Gazze - Vikipedi

Bu madde Gazze şehri hakkındadır. Aynı adı taşıyan bölge için Gazze Şeridi sayfasına gidiniz.
Gazze
Şehir
Gazze 2007
Gazze Şeridi
Gazze Şeridi
Filistin Ulusal Yönetimi üzerinde Gazze
Gazze
Gazze
Gazze'nin Filistin Ulusal Yönetimi'ndeki konumu
ÜlkeFilistin Devleti Filistin Ulusal Yönetimi
BölgeGazze Şeridi
ValilikGazze
Alt idari birimler
Liste
İdare
 • Belediye başkanıRafiq Tawfiq al-Makki (Hamas)
Yüzölçümü
 • Toplam45 km²
Nüfus
 (2016)
 • Toplam645.205
Via Maris (mor renkte), Kral Yolu (kırmızı renkte) ve diğer tarihi Levant ticaret yolları, y. MÖ 1300

Gazze (Arapça:  غزة, [ˈɣazːa]; İbranice:  עזה Azza, [ˈʕaza]), Filistin'in güneybatısında bulunan, Gazze Şeridi'nin en büyük şehri. Akdeniz sahilinden 4 km içeride kurulmuş olan Gazze'nin nüfusu yaklaşık 650 bindir.[1]

Gazze'deki insan yerleşim tarihi bu şehri dünyadaki en eski şehirlerden biri yapacak şekilde 5 bin yıla ulaşmaktadır.[2] Kuzey Afrika ve Levant arasındaki Via Maris denilen ticaret rotası üzerinde yer aldığı için tarihinin büyük bir bölümünde Güney Filistin'in değerli bir antreposu ve Kızıldeniz üzerinden gelen Baharat Yolu üzerinde önemli bir mola yeri olarak işlev gördü.[2][3]

Romalılar ve daha sonra Bizanslılar altında, Gazze ve göreceli barış dönemi yaşayarak önemli bir yerleşim birim oldu. 635 yılında, İslam Ordusu tarafından fethedildi ve hızlı bir şekilde İslami bir hukuk merkezi haline geldi. Ancak, Haçlılar istilası ile şehir harap oldu. Aşağıdaki bölümlerde bir tarihçinin Haçlılar'ın şehri "insansız ve harap bulduğundan" bahsettiği yazmakta olup bu konuda kesin kaynak yoktur. Sonraki yüzyıllarda, Gazze seller ve Moğol akınları yüzünden birçok sıkıntı yaşadı. 16. yüzyılda, Osmanlı İmparatorluğu'na dahil olduğunda bir köy durumundaydı.[4] Osmanlı hakimiyetinin ilk yarısında, Rıdvan Hanedanı yönetiminde şehirde büyük ticaret ve barış içinde dönem geçti.

Gazze I. Dünya Savaşı sırasında, İngiliz kuvvetlerine teslim oldu ve İngiliz Mandası altında Filistin'in bir parçası haline geldi.[5] 1948 Arap-İsrail Savaşı sonucu, Mısır yönetiminde Gazze Şeridi'nde bazı gelişmeler olmuştur. 1967 yılında İsrail tarafından Altı Gün Savaşı sonucu ele geçirildi; ancak 1993 yılında, şehir yönetimi Filistin Ulusal Yönetimi'ne geçti. Hamas, 2007 yılında yapılan seçimleri kazanarak şehri El Fetih'den teslim aldı ve o tarihten beri İsrail tarafından abluka altında tutulmaktadır.[6]

Gazze'nin temel ekonomik faaliyetleri küçük ölçekli sanayi, tarım ve işçiliktir. Ancak, ekonomi abluka ve devamlı süren çatışmalar ile ekonomik olarak şehir kötü durumdadır.[7][8] Nüfusunun çoğu Müslüman olan şehirde, çok az Hristiyan azınlık vardır. Gazze halkının yaklaşık %75'i 25 yaşın altındadır ve dünyada mülteci olarak başka bölgelerde yaşayan en yüksek sayıda halka sahip şehirdir.

Etimoloji

[değiştir | kaynağı değiştir]

Zev Vilnay'a göre, Arapça "Ġazza" kelimesinden gelen "Gazze" adı, orijinal olarak İbranice "güçlü" anlamındaki (ʕZZ)'den gelmektedir ve Arapçaya, Fransızca "güçlü yer", İngilizce "güçlü kale" anlamına gelen İbranice "ʕazzā" kelimesinden geçmiştir.[9] Mariam Shahin'e göre Kenanlılar şehre Gazze adını verdi, Antik Mısırlılar bu şehre "Ghazzat" ("değerli şehir") derdi ve Araplar, Gazze'de toprağa verilen Muhammed'in dedesinin babası Haşim bin Abdimenaf'ın onuruna bu şehri "Gaza Haşim" diye anmaktadır.[10]

Tarihi

[değiştir | kaynağı değiştir]

Tunç Çağı

[değiştir | kaynağı değiştir]

Gazze bölgesindeki yerleşimin tarihi, Kenan bölgesinde bir Antik Mısır kalesi olarak inşa edilen ve bugünkü şehrin güneyinde bulunan bir yerde kurulan Tell as-Sakan'a kadar gitmektedir. Bölgeden tarımsal ürünlerin sağlanması yoluyla gelişen Kenan şehirlerinin liderlerinin Mısır ile ticaret antlaşmaları sayesinde Mısır ve Kenan ilişkileri ciddi bir şekilde değiştikçe, Tell as-Sakan ekonomisi ilerledi. Ne var ki, Mısır'ın ekonomik öncelikleri Lübnan ile sedir ticaretine yönelince Gazze'nin önemi mal taşıyan gemiler için sadece bir liman olmaya dönüştü ve ekonomik bir çöküş yaşadı; böylece şehir Mısırlılar tarafından bir kenara itilmiş oldu ve bütün Erken Tunç Çağı boyunca bu durum değişmedi.[11]

Gazze buna rağmen nüfus ve ekonomi açısından büyüme gösterdi ve yerli Kenan halkı Tell as-Sakan'da yerleşmeye başladı; ancak MÖ 2250'de, bölgede büyük bir uygarlık çökmesi yaşandı ve Gazze bölgesindeki bütün şehirler MÖ 23. yüzyılda yıkıldı. Bunların yerine Erken Tunç Çağı boyunca orada yer almaya devam edecek olan basit evlerden oluşan kırsal yerleşimlerle birlikte yarı-göçer kültürler ortaya çıkmıştır. Gazze Vadisi nehir yatağı boyunca Tell al-Ajjul diye bilinen bir şehir merkezi oluşmaya başladı. Orta Tunç Çağı süresince, Tell as-Sakan Filistin'in en güneyindeki yerleşim birimiydi ve bir kale olarak görev yaptı ve MÖ 1650'de, Mısır Kenanlı Hyksoslar tarafından işgal edildiği dönemde ilk Tell as-Sakan yıkıntıları üzerinde ikinci bir şehir yükseldi. Yaklaşık bir yüzyıl sonra Hyksoslar Mısır'dan çıkarılınca, şehir yıkıldı. MÖ 15. yüzyılda Mısır Gazze'yi tekrar kurdu ve şehir üçüncü kez kurulmuş oldu. Şehir Tunç Çağı'nın sonu olan 14. yüzyıla kadar ayakta kalmayı sürdürdü.[11]

Antik dönem

[değiştir | kaynağı değiştir]

MÖ 15. yüzyıldan itibaren yerleşim yeri olan Gazze, tarihi boyunca birçok farklı medeniyet ve kavmin yönetimi altında yaşamıştır.

Mısır egemenliği

[değiştir | kaynağı değiştir]
Gazze'de bulunan ve İstanbul Arkeoloji Müzesinde sergilenen Zeus heykeli

Günümüzdeki Gazze şehri, daha çok Tell al-Ajjul'un şehrinin yıkıntıları üzerinde olmak üzere gelişti ve Kenan bölgesinde Mısır'ın idari merkezi oldu. Bölge Mısır valisinin ikamet ettiği yerdi. İlk zamanlardan itibaren stratejik önemi olan bir kervan merkezi olarak, burası düzenli olarak Mısır ve Filistin ile Suriye ve Mezopotamya güçleri arasında savaşlara sahne oldu ve sık sık Mısır ve Asur kayıtlarında adı geçti. III. Thutmose'nin krallığı döneminde, Suriye-Mısır kervan yolu üzerinde olduğu belirtilmiş ve Amarna mektupları 'nda "Azzati" olarak gözükmektedir.

Antik Mısır tarafından 350 yıl yönetildikten sonra MÖ 12. yüzyılda Ege kökenli denizci bir kavim olan eski Filistin halkı tarafından ele geçirilen Gazze Filistin pentapolislerinden biri haline getirilmiştir.[12]

Yahudi, Hristiyan ve Antik Yunan inanışında Gazze, Samson'un hapsedildiği ve kendi ölümüyle karşılaştığı yerdir. (Judges Kitabı 16:21) Amos ve Zephaniah peygamberler Gazze'nin çöl olacağı kehanetinde bulunmuşlardır.[9][13][14] İncil'e özgü hesaplamalara göre Gazze, MÖ 11. yüzyılda Kral Davud'un egemenliğinden itibaren İsrailoğulları'nın yönetimindeydi. Daha sonra Gazze Asurlular tarafından III.Tiglat-Pileser ve II. Sargon yönetiminde MÖ 730'da fethedilip yönetildi.[12] 7. yüzyılda tekrar Mısır egemenliğine girdi ancak (MÖ 6. ve 4. yüzyıllar arasında) Pers İmparatorluğu sırasında uzun süre bağımsız kalmış ve zengin bir kent olmuştu.[12] Şehir, MÖ 529'da I.Kambises'in saldırısına direndikten sonra MÖ 520 yılı civarında Yunanlar şehirde bir ticaret merkezi kurdu. İlk madeni paralar MÖ 380'lerde Atina modelinde basıldı.[15]

Büyük İskender Mısır'a giderken ona direnen en son şehir olan Gazze'yi beş ay kuşattıktan sonra MÖ 332'de aldı.[12] "Batis" adında bir yönetici tarafından yönetilen ve paralı Arap askerler tarafından savunulan Gazze bir fırtına tüm direncini yıkana kadar kuşatmaya direndi. Askerler ölünceye kadar şehri savundular. Şehir, İskender'in yönetimine sıcak bakan komşu Bedevilerin yönetimine verildi.[16] İskender şehri bir şehir devlet gibi düzenledi ve Helenik öğrenme ve felsefe merkezi olarak itibar kazanan Gazze'de Yunan kültürü kök saldı.[17][18] İlk önce Ptolemaios hanedanı'na dahil olduktan sonra MÖ 200'de Selevkos İmparatorluğu'na geçti.[12]

MÖ 1. yüzyılda ve MS 1. yüzyılın ilk yarısında, Nebatiler'in Kızıldeniz'deki Eilat limanından veya Petra'dan gelen kervanlarının Akdeniz kıyısındaki varış noktasıydı. MÖ 96'da, Hasmonean kralı Alexander Jannaeus şehri bir yıl boyunca kuşattı ve sonunda Nebati kralı II.Aretas'dan yardım bekleyen halk katledildi ve şehir Janneus tarafından yıkıldı.[12][19]

Roma ve Bizans dönemi

[değiştir | kaynağı değiştir]
Pompey

Gazze, MÖ 63'te komutan Gnaeus Pompeius Magnus tarafından Roma İmparatorluğu'na katıldı ve Vali Aulus Gabinius tarafından yeniden inşa edildi.[12]

Roma İmparatorluğu yönetimi, Orta Doğu ve Afrika arasında zengin bir liman ve bir ticaret merkezi olarak büyüyen şehre altı yüzyıl süren görece bir huzur ve refah sağladı.[17] Yeni Ahit'te, şehrin Mısır kervan yolu üzerinde olduğundan bahsedilir. (8:26). MS 30'da Roma imparatoru Augustus tarafından kral olarak atanan Hirodes kendi krallığı içinde Idumea valisi Cosgabar'ın şehrin yönetiminde olduğu ayrı bir bölge oluşturdu. Hirodes'in krallığının idari bölümlenmesine göre Gazze Suriye prokonsülünün altında yer aldı.[12] Hirodes'in MS 4'te ölümünden sonra, Augustus Gazze'yi Suriye Eyaletine bağladı. 66'da Gazze Romalılara isyan eden Yahudiler tarafından yakıldı ancak Kudüs'ün yıkılmasından sonra bile önemli bir şehir olarak kaldı.[20]

Roma dönemi boyunca, Gazze zengin bir şehirdi ve değişik imparatorlardan hediye ve takdir kazandı.[12] 500 kişilik bir Senato tarafından yönetilen şehrin nüfusu Filistinliler, Yunanlar, Romalılar, Kenanlılar, Fenikeliler, Yahudiler, Mısırlılar, İranlılar ve Bedevilerden oluşuyordu. Gazze'de üstünde Tanrıların ve İmparatorların büstlerinin yer aldığı madeni paralar basıldı.[18] MS 130'daki ziyareti sırasında İmparator Hadrianus, daha sonra İskenderiye'den Şam'a kadar ünlenen yeni stadyumda yapılan güreş, boks ve hatiplik yarışmasını bizzat seyretti. Şehir, ana kült Dagon olmak üzere birçok pagan tapınak ile bezendi. Diğer tapınaklar Zeus, Helios, Afrodit, Apollo, Athena ve yerel Tike'ye adanmıştı.[12]

Hristiyanlık ilk önce Maiuma limanından başlayarak Gazze'de MS 250 civarında yayılmaya başladı. İç bölgelerdeki nüfusun içinde yayılmaya başlayınca engellerle karşılaşmaya başladı çünkü ana pagan inanışı Marnas kültü olmak üzere pagan inancı çok güçlüydü. Aynı zamanda 303'teki Diocletianus zulmü sırasında Hristiyanlar ciddi bir baskıya uğradılar. Gazze'nin ilk piskoposu, İsa'nın 72 müridinden biri olduğuna inanılan Philemon'du ancak ilk papazı, 310'daki Maximian kovuşturması sırasında diğer 30 Hristiyan ile beraber tutuklanıp ölüme mahkûm edilen Saint Silvanus'tu. O sıralarda Silvanus Gazze yakınlarındaki bir manastırın başında bulunuyordu. Piskopos Asclepas 325'teki Birinci Konsil'de yer aldı.[12] Roma İmparatorluğu çökerken Gazze bundan etkilenmemişti.[17]

Gazze'de Hristiyanlığa geçiş yayıldı ve 396 ve 420 yılları arasında Aziz Porphyrius zamanında da tamamlandı. Aziz Porphyrius, MS 402'de şehirdeki sekiz pagan tapınağının yıkılmasını emretti,[12] ve dört yıl sonra İmparatoriçe Aelia Eudocia Marnas Tapınağı'nın üstüne bir kilisenin yapılması emrini verdi.[21] 540 yılları sırasında Gazze Sina Yarımadası yapılan hac yolculuklarının başlangıç noktası oldu. Erken Hristiyanlık döneminde de Gazze önemli bir şehirdi ve birçok önemli akademisyen, en çok bilineni Gazzeli Procopius olmak üzere retorik akademisinde dersler verdi.[12] Ünlü Aziz Sergius Kilisesi bu yüzyılda yapıldı.[21]

MS 600'de yapılan Madaba Haritası mozaiğinde görüldüğü gibi, şehir Filistin'in güney kıyısının en önemli siyaset ve ticaret merkeziydi. Yaklaşık yarısı korunmuş olmakla birlikte burada çok küçük kazılar yapılmış olmasından ve üzerinde hala insanların oturduğu Bizans Gazze'sinden dolayı, bu kadar geniş bir alana yayılmış olarak gösterilmesi kolayca açıklanamaz.[22]

Müslüman egemenliği

[değiştir | kaynağı değiştir]

Gazze; Müslümanların eline geçmeden önce, şehrin Yunanca konuşan Hristiyan halkı arasında zaten çok sayıda Müslüman vardı. Bizans döneminin sonuna doğru, Gazze daha sonra İslam Devletinin 2. Halifesi olacak olan Ömer ibn Hattab'ın da dahil olduğu Mekkeli Arap tacirlerin etkisi giderek artan grubunun evi oldu. Muhammed İslam peygamberi olmadan önce şehri bir kez ziyaret etmişti.[18]

MS 635'te Gazze, Bizans İmparatorluğu ve Hilafet Devleti Ordusu arasında Filistin'in merkezinde yapılan Ecnadeyn Muharebesi'ni takiben general Amr Bin El-as tarafından kolayca kuşatıldı ve ele geçirildi. Kuşatma sırasında şehrin Yahudi toplumu Bizans garnizonun yanında savaştı.[23] Şehrin kolayca ele geçirilmesi Arapların stratejisi, Bizans'ın zayıflığı ve Gazze'deki Arapların etkisi ile açıklanmaktadır.[18] Gazze Müslümanlar tarafından ilk ve Ebu Bekir'in halifeliği döneminde ele geçirilen tek Filistin şehridir.[24] Muhammed'in büyük babası Haşim bin Abdimenaf'ın defnedildiği şehir olarak bilindiği için şehre herhangi bir zarar verilmedi.[25]

Müslüman Arapların Gazze'yi ele geçirmesi Gazze'de ciddi değişimlere yol açtı; kiliseler,şimdi Gazze Büyük Camii dahil olmak üzere, camiye dönüştürüldü, insanlar hızla İslam dinine yöneldiler ve Arapça resmi dil oldu.[25] Halifenin atadığı valiler yönetiminde, Hristiyanlar ve Yahudiler, şehri 723'te ziyaret eden St. Willibald'ın notlarında belirtilği gibi ticaret ve ibadetlerine devam etmekle beraber cizye vergisi ödüyorlardı. Gazze Emeviler döneminde Filistin Eyaleti'nin içinde yer alıyordu ve bu durum Abbasiler döneminde de devam etti.[26] MS 750'de Emeviler dönemi sona erdi ve Gazze'nin İslam hukuk yazımı konusundaki merkezlerden biri olmasını sağlayacak Abbasiler yönetimi ele geçirdi.[15] 767'de İmam Şafii Gazze'de doğdu ve ilk çocukluğunu burada geçirdi. Şafii, kendisinden sonra Şafii mezhebi olarak adlandırılacak önemli İslam mezheplerinden birini kurdu..[27] 796'da Gazze o bölgedeki Arap aşiretleri arasında bir iç savaşa sahne oldu.[28] Ancak Gazze, "burası Hicaz yöresinin insanları için büyük bir pazardı" diye betimlediği Gazze'deki tüccarın zenginleştiğini yazan İranlı coğrafyacı Eştakri'nin de ifade ettiği gibi 9. yüzyılda bariz bir biçimde toparlandı.[29]

Gazze limanı yoğunluk açısından iniş çıkışlar sergiledi ve bunu Filistinli yöneticiler arasındaki çekişmeler ve şehre iç bölgelerden gelen ticaret yollarındaki kervanlara Bedevilerin yaptığı saldırılar yüzünden ticarette genel bir düşüş takip etti.[25] Ne var ki, MS 10. yüzyılda, Abbasiler döneminde, Arap coğrafyacı Al-Makdisi Gazze için şunları yazmıştır: "Çölün kıyısında Mısır yolu üzerinde büyük bir şehirdir. Mutlaka görülmesi gereken büyük bir eser olarak bu şehirde Halife Ömer adına yapılmış Gazze Büyük Camii vardır."[30]

Tolunoğulları Gazze'yi MÖ 868'den 905'e kadar yönetmiştir,[11] ve 909 civarında Maiuma limanı önemini korusa da Gazze'nin düşüşüne neden olacak şekilde Mısır'daki Fatimiler egemenliğine girdi. Bölge MS 943 civarında ise Hindistan'dan gelen bir meyve olan portakal ile tanıştı.[15] MS 977'de Fatimiler Selçuklu Hanedanı ile bir anlaşma yaparak Gazze'nin kontrolünü ve Mısır da dahil olmak üzere şehrin güneyindeki topraklarda egemenliklerini devam ettirdiler.[31]

Haçlılar, Eyyubiler, Memlûklar

[değiştir | kaynağı değiştir]
Gazze'de Memlûk döneminden kalma Altın Pazar

Haçlılar

[değiştir | kaynağı değiştir]

Haçlılar, Fatimiler'den Gazze'yi 1100'de aldılar. Tarihçi Surlu Vilyam'a göre Haçlılar burayı insansız ve harabe bir halde buldu. Gazze'nin üstünde kurulduğu tepe düzlüğünü yeniden düzenlemek şehrin mali yetersizliğinden dolayı imkânsız olduğundan Kral III.Baldwin orada 1149'da küçük bir kale inşa ettirdi. Bu, Fatimilerin elinde tuttuğu Aşkelon şehrinin askeri açıdan çevrelenmesini kuzey tarafından da tamamlamış oldu. Kalenin tamamlanmasından sonra kaleyi ve çevresindeki bölgeyi Tapınak Şövalyeleri'ne verdi.[21] Aynı zamanda Gazze Ulu Camii Saint John Katedraline çevirdi.[15]

1154'te Arap gezgin El İdrisi Gazze için şunları yazmıştı: "Gazze günümüzde çok kalabalık ve Haçlıların yönetiminde."[32] Surlu Vilyam, 1170'te kalenin etrafındaki alanda sivillerin yerleşmesinin ve bu insanları çevreleyecek şekilde çok güçlü olmayan tahkimat ve kapılar yapımının teşvik edildiğini teyit etmektedir.[21] Aynı yıl, Kral I. Amalrik Gazze'li Tapınak Şövalyelerini Deir al Balah yakınlarında Selahaddin Eyyubi tarafından komuta edilen Eyyubilere karşı birlikte savaşmak üzere çağırdı. Ancak, Selahaddin Eyyubi, Haçlı Kuvvetleri ile savaşmak yerine doğruca Gazze'ye saldırdı ve Plancy'li Miles'ın yönettiği kalenin çevresindeki yerleşimi yıktı. Yedi yıl sonra (1177), Tapınak Şövalyeleri Gazze'yi tekrar Selahaddin Eyyubi'ye karşı savunmak için hazırlandılar ancak bu sefer kuvvetleri Aşkelon'a saldırdı.

