Tek çenekliler - Vikipedi

Tek çenekliler
Yaşadığı dönem aralığı: 145-0 myö
Kretase-Günümüz 
Buğday – ekonomik açıdan önemli bir tek çenekli
Biyolojik sınıflandırma Bu sınıflandırmayı düzenle
Âlem: Plantae
Şube: Tracheophyta
Klad: Angiosperms
Klad: Monocots
[1]
Tip cins
Lilium
Takımlar
Sinonimler

Tek çenekliler (Liliopsida), monokotiller (ya da monokotiledon), çoğunlukla tek yıllık, palmiyeler haricindeki otsu bitkileri kapsayan çiçekli bitkiler sınıfıdır.

Tohumlarında bir çenek bulunduğu için "bir çenekliler" olarak isimlendirilen, bir çenekliler; 50.000 ve 60.000 arası (IUCN 21 Nisan 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. sistemine göre) 59,300 bitki türünü kapsarlar. Bu gruptaki en büyük familya, yaklaşık yirmi bin tür sayısıyla orkidegillerdir. Ekonomik önemleri olan buğdaygiller, bu grubun en önemli familyası konumundadır. Diğer ekonomik önemi olan familyaları ise; palmiyegiller, muzgiller, zencefilgiller ve zambakgillerdir.

Bir çeneklilerin iletim demetleri genellikle dağınıktır. Kambiyum olmadığından normal sekonder kalınlaşma (enine büyüme) görülmez. Bu yüzden boyları uzun, gövdeleri incedir. Yaprakları genellikle ince uzun, paralel damarlı, kökleri saçaklıdır. Ana kök gelişimi erken durduğu için saçak kök sistemi bulunur. Çiçek parçaları genellikle üçlü olup, çiçek örtüsü çanak yaprak ve taç yaprak şeklinde farklılaşma göstermez.

Tek çenekliler ya da monokotiller, adından da anlaşılacağı gibi tohumlarında tek bir (mono-) kotiledon veya embriyonik yaprak içerir.

Sınıflandırma

[değiştir | kaynağı değiştir]
Topraktan çıkan (solda) bir "bir çenekli" ve (sağda) bir "iki çenekli" bitki.

Tarihte Monokotiller şöyle isimlendirilmişledir:

  • Monocotyledoneae - "de Candolle" sistemi ve "Engler" sistemi.
  • Monocotyledonlar - "Bentham & Hooker" sistemi ve "Wettstein" sistemi
  • Sınıf: Liliopsida - "Takhtajan" sistemi ve Cronquist sistemi.
  • Alt sınıf: Liliidae - "Dahlgren" sistemi ve "Thorne" sistemi (1992).
  • Dal: Monokotiller - "APG sistemi", "APG II sistemi" ve "APG III sistemi"' ne göre.

Yukardaki bütün sistemler, bu grup için kendi taksonomilerini kullanırlar. Bir çenekliler, taksonomideki değişken konumuyla bilinirler.

Günümüzün moleküler çalışmaları, bir çeneklilerin akrabalık ilişkilerini açıklamaya yardımcı olmaktadır. APG III sistemi, bir çeneklileri bir takson olarak görmez, bunun yerine bu grubu monokotil dalına yerleştirir. Bu sisteme göre tek çenekliler; 11 takıma ve henüz herhangi bir takıma yerleştirilmemiş 1 familyaya ayrılırlar:

Cladogram 1: APG IV (2016) için kapalı tohumlularda tek çeneklilerin filojenik durumu

[değiştir | kaynağı değiştir]
Cladogram 1: Phylogenetic position of the monocots within the angiosperms in APG IV (2016)[14]
kapalı tohumlular

Amborellales

Nymphaeales

Austrobaileyales

magnoliids

Chloranthales

monocots

Ceratophyllales

ödikotlar (iki çenekliler)

basal angiosperms
core angiosperms

Cladogram 2: The phylogenetic composition of the monocots

[değiştir | kaynağı değiştir]
Cladogram 2: The phylogenetic composition of the monocots[14]
monocots 131
          

Acorales

Alismatales

122
          

Petrosaviales

120

Dioscoreales 115

Pandanales 91

Liliales 121

121

Asparagales 120

commelinids 118
          

Arecales

Poales

          

Zingiberales

Commelinales

Alismatid monocots

Dal (klad): Monocots (Monokotiller) (Tek çenekliler)

