Evcil yak - Vikipedi

Evcil yak
Himalaya dağlarında Nepal yakı.
Korunma durumu
Evcil hayvan
Biyolojik sınıflandırma Bu sınıflandırmayı düzenle
Âlem: Animalia
Şube: Chordata
Sınıf: Mammalia
Takım: Artiodactyla
Familya: Bovidae
Oymak: Bovini
Cins: Bos
Tür: B. grunniens
İkili adlandırma
Bos grunniens
Linnaeus, 1766

Evcil yak (Bos grunniens) uzun kıllı olan evcil hayvanlar arasındadır ve Himalaya bölgesi boyunca yani Hindistan Yarımadası'nda, Tibet Platosu, Kuzey Myanmar, Yunnan, Siçuan ve bilindiği kadarıyla daha kuzey bölgeler olan Moğolistan ve Sibirya'da yaşamaktadır. Yabani yak (Bos mutus) soyundan gelir. Tibetçede yak kelimesi sadece türün erkeğini tanımlamakta kullanılır, dişiler nak veya dri olarak adlandırılır. Buna rağmen birçok dilde yak iki cinsiyet için kullanılmaktadır.[1]

Taksonomi

[değiştir | kaynağı değiştir]
Bronz yak, Yuan hanedanı

Yaklar, Bos cinsine aittir ve bu nedenle sığırlarla (Bos primigenius türleri) akrabadır. Yakların evrimsel tarihini belirlemek için mitokondriyal DNA analizleri sonuca bağlanamamıştır.

Yak, sığırlardan bir ila beş milyon yıl önce herhangi bir noktada ayrılmış olabilir ve bu cinsin diğer üyelerine kıyasla bizonla daha yakından ilişkili olabileceği yönünde bazı hipotezler öne sürülmektedir.[2] Rusya'nın doğusunda, Bos baikalensis gibi yak'ın görünür yakın fosil akrabaları bulundu ve bu, modern Amerikan bizonunun yak benzeri atalarının Amerika'ya girebileceği olası bir yol önermektedir.[3]

Tür, ilk olarak 1766'da Linnaeus tarafından Bos grunniens ("homurdanan öküz") olarak tanımlanmıştı, ancak bu adın genel olarak hayvanın yalnızca evcilleştirilmiş biçimine atıfta bulunduğu düşünülmektedir, Bos mutus ("sessiz öküz") vahşi türler için tercih edilen isimdir. Bazı yazarlar yabani yakı hâlâ bir alt tür, Bos grunniens mutus olarak görse de, ICZN 2003 yılında[4] Bos mutus adının yabani yaklar için kullanılmasına izin veren resmî bir karar verdi ve bu artık daha yaygın bir kullanımdır.[3][5]

Yabani yak'ın Bos grunniens'in bir alt türü olarak kabul edildiği durumlar dışında, yak'ın tanınmış bir alt türü yoktur.

Fiziksel özellikler

[değiştir | kaynağı değiştir]
Yamdrok Gölü'nde evcil bir yak.

Yaklar, iri cüsseli, sağlam bacaklı, yuvarlak, yivli toynakları ve karnından aşağıya doğru sarkan aşırı yoğun ve uzun kürklü, ağır yapılı hayvanlardır. Yabani yaklar genellikle koyu renkte, siyahımsı kahverengiye değişen renkte iken, evcil yaklar genellikle kızıl kahverengi ve kremsi lekelere sahip olarak renkleri oldukça değişken olabilir. Küçük kulakları ve geniş alınları vardır, boynuzları genellikle koyu renktedir. Erkeklerde (boğalarda), boynuzlar [genellikle 48 ila 99 santimetre (19 ila 39 in) uzunluğunda] başın yanlarından dışarı doğru uzanır ve sonra öne doğru kıvrılır. Dişilerin (ineklerin) boynuzları daha küçüktür [sadece 27 ila 64 santimetre (11 ila 25 in) uzunluğunda] ve daha kalkık bir şekle sahiptir. Erkeklerde daha büyük ve daha belirgin olmasına rağmen, her iki cinsiyette de omuzların üzerinde belirgin bir kamburluk olan kısa bir boyun vardır.[3] Erkekler, 350 ila 585 kilogram (772 ila 1.290 lb) kütlesindedir dişilerin 225 ila 255 kilogram (496 ila 562 lb) aralığında değişir. Yabani yaklar önemli ölçüde daha ağır olabilir, boğalar 1.000 kilogram (2.200 lb) .[6] Cinsine bağlı olarak, evcil yak erkekleri 111-138 santimetre (44-54 in), dişiler 105-117 santimetre (41-46 in) omuz yükseliğine sahiptir.[7]