Eyyubiler

[değiştir | kaynağı değiştir]

Gazze, 1187 yılında Selahaddin Eyyubi tarafından Haçlılardan geri alındı. 1187'de, Aşkelon'un kuşatılmasını takiben Tapınak Şövalyeleri büyük ustaları Gérard de Ridefort'ın serbest bırakılması için Gazze'den çekildi. Selahaddin Eyyubi, 1191'de şehrin bütün tahkimatını yıktırdı. Gazze'yi tekrar ele geçirdikten bir yıl sonra, I. Richard gözle görülecek şekilde şehrin surlarını güçlendirdi ancak aylar sonra 1192'de yapılan Yafa Antlaşması'nın bir sonucu olarak surlar yıkıldı.[21] Eyyubiler'in yönetimi 1260'ta Hülagû Han'ın hükümdarlığındaki Moğollar'ın Gazze'yi-en güneydeki fetihlerinin son noktası olarak- yıkmasına kadar sürdü.[25]

Memlûklar

[değiştir | kaynağı değiştir]

Yaklaşık yirmi yıl sonra, 1277'de, Gazze'de Memlûkların yönetimi başladı.[25] Gazze'yi, adını da verdikleri Gazze vilayetinin merkezi yaptılar. Bu bölge; büyük şehirleri Kakun, Lod ve Ramla olmak üzere, güneyde Refah'tan kuzeydeki Kayserya'ya, doğuda Samarya'nın batı yükseltilerine ve Hebron tepelerine kadar uzanan kıyı şeridini kapsıyordu.[33]

Coğrafyacı Abu al-Fida'ya göre, Gazze, 13. yüzyılın ilk döneminde bahçeleri ve denize kıyısı olan orta büyüklükte bir şehirdi.[34] Suriyeli coğrafyacı al-Dimashqi Gazze'yi şöyle tarif ediyordu: "1300'ler civarında ağaçlardan yana o kadar zengin bir şehir ki brokar kumaş gibi görünmektedir."[18] 1348'de yaşayanların çoğunu öldüren veba salgını şehri vurdu ve 1352'de Gazze, Filistin'in bu kurak kesiminde nadiren görülen bir sel felaketine uğradı [4] Gezgin İbn Batuta 1355'te şehri ziyaret etti ve şehri şöyle tarif etti: "geniş, kalabalık ve birçok camisi var. Ancak etrafında hiç sur yok. Burada eski ve güzel camii (Büyük Camii) var ancak şimdi kullanılanı Emir Jawli'nin yaptırdığıydı".[35] Emir Jawli 1288'den 1319'a kadar Gazze'deki Memlûk valisiydi.[36] 1401'de, çekirge sürüleri tüm ekili alanları yok etti.[4] Memlûklar Gazze mimarisine camiler, medreseler, hastaneler, kervansaraylar, hastaneler ve Es-Sammara Hamamı da dahil olmak üzere hamamlar kattılar.[11]

Osmanlı yönetimi

[değiştir | kaynağı değiştir]
Harry Fenn'in arka planda Gazze olmak üzere Kur'an okuyan müslümanlar tablosu
David Roberts, 1839 tarihinde yaptığı Gazze tablosu

Artık pek çalışmayan limanı ile küçük bir şehre dönüşen Gazze 1516'de Yavuz Sultan Selim'in Mısır seferi sırasında Osmanlı topraklarına katıldı.[4]

Osmanlı Ordusu kendisine karşı gelişen küçük ölçekli bir kalkışmayı hızlı ve etkili bir biçimde bastırdı,[37] ve yerel halk Osmanlıları da Ehl-i Sünnet oldukları için genelde benimsedi.[4] Şehir, Şam Eyaletine bağlı Gazze Sancağı'nın merkezi yapıldı.[38] Rıdvanlar, Vali Rıdvan Paşa'dan sonra böyle anıldılar, Gazze'yi yöneten ilk aile oldu ve takip eden yüzyıl boyunca şehri yönetmeye devam ettiler.[39] Rıdvan ailesinin yaşam öykülerinde bir açıklama bulunmamasına rağmen, bu ailenin Gazze'yi memleketleri kabul ettiği ve kendi aile kasırları (Bahçe Kasrı) için uygun gördükleri aşikardır.[39] Rıdvan ailesinden Hüseyin Paşa 17. yüzyılda Gazze'nin yönetimini ailenin tekeline aldı. Onun yönetimi Gazze açısından huzur ve refah doluydu ve şehirdeki ahali ve çevrede yerleşmiş bedeviler arasındaki çatışmaları oldukça azaltmış olması açısından itibarı çok yüksekti. 1649 tarihinde Gazze'yi ziyaret eden Evliya Çelebi şehirde; 11 cami, 2 hamam, 600 dükkân ve 1300 ev bulunduğunu Seyahatname ismindeki eserinde belirtmiştir. 1660'ta Gazze, şehrin hızlı kalkınmasını ifade edecek şekilde Filistin'in başkenti olarak düzenlendi. Bir yandan hamamlar ve pazar yerleri büyütülürken, Büyük Camii onarıldı ve altı tane cami yapıldı.[4] Osmanlı merkez yönetimi kendisini görevden almak için Hac kervanını koruyamadığı şikayetlerini bahane olarak kullandı. Hüseyin'in veliahtının ölümünden sonra Osmanlı merkez yönetimi Rıdvan ailesinin dışından birini atadı. Rıdvanların dönemi Osmanlı İmparatorluğu yönetiminde Gazze'nin son altın çağı olarak kabul edilir ve onlar yönetimden uzaklaştırıldıktan sonra Gazze'nin canlılığı sönmeye başladı.[40]

Gazze 1799'da Napolyon Bonapart komutasındaki Fransız Ordusu tarafından işgal edildi. Ancak aynı yıl Akka Kuşatması'nda Cezzar Ahmet Paşa komutasındaki Osmanlı Ordusunu yenemeyince şehri boşaltmak zorunda kaldı.[4] 1800'lerin başından itibaren Gazze komşu Mısır tarafından kültürel olarak yönlendirildi. 1832'de Kavalalı Mehmet Ali Paşa Gazze'yi ve Filistin'in çoğunu fethetti.[15] Amerikalı akademisyen Edward Robinson 1838'de ziyaret ettiği Gazze'yi, şehir merkezi bir tepenin üstünde, kenar mahalleleri bu tepenin çevresinde yer almak üzere Kudüs'ten daha büyük ve çok kalablık bir şehir olarak tanımlamaktadır.[41] Takip eden yıllarda Gazze limanı işlevsizleşti, ne var ki şehir sabun üretimi ve Bedevilerle keten ticareti ile olduğu kadar Mısır ve Suriye arasında kervan yolu üzerinde olması nedeniyle ticaret ve pazardan yararlandı.[42] Robinson sürekli çatışma ve yerleşime bağlı olarak, Gazze'deki bütün tarihi ve antik dönem izlerinin kaybolduğunu da belirtiyordu.[43] 1839'da veba bir kez daha şehri vurdu ve şehir siyasal ve ekonomik düzen açısından tam anlamıyla bir belirsizliğin içine düştü. 1840'ta Mısır ve Osmanlı orduları Gazze'nin hemen dışında Osmanlıların zaferiyle biten ve Mısır'ın Filistin üzerindeki hakimiyetini bitiren bir savaş yaptılar. Şehir tam vebadan dolayı yaralarını saracakken savaşlar şehre daha fazla ölüm ve yıkım getirdi.[4]

20. yüzyıl

[değiştir | kaynağı değiştir]

İngiliz mandası ve Mısır yönetimi

[değiştir | kaynağı değiştir]

20. yüzyıl Gazze'de 1903 ve 1914'teki iki yıkıcı depremle başladı.

400 yıl Osmanlıların idaresinde kalan Gazze, I. Dünya Savaşı sırasında Osmanlılarla İngilizler arasında meydana gelen üç büyük savaşa sahne oldu. Bu savaşlardan ilk ikisini Osmanlılar üçüncüsünü ise İngilizler kazandı. Türkler Çanakkale Savaşında olduğu gibi burada da Anzak askerleriyle savaştı.

