Esperanto dilbilgisi - Vikipedi

Esperanto
Dil Dilbilgisi · Fonoloji · İmla kuralları · Sözlük Etimoloji  · Alfabe
Tarih Esperanto hareketi Tarihsel Gelişim Zamenhof · Proto-Esperanto Unua Libro · Fundamento Boulogne deklarasyonu Manifesto of Rauma Montevideo Çözümü Prague Manifestosu Esperanto modern evrimi
Kültür ve medya Esperantist · Esperantuyo Kulübler · Filmler La Espero · Kütüphaneler Edebiyat · Müzik Anadili olanlar Popüler kültür  · Semboller Zamenhof Günü Argo
Ulusal Dernekler Bitanya Türkiye'de Esperanto
Organizasyonlar ve Hizmetler Amikeca Reto  · Kurso de Esperanto  · Esperanto Akademi · Encyclopedia Pasporta Servo · TEJO · UEA · Esperanto işçi hareketi  · SAT  · Plouézec Toplantıları · Dünya Kongresi  · Avrupa – Demokrasi – Esperanto  · Avrupa Esperanto Birliği  · Panamerican Kongresi · Avrupa Gençlik Haftası  · Skolta Esperanto Ligo  · Gençlik Kongresi  · Uluslararası Gençlik Kongresi
Eleştiriler Esperantido · Reformlu
İlgili konular Yardımcı dil Yapay dil İdo · İnterlingua · Novial  · Volapük
g t d

Esperanto dilbilgisi, kuralları aşırı şekilde düzenli olması için tasarlanmıştır. Eklemeli bir dil olan Esperanto'nun kelime dağarcığı Hint-Avrupa dil ailesi, özellikle de Latin, Slav ve Germen dilleri esas alınarak hazırlanmıştır. Esperanto serbest cümle dizimine sahiptir, cümledeki ögelerin yerleri değiştirildiğinde cümlenin anlamı değişmez.

Esperanto, Esperantoya uyarlanmış Latin alfabesiyle yazılır. Alfabedeki her harf her zaman aynı sesi verir ve alfabede temsil edilen çoğu sesin Türkçede oldukça yakın bir karşılığı vardır.

ĥ harfi modern Esperantoda çok az sayıda kelimede bulunur. Bu harf, telaffuzu zor olduğu gerekçesiyle bulunduğu sözcüklerin çoğunda ĉ, h veya k harflerinden biriyle değiştirilmiştir. ŭ harfi ise sadece ünlü harflerden sonra gelerek onlarla bir ikili oluşturur. Dolayısıyla kelime başında bulunmaz. Bunun istisnaları bu harfin adı olan ŭo sözcüğü ve ŭa! gibi bazı ünlem nidalarıdır.

Esperanto alfabesinde Q, X, W ve Y simgeleri bulunmaz.

ĉ, ĝ, ĥ, ĵ, ŝ ve ŭ harflerinin yazımı kimi elektronik ortamlarda mümkün olmayabilir. Bunun için L. L. Zamenhof, böyle durumlarda bu harfler yerine ch, gh, hh, jh, sh ve yalnızca u yazılmasını öngören h-sistemini tavsiye etmişse de, alfabede zaten h harfinin bulunmasının karışıklığa sebep olabileceği gerekçesiyle günümüzde daha çok x-sistemi kullanılmaktadır. Bu sisteme göre zorunlu durumlarda ĉ, ĝ, ĥ, ĵ, ŝ ve ŭ harfleri yerine cx, gx, hx, jx, sx ve ux yazılır. Mart 2007 Google istatistiklerine göre internet ortamında orijinal Unicode harflerin kullanım oranı %77, x-sisteminin kullanım oranı %14, h-sisteminin kullanım oranı ise %9 civarındadır.

x-sisteminde yazılan harfi direkt olarak Unicode'a çeviren programlar mevcuttur. Microsoft Windows için Tajpi 17 Şubat 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. ve EK 4 Haziran 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. programları bunlara örnek olarak verilebilir.

ĉ, ĝ, ĥ, ĵ, ŝ harfleri Esperantoya özgüdür, ŭ harfi yalnızca normalde Kiril alfabesi ile yazılan Beyaz Rusçanın Latin transliterasyonunda kullanılmaktadır.

Esperanto kelimelerde vurgu istisnasız sondan bir önceki heceye verilir. Yalnızca, özellikle şiir ve şarkılarda, bir ismin sonundaki -o harfi atılabilir. Böyle bir durumun rahat anlaşılabilmesi için yazıda, atılan -o harfi yerine ' işareti konulur ve okunuşta kalan kısmın vurgusu son heceye verilir.

Birkaç sayılı istisna dışında Esperantoda kelime grupları son harflere bakılarak ayırt edilebilir.

Bu örnekte -a, -e, -i, -o son takılarını alarak sıfatlaşan, zarflaşan, fiilleşen ve isimleşen dilbilgisi yönünden anlamsız rapid sözcüğüne kök sözcük adı verilir.

Bu kurallara uymayan bazı istisnalar da bulunmaktadır. Örneğin nun (şimdi) veya preskaŭ (yaklaşık olarak) zarfları -e ile bitmez. -aŭ ile biten birçok zarf mevcuttur. Ni (biz) şahıs zamiri -i ile bitmesine karşın fiil değildir. Yine de son harflerin sözcükleri sınıflandırmasıyla ilgili kural, dilin kelime hazinesinin çok büyük bir bölümünde geçerlidir.

Esperanto, doğal dillere oranla daha az miktarda sözcük içerir ve diğer sözcükleri bu kök sözcükler yardımıyla birleşik sözcük oluşturarak veya ön ve son takılarla yeni kelimeler türeterek karşılar. 400 ilâ 500 adet kök sözcük ile hemen hemen her güncel konu hakkında konuşabilecek kadar çok sözcük türetilebilir. Ancak, dala ve işe özgü bilimsel ve teknik terimlerle beraber 15.000 civarında Esperanto kök sözcük bulunduğu tahmin edilmektedir.

Esperantonun en temel gramer özellikleri; gramatik cinsiyete sahip olmamakla birlikte cinsiyet ayıran bir dil olması, kuralsız fiil bulunmaması, fiillerin 6 kipe göre sondan çekimlenmesi, fiil çekiminin şahıstan etkilenmemesi, fiilin öznenin sayısından etkilenmemesi, ismin belirtme durumunun var olması, sıfatların nitelediği isimlerin sayısına ve durumuna uyum göstermesi ve cümledeki öge sırasının değiştirilebilir olması olarak sıralanabilir.

Esperantoda belirli artikel olarak la kullanılır. La artikelinin Türkçede tam olarak bir karşılığı yoktur, önüne geldiği cins ismin daha önce bahsedilmiş olan özel türüne atıfta bulunduğunu belirtir. Kullanım ve anlam olarak İngilizce the ile hemen hemen aynı özelliklere sahiptir. Çoğul sözcükler için de, tekil sözcükler için kullanıldığı tarzda kullanılır.

Türkçedeki bir belirsiz sıfatının Esperantoda karşılığı yoktur, bu anlam ismin başına la artikeli getirilmeyerek direkt olarak elde edilebilir.

Aşağıda la artikelinin kullanımının anlama etkisi örneklenmiştir:

Infano kuras en ĝardeno. (Bir çocuk bir bahçede koşuyor.) - Hangi çocuktan ve bahçeden bahsedildiği belirsiz.
La infano kuras en ĝardeno. (Çocuk bir bahçede koşuyor.) - Belirli bir çocuktan bahsediliyor ama koşulan bahçe belirsiz.
La infano kuras en la ĝardeno. (Çocuk bahçede koşuyor.) - Belirli bahçe ve çocuktan bahsediliyor.
Infanoj kuras en la ĝardeno. (Çocuklar bahçede koşuyor.) - Çocuklar kim olduğu belirsiz herhangi çocuklar, bahçe belirli.
La infanoj kuras en la ĝardeno. (Çocuklar bahçede koşuyor.) - Hangi bahçeden ve çocuklardan bahsedildiği biliniyor.

L. L. Zamenhof, Fundamento de Esperanto adlı kitabında, zor veya gereksiz bulunduğu takdirde artikelin kullanılmasının şart olmadığını, tercihen tamamen ihmal edilebileceğini belirtmiştir.