Her iki cinsiyette de uzun tüylü saçları vardır ve göğüs, yanlar ve kalçaları soğuktan izole etmek için yoğun yünlü bir astar içerir. Özellikle boğalarda bu, yere kadar ulaşabilen uzun bir "etek" oluşturabilir. Kuyruk, sığır veya bizonun kuyrukları gibi püsküllü olmaktan çok uzundur ve atınki ile yakınlık gösterir. Evcil yaklar çok çeşitli kürk renklerine sahiptir ve bazı bireyler beyaz, gri, kahverengi, kara veya benekli olabilir . Dişilerde meme, erkeklerde skrotum soğuğa karşı koruma olarak küçük ve tüylüdür. Dişilerin dört meme başı vardır.[3]

Tsomgo Gölü, Sikkim yakınlarında yak binicisi (3700 m)

Yakların, sığırların karakteristik alçalma sesini çıkardıkları bilinmemektedir, ancak hem vahşi hem de evcil yaklar homurdanma ve ciyaklama davranışını gösterdiği bilinmektedir. Bu da yerli yak varyantı Bos grunniens'in (homurdanan boğa) bilimsel adına ilham kaynağı olmuştur. Nikolay Przhevalsky, vahşi varyantı Bos mutus (sessiz boğa) olarak adlandırdı ve hiç ses çıkarmadığına inanmaktaydı, ama hayvan gerçekte ses çıkarmaktadır.[8]

Fizyoloji

[değiştir | kaynağı değiştir]

Yak fizyolojisi, yüksek rakımlara düşük rakımlarda bulunan sığırlardan daha büyük akciğerlere ve kalbe sahip olmanın yanı sıra, fetal hemoglobinin yaşam boyu kalıcılığı nedeniyle iyi adapte olmuştur,[9][10] Tersine, yaklar daha düşük rakımlarda gelişmekte sorun yaşar, 15 °C (59 °F) üzerinde ısı kaybından muzdariptir.[11] Soğuğa daha fazla adaptasyon, kalın bir deri altı yağ tabakası ve neredeyse tamamen ter bezlerinin eksikliğini beraberinde getirir.

Yerli sığır ile karşılaştırıldığında, rumende, omasuma göre alışılmamış derecede büyüktür. Bu muhtemelen bir seferde daha yüksek miktarda düşük kaliteli gıda tüketmelerine ve daha fazla besin elde etmek için daha uzun süre fermente etmelerine olanak tanır.[9] Yak, günlük vücut ağırlığının %1'ine eşdeğer miktarda besin tüketirken, sığırların dengeyi korumak için %3'e ihtiyacı vardır.

Üreme ve yaşam döngüsü

[değiştir | kaynağı değiştir]
On günlük yak.