1917'de şehir İngiliz mandasının idaresine girdi.[5] 1930 ve 40'larda Gazze'de, kıyıda Güney ve Doğu'daki düzlüklerde ve isyan ve savaşlarda harap olan yerlerde yapılan yeni yerleşmelerle ciddi bir büyüme meydana geldi. Bu gelişmelerin büyük çoğunluğu uluslararası kurum ve misyoner gruplarından gelen maddi yardımla gerçekleşiyordu.[24] 1947'deki 181 sayılı Birleşmiş Milletler Paylaşım Planı'na göre Gazze, Arap devletine bırakılmıştı. 1948 Arap-İsrail Savaşı'ından sonra şehrin yönetimi Mısır'a bırakıldı. Gazze'nin artan nüfusu İsrail tarafından ele geçirilen yakın şehir, kasaba ve köylerden kaçıp gelenlenlerin etkisiyle ciddi oranda arttı. Şehrin nüfusu 100 binin üzerine çıktı. 1957'de Mısır Devlet Başkanı Cemal Abdünnasır Gazze'de, eğitim seçeneklerinin ve yerel hizmetlerin geliştirilmesini, konut yapımını ve yerel kolluk kuvvetlerinin oluşturulmasını da içeren bir dizi yenileşme/reform politikası açıkladı.[44]

Altı Gün Savaşı ve İsrail işgali

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ana madde: Altı Gün Savaşı

1967'deki Altı Gün Savaşı'nda İsrail Ordusu'nun Mısır Ordusu'nu yenmesinden sonra Gazze Şeridi'yle beraber Gazze şehrinde de, 27 yıl sürecek İsrail dönemi başladı.

1970'lerden itibaren, şehirde Filistinliler ve İsrailli yöneticiler arasında 1987'de İlk İntifada'yla sonuçlanan sık çatışmalar yaşandı. Gazze, bu ayaklanma sırasında direnişin odağı oldu.[4] Bunun sonucu olarak, şehirdeki ekonomik koşullar kötüleşti.[45]

Oslo Barış Antlaşması ve sonrası

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ana madde: Oslo Barış Anlaşması

1993 yılında imzalanan Oslo Barış Anlaşması'ndan sonra Mayıs 1994 yılında İsrail askerleri şehirden çekildi ve Gazze'nin idaresi Filistin Ulusal Yönetimi'ne devredildi. Yaser Arafat liderliğindeki FUY bölgenin idari merkezi olarak Gazze'yi seçti. Filistin Ulusal Meclisi ilk oturumunu Mart 1996'da Gazze'de yaptı.[24]

28 Eylül 2000 tarihinde, El Aksa İntifadasının başlamasından sonra Gazze şehri çeşitli tarihlerde İsrail'in hava saldırılarına uğradı.

21. yüzyıl

[değiştir | kaynağı değiştir]
İsrail bombardımanlarında ağır hasar gören Yaser Arafat Uluslararası havaalanı

İsrail ablukası ve saldırısı

[değiştir | kaynağı değiştir]
  • 2007

2007 yılında El Fetih grubunun yapılan seçimlerin sonucunu kabullememesi sonucu, Hamas ile giriştiği yoğun çatışmalar sonuç vermedi ve Gazze, Hamas'ın kontrolüne geçti. Bu gelişme üzerine Gazze, İsrail tarafından abluka altına alındı.

  • 2008 ve 2009

Filistin İnsan Hakları Merkezi, İsrail'in 27 Aralık 2008 - 18 Ocak 2009 tarihleri arasında Gazze'ye düzenlediği saldırılarda 960'ı sivil toplam 1.434 kişinin öldüğünü açıkladı. Açıklamaya göre ölen sivillerin 288'i çocuk, 121'i ise kadın. Yaralı sayısı ise, Sağlık Bakanlığı kayıtlarına göre 1.606'sı çocuk 828'i kadın olmak üzere 5.303 kişi.[46]

Yeni Saldırılar

[değiştir | kaynağı değiştir]

İsrail 22 Kasım 2009 günü Gazze'den kaynaklanacak saldırılara karşı önleyici amaçlı olarak şehirdeki belli noktalara savaş uçakları ile saldırı düzenlediğini açıkladı.[47]

2010

Gazze'ye yardım konvoyu

[değiştir | kaynağı değiştir]

İngiltere'den yola çıkan "Filistin'e yol açık" adlı uluslararası yardım konvoyu Mısır'lı yetkililerle çıkan anlaşmazlıkların kısmen aşılmasıyla Gazze'ye hareket etti ve bazı araçlar sınırdan Gazze'ye geçti. Bu arada göstericilerle Mısır polisi arasında yaşanan arbedede konvoydan 40 ve Mısır polisinden de 15 kadar yaralı oldu ve 1 Mısır güvenlik görevlisi Filistin tarafından açılan ateş sonucu öldü.[48]

Diğer Saldırılar

[değiştir | kaynağı değiştir]

İsrail uçakları, 9 Ocak 2010 tarihinde Gazze Şeridi'nin orta kesimlerinde bir grup Filistinlinin bulunduğu alana füze saldırısı düzenledi. Deyr El-Balah'ın doğusuna düzenlenen saldırıda, İslami Cihad grubunun askeri kanadı Saraya El Kudüs militanları olduğu belirtilen 3 Filistinli öldü. Ölenlerin kimliği henüz tespit edilmedi.[49]

"Rotamız Filistin" Konvoyuna Saldırı

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ana madde: Gazze filosu saldırısı

İsrail Deniz Kuvvetleri'ne bağlı Şayetet 13 komandoları, Gazze'ye insani yardım ulaştırmayı hedefleyen gemilerden Mavi Marmara'ya çıkarak ateş açtı. Baskında 8 Türk ve 1 Türk asıllı Amerikan vatandaşı öldü. Bu hadiseden sonra Mısır, Refah sınır kapısını açtı. İsrail, ablukayı hafifletti ve Gazze'ye girecek malzemeler listesini güncelledi. Öldürülen dokuz Türk vatandaşının isimleri Gazze'deki bazı sokaklara verildi. Türkiye-İsrail ilişkileri durma noktasına geldi.[50]

7 Ekim 2023 sonrası başlayan saldırılar

Hamas'ın askeri kanadı El Kassam Tugayları'nın öncülüğündeki grubun 7 Ekim 2023'te İsrail'e yaptığı saldırıların ardından İsrail Gazze Şeridi'ndeki yerleşim bölgelerine yönelik askeri operasyonlara başladı. İsrail, 7 Ekim'deki saldırılarda 1200 İsraillinin öldüğünü, 5 bin 132 kişinin de yaralandığını açıkladı. Filistin Sağlık Bakanlığı'nın Ocak 2024 verilerine göre, İsrail'in Gazze Şeridi'ne saldırılarında ise en az 10 bin 300 çocuk, 7 bin 100 kadın olmak üzere, 23 bin 469 Filistinli öldürüldü. Enkaz altında binlerce ölü olduğu bildirilirken, halkın sığındığı hastane ve eğitim kurumları, ibadethaneler hedef alınarak sivil altyapı tahrip ediliyor.[51] Güney Afrika Cumhuriyeti tarafından Gazze Şeridi'nde soykırım işlediği suçlamasıyla İsrail aleyhinde Uluslararası Adalet Divanında (UAD) açılan dava 14 Ocak 2024'te görülmeye başlandı.