Esperantonun normal tümce dizimi Özne-Fiil-Nesne sırasında olsa da anlam bu sıralamaya bağlı değildir ve uygulamada sıralamanın değiştirilmesine sıkça rastlanır.

Esperantoda isimler sonuna -j (y okunur) takısı eklenerek çoğul yapılırlar. Çoğul bir ismi niteleyen sıfat da çoğul eki alır yani sıfatlar Arapça ve İspanyolca gibi dillerde olduğu gibi ismin sayısına uyum göstermektedir. İsmi niteleyen sıfat isimden önce veya sonra gelebilir. Örneğin alta uzun ve viro adam, alta viro uzun adam anlamındaki sıfat tamlamasını oluşturur. Uzun adamlar tamlamasını oluştururken hem isim hem de sıfat çoğul yapılır: altaj viroj. Ayrıca bu iki tamlama tercihen Fransızcada olduğu gibi isim önde, sıfat arkada olacak şekilde de kurulabilir: viro alta, viroj altaj.

Esperantoda diğer birçok dilde bulunmayan Türkçedeki ismin belirtme (-i) hâli ekine oldukça yakın anlam ve işleve sahip olan bir -n takısı bulunmaktadır. Cümledeki sıralama serbestliği bu takı yardımıyla sağlanır.

-n takısı fiilin direkt olarak etkilediği nesnenin sonuna eklenir. Eğer bu nesne bir sıfat tamlamasıysa hem isme, hem de sıfata eklenir. Eğer nesne çoğulsa -n takısı -j takısından sonra eklenir.

Mi farbis la ruĝan pordon. (Ben kırmızı kapıyı boyadım.)
Mi farbis la ruĝajn pordojn. (Ben kırmızı kapıları boyadım.)
Min farbis la ruĝa pordo. (Kırmızı kapı beni boyadı.)
La ruĝan pordon farbis mi. (Ben kırmızı kapıyı boyadım.)
Mi farbis la pordon ruĝan. (Ben kırmızı kapıyı boyadım.)
Mi farbis la pordon ruĝa. (Ben kapıyı kırmızı(ya) boyadım.)

Esperantoda 9 temel şahıs zamiri bulunmaktadır. Üçüncü şahıs zamiri cinsiyet ayrımı yaparken, hem tekil hem de çoğul ikinci şahsı aynı zamir karşılar.

Ĝi, cinsi olmayan veya cinsiyeti bilinmeyen özneler için kullanılır, istendiği takdirede cinsiyeti bilinen hayvanlar için de kullanılabilir. Oni şahsın hiç önemli olmadığı durumlarda kullanılan zamirdir. Si ise kendisi, kendileri anlamında mi, vi ve ni haricinde bir öznesi bulunan cümlenin diğer ögelerinde o özneden bahsetmek için kullanılır ve asla özne olamayacağı gibi, öznenin bir parçası da olamaz. Fiilden direkt olarak etkilenen şahıs zamirleri de isimler için olduğu gibi -n takısı alırlar.

Temel zamirler sonlarına -a alarak iyelik zamirlerine dönüşür. Mia benim, via senin veya sizin; lia, ŝia, ĝia onun, ilia onların, onia birinin ve sia kendinin anlamındadır. İyilik zamirlerinin başlarına artikel getirildiğinde anlamları şu şekilde değişir: la mia benimki, la via seninki veya sizinki, la ilia onlarınki ... vb.

Örnekler:
Li lavas sin. (O kendini yıkıyor.)
Li lavas lin. (O, onu (başkasını) yıkıyor.)
Ili manĝis siajn pomojn. (Elmalarını yediler.) - Elmalar, onları yiyen gruba ait.
Ili manĝis iliajn pomojn. (Elmalarını yediler.) - Elmalar yiyenlere değil başkalarına ait.

Esperantoda konum bildiren edatlar işaret ettiği kelime grubundan önce gelir.

Bazı edatların yerine, karışıklığa sebep olmayacaksa -n belirtme durumu eki de kullanılabilir.