Yaklar, ortam şartlarına bağlı olarak genellikle temmuz ve eylül ayları arasında çiftleşir. Yılın geri kalanında pek çok boğa, küçük bekâr gruplar halinde büyük sürülerden uzaklaşır, ancak östrus yaklaştıkça agresifleşir ve egemenlik kurmak için düzenli olarak birbirleriyle savaşırlar. Şiddet içermeyen tehdit gösterilerine ek olarak, böğürüp boynuzlarıyla yeri kazıyarak, boğa yakları da daha doğrudan rekabet eder; kafaları aşağı indirilmiş veya boynuzlarıyla vuruşarak birbirlerine tekrar tekrar saldırırlar. Bizon gibi, ancak sığırların aksine, erkekler kızgınlık döneminde kuru toprakta yuvarlanır, sıklıkla idrar veya dışkı ile koku lekeleri bırakır.[3] Dişiler östrusa yılda dört kereye kadar girmesine karşın her döngüde sadece birkaç saat kabul vardır.[12]

Gebelik 257 ile 270 gün arasında sürer[9] böylece mayıs ve haziran ayları arasında doğan tek bir buzağıyla sonuçlanır. İnek doğum yapmak için tenha bir yer bulur, ancak buzağı doğumdan sonra yaklaşık on dakika içinde yürüyebilir ve çift, kısa süre sonra sürüye yeniden katılır. Hem vahşi hem de evcil formdaki dişiler tipik olarak her iki yılda bir doğum yaparlar[3] ancak sürekli besin verilmesiyle daha sık doğumlar mümkündür.

Buzağılar bir yılda sütten kesilir ve kısa bir süre sonra bağımsız hâlde yaşamaya başlar. Yabani buzağılar başlangıçta kahverengidir ve ancak sonrasında daha koyu yetişkin tüyleri geliştirir. Dişiler genellikle ilk kez üç ya da dört yaşında doğum yapar[13] ve yaklaşık altı yaşında üreme uygunluklarının zirvesine ulaşırlar. Yaklar, evcilleştirme veya esaret altında yirmi yıldan fazla yaşayabilir[3] ancak bunun vahşi doğada biraz daha kısa olması muhtemeldir.

İnsanlarla olan ilişkisi

[değiştir | kaynağı değiştir]

Evcilleştirilmiş yaklardan, öncelikle sütleri, lifleri ve etleri için ve yük hayvanı olarak binlerce yıldır yararlanılmıştır. Kurutulmuş dışkıları, Tibet'in her yerinde yakıt olarak kullanılır, genellikle yüksek ve ağaçsız Tibet Platosu'nda bulunan yegâne yakıttır. Yaklar, yerel çiftçiler ve tüccarların yanı sıra dağcılık ve dağ yürüyüş gezileri için mal taşımada kullanılır.[14] Saban çekmek için de kullanılırlar.[15] Yak'ın sütünden genellikle Tibet ve Nepal dillerinde chhurpi denilen ve Moğolistan'da byaslag adı verilen bir peynir yapılır. Yak sütünden üretilen tereyağı, Tibetlilerin çok miktarlarda tükettikleri tereyağı çayının bir bileşenidir[16] ve ayrıca dinî bayramlarda inşa edilen tereyağı heykellerindeki lambalarda da kullanılır.[17]

Yak yarışı

Hayvancılık araştırması

[değiştir | kaynağı değiştir]

Hindistan hükûmeti, 1989 yılında yak yetiştiriciliği üzerine araştırma yapmaya yönelik bir merkez olan ICAR-Yak Ulusal Araştırma Merkezi'ni kurmuştur. Dirang, Arunaçal Pradeş'te bulunur 2.750 metre (9.020 ft) yükseklikte bir yak çiftliği (9,020 MSL'nin üzerinde.[18]

Yak sporları

[değiştir | kaynağı değiştir]

Tibet ve Karakurum'un bazı bölgelerinde yak yarışları, geleneksel festivallerde bir eğlence biçimidir ve kültürlerinin önemli bir parçası olarak kabul edilir. Daha yakın zamanlarda, yak kayağı veya yak polosu gibi evcil yaklarla oynanan sporlar, Gilgit-Baltistan, Pakistan da dâhil olmak üzere Orta Asya ülkelerinde turist çekmektedir.[kaynak belirtilmeli]

Fotoğraf galerisi

[değiştir | kaynağı değiştir]

Ayrıca bakınız

[değiştir | kaynağı değiştir]

Dış bağlantılar

[değiştir | kaynağı değiştir]