Coğrafya

[değiştir | kaynağı değiştir]
Gazze kıyısı

Gazze şehir merkezi, 45 rakımlı alçak, yassı ve yuvarlak bir tepenin üstüne kurulmuştur.[52] Modern şehrin büyük bir kısmı, Gazze'nin dış mahallelerini oluşturacak şekilde özellikle kuzeye ve doğuya doğru genişlemiştir. Gazze'nin sahili ve limanı şehrin merkezinin 3 km batısında konuşlanmıştır ve aralarındaki boşlukta yassı tepelerle doludur.[41]

Gazze Kudüs'ün 78 km güneybatısında, Tel Aviv'in 71 km güneyinde,[53] ve Refah'ın 30 km kuzeyindedir.[54] Çevresindeki yerleşim yerleri ise kuzeyde Beyt Lahya, Beyt Hanun ve Cibaliye, güneyde Abu Middein köyü, Bureyc Mülteci Kampı ve Deir al Balah şehridir.[55]

Günümüzde şehrin belediye sınırları yaklaşık 45 bin km2'dir.[56] İngiliz Mandası olduğu zamanlarda, Gazze'nin kırsal alanı 143.063 km2 iken, yerleşim bölgesinin yüzölçümü 7.960 km2'ydi.[57] Sulu tarım yapılan alan 24.040 km2 ve tahıl ekilen alanlar 117.899 km2'dir.[58]

Gazze'de yaşayan halk içme suyu, sulama suyu ve günlük kullanım için tek seçenek olarak yeraltı suyuna bağımlıdırlar. En yakın kaynak, sahil boyundaki Abu Middein'den çıkan güneydeki Gazze Vadisi'ndedir. Kışları çok cılız akan su, yazları tamamen kurur.[59] Bu suyun büyük kısmı İsrail tarafından kullanılmaktadır.[60] Sahil boyundaki Gazze akiferi Gazze Şeridi'ndeki ana akiferdir ve çoğunlukla pleistosen kumtaşı içermektedir.[59]

"Tell al-Muntar" olarak bilinen Gazze'nin güneydoğusundaki ünlü tepenin yüksekliği ise 82 metredir. Burası yüzyıllar boyunca Samson'un kadim Filistin şehrinin kapılarını getirdiği yer olduğu iddia edilmiştir. Tepede Müslümanlar tarafından Ali al-Muntar adına yapılmış bir türbe bulunmaktadır. Ağaçların arasında müslüman mezarları[61] ve türbenin kapısının üstünde iki tane Orta Çağa ait Arapça yazı levhası vardır.[12]

Eski şehir ve mahalleler

[değiştir | kaynağı değiştir]

Eski şehir Gazze'nin merkezinin esas kısmını oluşturur. Kabaca iki kısma ayrılır; Kuzey kısmı Daraj bölgesi (aynı zamanda Müslüman bölgesi olarak da bilinmektedir) ve Güney kısmı Zeytun bölgesi (burası da Hristiyan bölgesi olarak bilinmektedir). Yapıların çoğu Memlûk ve Osmanlı döneminden kalmış olsa da daha önceki dönmelerden de kalma eserler vardır. Eski şehrin içindeki antik kısım yaklaşık olarak 1,6 km2'lik bir alanı kaplamaktadır.[24]

Eski şehrin yedi tane tarihi kapısı vardır: Bab Askalan (Aşkelon Kapısı), Bab al-Darum (Deir el Balah Kapısı), Bab al-Bahr (Deniz Kapısı), Bab Marnas (Marnas Kapısı), Bab al-Baladiyah (Şehir Kapısı), Bab al-Khalil (Hebron Kapısı) ve Bab al-Muntar (Tell al-Muntar Kapısı).[36] Önemli camileri Gazze Ulu Camii ve Seyyid Haşim Camii'dir. Eski binaların bazıları Memlûk döneminde revaçta olan kırmızı ve beyaz duvarlarla farklılaşan "ablak" denilen mimari yaklaşım ile donatılmıştır. Gazze'nin birkaç ana pazarı, Altın Pazar gibi burada yer almaktadır.[62] Zeytun kısmında Aziz Porphyrius kilisesi, Vilayet Camii ve Es-Sammara Hamamı bulunmaktadır.[63]

Eski şehrin dışında Gazze sekiz mahalleden ibarettir.[64] Gazze'nin şehir merkezinin dışındaki ilk yerleşim uzantısı Eyyubiler zamanında doğudaki bir tepe üstüne kurulan Shuja'iyya bölgesidir.[65] 1930'larda ve 1940'larda, yeni ve özel bir yerleşim bölgesi Rimal, şehir merkezinin batısındaki kumluk saha üzerinde inşa edildi ve şehrin Zeytun kısmı, Shuja'iyya mahallesi Doğu'ya doğru genişlerken, Gazze'nin güney ve güney batı sınırlarında oluştu; bu mahalle ("Yeni") "al-Judeide" olarak bilinmektedir.[24][66]

Rimal ve Eski şehir arasındaki bölgelerde al-Sabra ve al-Daraj[64] yerleşimleri oluştu. Kuzeybatıda ise, 1950'lerde Mısır Devlet Başkanı Cemal Abdünnasır adına kurulan Nasır yerleşim bölgesi bulunmaktadır.[67] Kuzeydoğuda batı ve doğu mahalleri olmak üzere [62] iki kısımdan oluşan Tuffah[64] yerleşim birimi yer almaktadır. Şeyh Rıdvan, Eski şehrin 3 km. kuzeyindedir ve bu bölgede yaşayan Şeyh Rıdvan'ın türbesi yapıldıktan sonra bu adı almıştır.[64][68] Gazze İsrail sınırındaki al-Kuba köyü olduğu gibi sahildeki al-Şati mülteci kampı'nı [55] -kamp belediyenin yönetiminde olmasa da- içine almıştır. 1990'ların sonunda Filistin Ulusal Yönetimi Rimal yerleşim bölgesinin güney kenarında yer alan Tel al-Hava mahallesini kurdu.[69]

İklim

[değiştir | kaynağı değiştir]

Gazze, ılık kışları ve kuru, zaman zaman sıcak yazları ile görece ortalama bir Akdeniz iklimine sahiptir.[52] İlkbahar Mart - Nisan aylarında başlar ve ortalama 33 °C'lık sıcaklık ile Temmuz ve Ağustos en sıcak aylardır. En soğuk ay 7 °C'lık sıcaklık ortalaması ile Ocak ayıdır. Yağmur nadir olarak Kasım ve Mart ayları arasında, yıllık ortalama 295 mm'lik bir yağış miktarı ile yağar.[70]


 Gazze iklimi 
Aylar Oca Şub Mar Nis May Haz Tem Ağu Eyl Eki Kas Ara Yıl
Ortalama en yüksek sıcaklık (°C) 17 17 20 26 29 31 33 33 31 28 24 19 26
Ortalama en düşük sıcaklık (°C) 7 7 9 13 15 18 20 21 19 17 12 8 14
Ortalama yağış (mm) 3,51 1,98 1,64 0,36 0,06 0 0 0 0 0,21 1,04 2,81 11,61
Kaynak: MSN Weather[70]


Demografi

[değiştir | kaynağı değiştir]
        Yıl         Nüfus
1557 12 bin
1838 16 bin
1914 42 bin[71]
1922 17.426[72]
1945 34.250[57]
1982 118.272[73]
1997 353.113
2004 381.247
2006 409.680

1557 yılına ait Osmanlı Tahrir Defter'ine göre Gazze'de yaklaşık 12 bin insanın yaşadığını düşündürten 2.477 kayıtlı vergi mükkellefi vardı. Bu sayılara asker ve din adamı dahil değildi.[74] 1838'de, 15 bin veya 16 bin kişilik bir nüfusa sahip olduğunu düşündürtecek şekilde yaklaşık 4 bin Müslüman ve 100 Hristiyan vergi mükellefi vardı. Bu, Gazze'nin o dönemde Kudüs'ten daha büyük olduğunu göstermektedir. Toplam Hristiyan aile sayısı 57'ydi.