Ni veturos al Usono. = Ni veturos Usonon. (ABD'ye seyahat edeceğiz.)
Mi venos en la unua de junio. = Mi venos la unuan de junio. (1 Haziran'da geleceğim.)

-n belirtme durumu eki fiile, önüne konum edatı almış söz grubunu belirttirmek için de kullanılabilir.

Ni iras en la urbo. (Şehrin içinde gidiyoruz.)
Ni iras en la urbon. (Şehrin içine gidiyoruz.)

Esperantoda fiiller şahsa veya sayıya uyum sağlamaz ve zaman çekimlerini sondan alırlar.

Esperantoda 6 temel kip/zaman eki bulunmaktadır: -i mastar hâli, -as geniş/şimdiki zaman, -is geçmiş zaman, -os gelecek zaman, -u emir kipi, -us şart kipi / gelecek zamanın hikâyesi. Emir kipi ikinci şahıs dışında bir şahıs için kullanılırsa anlamca dilek kipine dönüşür. Emire nezâket katmak için -u eki yerine bonvolu -i (lütfen -ınız) kalıbı kullanılabilir.

Ayrıca 6 adet de sıfat fiil eki mevcuttur: -anta -an, -inta -mış olan, -onta -acak olan, -ata -ılan, -ita -ılmış olan, -ota -ılacak olan. Sıfat fiillerin sıfat olduğunu bildiren -a son harfi, zarflar için kullanılan -e harfiyle değiştirilerek zarf fiiller elde edilebilir.

Örneğin ir- (git-) fiil kökü aşağıdaki gibi değişik formlara getirilebilir.

Iri (Gitmek)
Li iras. (Gider./Gidiyor.) - Li iris. (Gitti.) - Li iros. (Gidecek.)
Iru! (Git!) - Bonvolu iru. (Lütfen gidin.) - Li iru. (Gitsin.) - Ni iru. (Gidelim.)
Li irus. (Gidecekti.) - Li irus se li ne estus malsana. (Hasta olmasa giderdi.)
Iranta (Giden) - Irinta (Gitmiş olan) - Ironta (Gidecek olan) - Irante (Giderek)
Irata (Gidilen) - Irita (Gidilmiş olan) - Irota (Gidilecek olan)

Esperantoda zamanda süreklilik kavramı yoktur. Örneğin geniş zaman eki olan -as çoğu zaman şimdiki zaman anlamında kullanılırken, şimdiki zamanın hikâyesinin yerini genelde standart geçmiş zaman tutar. Bununla birlikte zamanla, bu anlam ayrılığını vurgulamak için -antas, -antis birleşik zamanları kullanılır olmuştur. Birleşik zamanlar yalnız -anta sıfat fiilinden değil, diğer sıfat fillerden yararlanılarak da oluşturulabilir.

Mi irantas (Gidiyorum.) - Mi irantis (Gidiyordum.) - Mi irantos (Gidiyor olacağım.) - Mi irantus (Gidiyor olacaktım.)
Mi irintas (Gitmiş durumdayım.) - Mi irintis (Gitmiştim.) - Mi irintos (Gitmiş olacağım.) - Mi irintus (Gitmiş olacaktım.)
Mi irontas (Gitmek üzereyim.) - Mi irontis (Gitmek üzereydim.) - Mi irontos (Gitmek üzere olacağım.) - Mi irontus (Gitmek üzere olacaktım.)

Ayrıca edilgen sıfat fiillerin de (-ata, -ita, -ota) buna benzer kullanımları vardır.

Povi yeterlilik, devi gereklilik kipi için yardımcı fiillerdir:

Vi povas aliĝi nin. (Bize katılabilirsin(iz).)
Vi devis vidi tiun. (Onu görmeliydin(iz).)

Esperantoda yardımcı fiil olarak esti (olmak) fiili kullanılır. Yardımcı fiil vasıtasıyla isim cümleleri kurulur. Ancak son zamanlarda, özellikle sıfat kökenli yüklemi olan isim cümlelerinde esti yerine ismin fiil formuna sokulup (sonundaki -o harfinin -i ile değiştirilmesiyle) oluşan fiilin çekimlenmesi daha çok tercih edilir olmuştur. Bunun dışında cümleyi uzattığı gerekçesiyle esti yardımcı fiilinin kökü est-e gerek duymadan yalnızca fiil çekim ekleriyle isim cümlesi kurulabileceğini savunan Esperantistler olsa da bu görüş resmiyet kazanmamış ve yaygınlaşmamıştır.