Kaynakça

[değiştir | kaynağı değiştir]
  1. ^ "Yabani yak - Vikipedi". 19 Nisan 2021. 8 Haziran 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Nisan 2021. 
  2. ^ Guo, S. (2006). "Taxonomic placement and origin of yaks: implications from analyses of mtDNA D-loop fragment sequences". Acta Theriologica Sinica. 26 (4): 325-330. 4 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Nisan 2021. 
  3. ^ a b c d e f g Leslie, D.M. (2009). "Bos grunniens and Bos mutus (Artiodactyla: Bovidae)". Mammalian Species. 836: 1-17. doi:10.1644/836.1. 
  4. ^ International Commission on Zoological Nomenclature (2003). "Opinion 2027. Usage of 17 specific names based on wild species which are predated by or contemporary with those based on domestic animals (Lepidoptera, Osteichthyes, Mammalia): conserved". Bulletin of Zoological Nomenclature. 60: 81-84. 9 Haziran 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Nisan 2021. 
  5. ^ Gentry (2004). "The naming of wild animal species and their domestic derivatives". Journal of Archaeological Science. 31 (5): 645. doi:10.1016/j.jas.2003.10.006. 
  6. ^ Buchholtz, C. (1990). True Cattle (Genus Bos). pp. 386–397 in S. Parker, ed. Grzimek's Encyclopedia of Mammals, Volume 5. New York: McGraw-Hill Publishing Company. (quoted in Oliphant, M. (2003). Bos grunniens (On-line), Animal Diversity Web. Accessed 4 April 2009 15 Haziran 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.)
  7. ^ "The Yak. Chapter 2: Yak breeds". FAO. 30 Aralık 2003 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Ağustos 2017. 
  8. ^ "Origins, Domestication and Distribution of Yak". fao.org. 30 Aralık 2003 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Ağustos 2017. 
  9. ^ a b c Wiener, Gerald; Jianlin, Han; Ruijun, Long (2003). "4 The Yak in Relation to Its Environment" 1 Temmuz 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., The Yak, Second Edition. Bangkok: Regional Office for Asia and the Pacific Food and Agriculture Organization of the United Nations, 92-5-104965-3. Accessed 8 August 2008.
  10. ^ Sarkar (1999). "Fetal Haemoglobin in Pregnant Yaks (Poephagus grunniens L.)". The Veterinary Journal. 158 (1): 68-70. doi:10.1053/tvjl.1999.0361. PMID 10409419. 
  11. ^ Yak 25 Temmuz 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Animal genetics training resources version II: Breed Information. Adopted from: Bonnemaire, J. "Yak". In: Mason, Ian L. (ed). (1984). Evolution of Domesticated Animals. London: Longman, pp. 39–45. 0-582-46046-8. Accessed 8 August 2008.
  12. ^ Sarkar, M. (2005). "Timing of ovulation in relation to onset of estrus and LH peak in yak (Poephagus grunniens L.)". Animal Reproduction Science. 86 (4): 353-362. doi:10.1016/j.anireprosci.2004.08.005. PMID 15766812. 
  13. ^ Zi, X.D. (2003). "Reproduction in female yaks (Bos grunniens) and opportunities for improvement". Theriogenology. 59 (5–6): 1303-1312. doi:10.1016/S0093-691X(02)01172-X. PMID 12527077. 
  14. ^ Golden Book Encyclopedia, Vol. 16 p. 1505b. Rockefeller Center, NY: Golden Press (1959).
  15. ^ "Economy of Yak Herders" (PDF). 9 Ağustos 2017 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. 
  16. ^ Tibet and Tibetan Foods 1 Temmuz 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Flavorandfortune.com. Retrieved on 2012-12-19.
  17. ^ Yaks, butter & lamps in Tibet 27 Şubat 2004 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., webexhibits.org
  18. ^ "ICAR-National Research Centre on Yak". 7 Aralık 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Evcil_yak&oldid=33393606" sayfasından alınmıştır