I. Dünya Savaşı başlamadan önce Gazze şehrinin nüfusu 42 binlere ulaşmıştı. Ancak, 1917'de Gazze'de Osmanlılar ve Almanlar'la İtilaf Devletleri arasındaki şiddetli savaşlar şehrin nüfusunda büyük bir azalmaya neden oldu.[71]

Filistin Devlet İstatistik Bürosu'nun 1997 nüfus sayımına göre Gazze ve al-Şati mülteci kampında %50,9'u erkek, %49,1'i kadın olmak üzere 353.113 kişi yaşıyordu. Bu sayıma göre Gazze 0-19 yaş grubunda %60,8'lik yüksek bir nüfus payına sahipti. Nüfusun %28,8'i ise 20 ile 44 yaş arasındaydı. %7,7'si 45 ile 64 yaş arasında iken %3,9'unun yaşı 64'ten büyüktü.[75]

1948 öncesi Gazze sakinlerinin önemli bir kısmı Mısır'daki politik karmaşadan kaçan Mısır kökenliler ya da bunların çocuklarıydı.[76] Şehir, 1948 Arap-İsrail Savaşı'ndan sonra büyük bir Filistinli mülteci dalgasına uğradı. 1967 yılı itibarıyla 1948'deki nüfusunun altı katı büyüklüğe ulaştı.[24] 1997'de Gazze sakinlerinin %51,8'i mülteci ya da mülteci çocuklarıydı.[77] Şehir nüfusu bu tarihten itibaren artmaya devam ederek; 2006'da, şehri Filistin'deki en kalabalık şehir yapan 409.680'e ulaşmıştır.[78] Günümüzde şeihr nüfusu artmaya devam etmektedir ve Gazze dünyadaki en yüksek doğum artış oranına ve nüfus yoğunluğuna, kilometrekareye 5.261 kişi ile sahip yerlerden biridir.[24]

Fakirlik, işsizlik ve kötü yaşam koşulları çok yaygındır ve çok sayıda Gazzeli hayatta kalmak için Birleşmiş Milletler'den yiyecek yardımı almaktadır.[24][79]

Gazze'nin yerli halkı; İngiliz Manda Yönetimi sırasında çekilmiştir.

Din

[değiştir | kaynağı değiştir]

Gazze nüfusunun büyük çoğunluğu Arapça konuşan, neredeyse tamamı Sünni olan Müslümanlardan oluşmaktadır.[24] Fatimiler'in yönetimindeyken Gazze'deki nüfusun çoğunluğu Şii'ydi. Ancak Selahaddin'in şehri fethetmesinden sonra aynı zamanda emrindeki Arap, Kürt ve Türk askerlerin birliğini sağlayan Sünniliğin şehirde yayılmasına öncülük etti.[11]

Şehirde 3.500 kişilik küçük bir Arap Hristiyan azınlık vardır.[80] Gazze Hristiyanlarının çoğunluğu Eski şehrin Zeytun kısmında yaşamaktadır ve Yunan Ortodoks Kilisesi, Roma Katolik Kilisesi ve Baptist Kilisesi'ne üyedirler.[81] Ocak 2009'daki İsrail saldırısında St.Philip'in Episcopal Kilisesi ile beraber İsrail savaş uçaklarınca bir Baptist kilisesi de vuruldu. 1906'da, 700 tanesi Rum Ortodoks ve 50 tanesi Roma Katoliği olmak üzere sadece 750 kişilik bir Hristiyan topluluğu vardı.[82]

Gazze'deki Yahudi varlığının tarihi 3 bin yıla yakındır,[24] ve 1481'de 60 tane Yahudi hanesi vardı.[83] Bu ailelerin çoğu -yaklaşık elli haneydiler ve 1929 Ayaklanmaları sırasında şehri terk etti.[24] Sami Hadawi'nin toprak ve nüfus anketinde, 1945'te, Gazze'nin nüfusu, 80 tanesi Yahudi olmak üzere, 34.250 kişiydi.[57] Bu Yahudi topluluğun çoğunluğu da 1948 Savaşı'ndan sonra oluşan iklimden dolayı şehri terk etti.[84] Günümüzde şehirde hiç Yahudi yaşamamaktadır.[85]

Ekonomi

[değiştir | kaynağı değiştir]

Gazze ekonomisi büyük oranda küçük ölçekli sanayi ve tarıma dayalıdır. Şehrin tek limanı 1967'den beri çalışmamaktadır. Günümüzde Gazze ekonomisi, 2007'de şehrin yönetimi Hamas'a geçmesinden sonra büyük oranda İsrail'in uyguladığı ablukaya bağlı olarak neredeyse çökmüş durumdadır.

Gazze ekonomisi tarıma dayalıdır. Bölgede en çok turunçgil üretilir. Çok sayıda Gazzeli sınırın açık olduğu zamanlarda İsrail'e giderek çalışır. Şehirde tekstil ve yiyeceğe dayalı küçük sanayi tesisleri bulunmaktadır. Çeşitli malların satıldığı Gazze pazarının ticari canlılığı pek fazla değildir. Balıkçılık da Gazze'nin geçim kaynakları arasındadır. 1998 yılında açılan Yaser Arafat Hava Alanı, El Aksa intifadasının başlamasından sonra gerçekleşen İsrail saldırıları sırasında büyük hasar gördü ve ulaşıma kapandı.

19. yüzyıl

[değiştir | kaynağı değiştir]

19. yüzyılda, Gazze, sadece Nablus tarafından gölgelenen bir şekilde altı büyük sabun üreticisi şehrin önde geleniydi. Buradaki fabrikalar, Nabluslu tüccarlardan ve Ürdün'den hammadde temin ederlerdi.[86] Gazze limanının önemi Yafa ve Hayfa limanları tarafından azaltılsa da, balıkçılık filosunu çalışmaya devam etti.[24] Limanı işlev dışı kalsa da stratejik konumu nedeniyle ticaretinde etkili olmaya devam etti. Mısır'dan gelen kervan ve yolcuların çoğu ihtiyaçlarını temin etmek için duraklıyordu; benzer şekilde Araba Vadi'sinin doğusundaki Maan'dan gelen Bedeviler de Mekke'den gelen Müslüman hacılara satmak için şehirden çeşitli eşyalar satın alıyordu. Gazze pazarında çok çeşitli ürünler bulunuyordu ve Edward Robinson tarafından belirtildiği gibi Kudüs'ten daha iyiydi.[87] Ticareti yapılan ana tarım ürünü hükûmete ve yerel Arap aşiretlere satılan ketendi.[88]

20. yüzyıl

[değiştir | kaynağı değiştir]
Merdiven altı sanayi

Altı Gün Savaşları'nı takiben, İsrail Gazze Limanı'nı kapattı ve bunun sonucu şehir balıkçılık gelirini kaybetti. Filistin devletinin kullanması için Gazze'de bir liman kurulmasına dönük çabalar oldu ancak bunların önü İsrail'in engellemeleri ile kesildi. Ana tarım ürünleri çilek, narenciye, hurma, zeytin, çiçek ve değişik sebzelerdir. Su kirliliği Gazze çevresindeki çiftliklerde üretimin verimliliğini büyük oranda düşürmüştür.[24]

Şehirdeki küçük ölçekli sanayiler, plastik, inşaat malzemesi imalatı, tekstil, mobilya, seramik, bakırcılık ve halıcılıktır. Oslo Görüşmelerine göre, bir kısım Gazzeli şehrin ayakta kalmasını sağlayan UNRWA ve benzeri uluslararası kuruluşlarda çalıştırılırken, binlerce kişi de değişik hükûmet bakanlıklarında ve güvenlik kuvvetlerinde işbaşı yaptırıldı.[24]

Gazze'de altı tane otel vardır: Palestine, Adam, al-Amal, al-Quds, Cliff ve Marna House. Palestine Oteli hariç hepsi kıyıdadır. Burada ayrıca BM'in bir sahil kulübü vardır. Gazze turistlerin uğrak yerlerinden biri değildir ve otellerde kalan yabancıların çoğu gazeteci, yardım görevlisi, BM ve Kızılhaç çalışanıdır. Al-Quds oteli şehirdeki en güzel otel olarak bilinmektedir ve en eski oteldir.[89]

Birçok Gazzeli, sınır açıkken, İsrail hizmet sektöründe çalışıyordu ancak abluka ile başlayan anlaşmazlık sonucu İsrail'de çalışan Gazzelilerden çok az bir kısmı -İsrail'e geçmelerine izin verilenler- işlerine devam edebildiler.[90]