La ĉielo estis blua. ≈ La ĉielo bluis. ≈ La ĉielo is blua. (Gökyüzü maviydi.)
La viro estas instruisto. ≈ La viro instruistas. ≈ La viro as instruisto. (Adam bir öğretmen.)
Mi volas esti feliĉa. ≈ Mi volas feliĉi. ≈ Mi volas i feliĉa. (Mutlu olmak istiyorum.)

Esperantoda bir cümle yükleminin önüne ne konularak olumsuz yapılabilir. Ne başka hangi ögenin önüne konursa olumsuzluk vurgusu o ögeye düşer.

Mi skribis ĉi tiun. (Bunu yazdım.)
Mi ne skribis ĉi tiun. (Bunu yazmadım.)
Ne mi skribis ĉi tiun. (Bunu ben yazmadım./Bunu yazan ben değilim.)
Mi skribis ne ĉi tiun. (Ben bunu yazmadım./Benim yazdığım bu değildi.)

Esperantoda ne- ile başlayan başka olumsuzluk kelimeleri vardır. Bir olumsuz kelime bir cümleyi olumsuz yapmak için yeterlidir. Esperantoda aynı cümlecik içinde iki olumsuzluk kelimesi kullanımına izin verilmez.

Mi ne faris ion ajn. (Bir şey yapmadım.)
Mi faris nenion ajn. (Hiçbir şey yap(ma)dım.)
Mi ne faris nenion ajn. - Yanlış kullanım

Esperantoda evet-hayır soruları cümlenin başına ĉu koyularak yapılır.

Vi volas lerni Esperanton. (Esperanto öğrenmek istiyorsun.)
Ĉu vi volas lerni Esperanton. (Esperanto öğrenmek istiyor musun?)

Ĉu ile yapılan sorulara genelde jes (evet) veya ne (hayır) ile yanıt verilir.

Esperantodaki soru kelimeleri ve yan cümle kurulumunda yardımcı olan bir takım kelimeler sistematik bir tabloya göre üretilir.

* Bu sütunda büyük i harfleri kullanılmıştır. Bunları küçük L harfiyle karıştırmayınız. Sütundaki sözcükler: io, iu, ie, iam, ies, iel, ial, iom, ia

Esperantoda kelimeler birleştirilerek yeni anlamlar karşılanabilir. Genellikle birleştirilen kelimelerin kökleri birleştirilerek yeni bir kök oluşturulur ancak telaffuz kolaylığını sağlamak için iki kelimenin direkt olarak birleştirilmesi de mümkündür. Örneğin ringo (yüzük), fingro (parmak) kelimelerinin kökleri ring ve fingr birleştirilip sonuna isim oluşturucu -o bitişi yeniden eklenirse ringfingro (yüzük parmağı) birleşik sözcüğü türetilebilir ancak sözcükleri direkt olarak ringofingro şeklinde birleştirmek de mümkündür. Bu durumda hece sayısı artarken, söyleniş kolaylaşır. Genelde tercih edilen yöntem sözcüklerin değil köklerin birleştirilmesidir.^[1]

Esperantoda mevcut kelimelerden Türkçede olduğu gibi eklerle yeni kelimeler üretilebilir. Esperantoda bu işlem genellikle soneklerle, bazen de öneklerle yapılır.

Önekler sözcüğün önüne gelerek anlamını değiştir ve bu yolla yeni bir sözcük üretir.

Sonekler kelimeye değil kelimenin köküne eklenir, yani kelime türünü bildiren -i, -o, -a, -e bitiş ünlülerinin hemen öncesine iliştirilirler.

Bunlar Esperantodaki resmî yapım ekleri olmakla birlikte, yapım eki değerinde sözcükler^[2] ve dilin temelinde bulunmayıp zamanla gelişen başka yapım ekleri de kullanılabilmektedir.^[3]