[değiştir | kaynağı değiştir]

Dal (klad): Commelinids (Kommelinidler)

[değiştir | kaynağı değiştir]

Tek çenekliler ekonomik ve kültürel açıdan en önemli bitkiler arasındadır, tahıl taneleri ve nişastalı kök mahsulleri, palmiyeler, orkideler ve zambaklar dünyadaki temel besinlerin çoğunu oluştururken birçokları da inşaat malzemesi ve ilaç olarak kullanılır.[15] Tek çeneklilerden olan otlar, bir hayvan ve insan gıdası kaynağı olarak çok büyük ekonomik öneme sahiptir[16] ve üretilen biyokütle bakımından tarım türlerinin en büyük bileşenini oluşturmaktadır.[17][18]

  1. ^ In 1964, Takhtajan proposed that classes including Monocotyledons, be formally named with the suffix -atae, so that the principle of typification resulted in Liliatae for monocotyledons.[7] The proposal was formally described in 1966 by Cronquist, Takhtajan and Zimmermann,[2] from which is derived the descriptor "liliates".
  2. ^ Tropicos gives an earlier authority, J.H. Schaffn. 1911[8]
  3. ^ Cronquist[2] attributes this term to De Candolle as DC. 1818 Syst. 1: 122[13]
  1. ^ Angiosperm Phylogeny Group (2016). "An update of the Angiosperm Phylogeny Group classification for the orders and families of flowering plants: APG IV" (PDF). Botanical Journal of the Linnean Society. 181 (1): 1–20. doi:10.1111/boj.12385. ISSN 0024-4074. 
  2. ^ a b c d Cronquist, Takhtajan & Zimmermann 1966.
  3. ^ Bessey 1915.
  4. ^ de Candolle 1819.
  5. ^ Tropicos 2015, Lilianae
  6. ^ a b Takhtajan 1966.
  7. ^ Takhtajan 1964.
  8. ^ Tropicos 2015, Liliidae
  9. ^ Thorne 1992a.
  10. ^ Tropicos 2015, Liliopsida
  11. ^ Eichler 1886.
  12. ^ Tropicos 2015, Monocotylondoneae
  13. ^ de Candolle 1818–1821.
  14. ^ a b APG IV 2016.
  15. ^ Soltis et al. 2005.
  16. ^ Fay 2013.
  17. ^ Panis 2008.
  18. ^ Tang et al 2016.

Kaynak hatası: <references> üzerinde tanımlanan "CoL" adındaki <ref> etiketi önceki metinde kullanılmıyor. (Bkz: Kaynak gösterme)
Kaynak hatası: <references> üzerinde tanımlanan "redlist" adındaki <ref> etiketi önceki metinde kullanılmıyor. (Bkz: Kaynak gösterme)
Kaynak hatası: <references> üzerinde tanımlanan "Kubitzmmonohist" adındaki <ref> etiketi önceki metinde kullanılmıyor. (Bkz: Kaynak gösterme)
Kaynak hatası: <references> üzerinde tanımlanan "MausethAFG" adındaki <ref> etiketi önceki metinde kullanılmıyor. (Bkz: Kaynak gösterme)
Kaynak hatası: <references> üzerinde tanımlanan "ObelStirp65" adındaki <ref> etiketi önceki metinde kullanılmıyor. (Bkz: Kaynak gösterme)
Kaynak hatası: <references> üzerinde tanımlanan "pavordN.339" adındaki <ref> etiketi önceki metinde kullanılmıyor. (Bkz: Kaynak gösterme)
Kaynak hatası: <references> üzerinde tanımlanan "ScopoliAlisma" adındaki <ref> etiketi önceki metinde kullanılmıyor. (Bkz: Kaynak gösterme)
Kaynak hatası: <references> üzerinde tanımlanan "TakhtajanLiliops" adındaki <ref> etiketi önceki metinde kullanılmıyor. (Bkz: Kaynak gösterme)

Kaynak hatası: <references> üzerinde tanımlanan "Tillichfig1" adındaki <ref> etiketi önceki metinde kullanılmıyor. (Bkz: Kaynak gösterme)

Websites and databases

[değiştir | kaynağı değiştir]

Dış bağlantılar

[değiştir | kaynağı değiştir]
Vikitür'de konuyla ilgili taksonomik bilgiler bulunur: