. 3 Aralık 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Mart 2022. 
  24. ^ "The Great Terror". Seventeen Moments in Soviet History (İngilizce). 18 Haziran 2015. 21 Eylül 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Mart 2022. 
  25. ^ "Rethinking Stalin's Purge of the Red Army, 1937-38 | University Press of Kansas Blog" (İngilizce). 15 Nisan 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Mart 2022. 
  26. ^ Rogovin (1998), pp. 36–38
  27. ^ Conquest 2008, s. 142.
  28. ^ Tucker, Robert. "Block of Rights and Trotskyites." Report of Court Proceedings in the Case of the Anti-Soviet. pp. 667–68.
  29. ^ Kuhr, Corinna (1998). "Children of "Enemies of The People" as Victims of the Great Purges". Cahiers du Monde russe. 39 (1/2): 209-220. ISSN 1252-6576. 23 Aralık 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Mart 2022. 
  30. ^ Thurston, Robert W. (1998). Life and Terror in Stalin's Russia, 1934-1941. Yale University Press. s. 139. ISBN 978-0300074420. 

Dış bağlantılar

[değiştir | kaynağı değiştir]
"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Büyük_Temizlik&oldid=33857606" sayfasından alınmıştır