OXFAM tarafından yayınlanan son bir rapora göre, Gazze'de işsizlik %40'a yaklaşmış durumda ve yakın zamanda %50 doğru ulaşma eğilimindedir. Gazze'deki istihdamın %53'ünü sağlayan özel sektör çökmüş durumdadır, işletmeler iflas etmiş ve 110 bin çalışandan 75 bini işini kaybetmiştir. 2008'de üretim için gerekli malzemenin girişinin yapılamaması ve üretilenin ihraç edilememesi sonucu Gazze'deki sanayi işlemlerinin %95'i ertelenmiştir. Haziran 2005'te 3.900 fabrikada 35 bin kişi çalışırken, Aralık 2007'de açık fabrika sayısı 197, çalıştırdığı işçi sayısı ise 1.700 olmuştu. İnşaat sektörü onbinlerce işsiz ile tamamen felç durumdaydı. Tarım sektörü da büyük zarar görmüş durumda ve 40 bin çalışanın artık hiç geliri yok.[90]

Gazze'nin ekonomik şartları uzun dönemde değişmeyecek gibi gözükmektedir ve birçok gelişim ölçütü düşüş eğilimindedir. Yiyecek fiyatları; mesela buğday unu %34, pirinç %21 ve bebek mama tozu %30 olmak üzere, abluka sırasında artmıştır. Tam anlamıyla fakirlik ölçülerinde yaşayan Gazzeli sayısı keskin bir biçimde artmıştır: 2006 yılında insani yardım ile yaşayan oranı %63 iken, 2008'de bu oran %80 olmuştur. 2007'de hane gelirinin %62'si yiyeceğe harcanmaktadır bu oran 2004'te %37'idi. Son on yıl içinde UNRWA'nin yiyecek yardımından faydalanan aileler on kat artmıştır.[90]

Kültür

[değiştir | kaynağı değiştir]

Kültür Merkezleri ve Müzeler

[değiştir | kaynağı değiştir]

Rimal'deki Raşit Şava Kültür Merkezi (The Rashad Shawa Cultural Center) 1988'de tamamlandı ve kurucusu, eski belediye başkanı Raşit Şava'nın adı verildi.[91] Üçgen planlı iki parçalı binada kültür merkezleri üç ana işlevi görmektedir:Yıllık festivaller sırasında büyük toplantılar için yeterli alan, sergi salonu ve kütüphane.[92] Fransız Kültür Merkezi, Gazze'ye dönük Fransız desteğinin ve dayanışmasının bir simgesidir. Burada sanat gösterileri, konserler, film gösterimlerive diğer etkinlikler gerçekleştirilmektedir. İmkân bulunduğunda, Fransız sanatçılar sanat çalışmalarını sergilemeleri için davet edilmektedir;tabi daha çok Gazze Şeridinde ve Batı Şeria'da yaşayan Filistinli sanatçılar sanat çalışmalarını sunmaları ve sanat yarışmalarına katılmaları için davet edilmektedir.[93]

1998'de kurulan Sanat ve El Sanatları Köyü bütün biçimleri ile yaratıcı sanat çalışmalarının geniş kapsamlı, düzgün ve düzenli bir şekilde belgelendirilmesini amaçlayan çocuklar için oluşturulmuş bir kültür merkezidir. Burası farklı milletlerden gelen geniş bir sanatçı katılımını sağlamakta ve yaratıcı sanat, seramik, grafik, oyma ve diğer alanlara ait 100 civarında sergi gerçekleşmektedir. Gazze Şeridi'nde yaşayan yaklaşık olarak 10 bin çocuk her yıl Sanat ve El Sanatları Köyü'ndeki çalışmalara katılmaktadır.[94]

Gazze, Norveç'ten sağlanan cihaz ve filmlerle 2004'te açılmış Gazze Sinema Salonu adında bir sinema salonuna sahiptir.[95] Sinema salonu tam anlamıyla donatılmış durumda değil ve Filistin Yönetimi'nden de ciddi bir katkı elde edememekte; çoğunlukla yabancı yardım kuruluşlarının desteğiyle işlev görmektedir. Filistinli bir yardım kuruluşu olan Qattan Vakfı, Gazze'de gençlerin sanat yeteneklerini keşfetmelerine yardımcı olmak ve öğretmenlere temel drama yetenekleri hakkında bilgilendirmek amacıyla çeşitli çalıştaylar düzenlemektedir. 2005'te, ne yabancı ülkelerden tiyatroların ne de Batı Şeria'da yaşayan Filistinlilere ve İsrail vatandaşı olan Araplara ait tiyatroların da katıldığı, dış mekanlarda gerçekleştirilen bir Tiyatro Festivali yapıldı.[96]

Cevdet N. Hudari tarafından kurulan Gazze Arkeoloji Müzesi 2008 yazında açıldı. Müze sergisi, Gazzeli balıkçı ve inşaat işçileri tarafından mermer ile kaplanan sütunlar ve bronze lambalar, eski bir demiryolunun ahşap traversleri ve eski evlerin taşlarından inşa edilen bir salonda yer almaktadır.Müzenin koleksiyonunda binlerce parça yer almasına rağmen göğüslerini örten şeffaf bir giysisi olan Afrodit heykeli de dahil olmak üzere, antik ilahları gösteren eserler ve Yedi Kollu Şamdanı ima eden yağ lambaları gibi bazı yapıtlar sergilenmeyecek.[97]

Mutfak

[değiştir | kaynağı değiştir]

Gazze mutfağı cömert bir biçimde kullanılan baharat ve acılarıyla bilinir. Diğer ana çeşniler ve katkı maddeleri şunlardır: Dere otu, pazı, sarımsak, kimyon, mercimek, nohut, nar, ekşi erik ve demirhindi. Geleneksel yemek pişirme kaplarınının çoğunluğu sebzelerin doğallığını ve tatlarını koruyan ve etin çatalla rahatça yenilmesini sağlayan topraktan imal edilen kaplardan oluşmaktadır.Geleneksel olarak birçok Gazze yemeği mevsimseldir ve o bölgeye özgü olan ve çevre köylerde yetişen ürünlere dayanmaktadır. Şehrin "mercimekli pazı dolması" ve "bisara" (kurutulmuş molehiya yaprakları ve acı biberle yoğrulmuş fava fasulye tanelerinden oluşan bir yemek) gibi basit etsiz yemek ve türlülerin yapımının temelinde fakirlik önemli bir rol oynamıştır.[98]

Deniz mahsulü Gazze yaşamının anahtar öğelerinden ve temel yiyecek çeşitlerinden biridir [99] ancak son yıllarda İsrail ablukasına bağlı olarak Gazze kıyılarına yakın Filistin'e ait balık avlama bölgelerine girişlerin kısıtlanması nedeniyle balıkçılık düşüşe geçmiş ve deniz ürünlerinin fiyatları inanılmaz oranda artmıştır. Bazı iyi bilinen deniz mahsulü yemekleri, çevirisi "güveçte karides" olarak yapılabilecek zibdiyit gambari ve pavuryaların aşırı acı kırmızı biberle doldurulup fırında pişirildiği shatta gibi yemeklerdir. Balık ya kızartılır ya da kişniş, sarımsak, acı biber ve kimyon ile doldurulup çeşitli baharatla marine edildikten sonra ızgarada pişirilir. Pirincin karamelleştirilmiş soğanlar, birçok diş sarımsak, iyi marine edilmiş bol miktarda kızartılmış balık ve zerdeçal, tarçın ve kimyon gibi baharat ile beraber hazırlanan bir yemek olan sayyadiya 'da deniz mahsulü ana öğedir.[98]

1948 dönemi göçmenlerinin çoğunluğu yetiştirdikleri sebzeleri mevsimine göre yiyen fellahlardı (köylülerdi) ve bu kişiler Gazze mutfağını büyük oranda etkilemişlerdir. Filistin'in geri kalanından coğrafik olarak ayrı olmasına bağlı olarak ve onyıllarca süren işgal nedeniyle yemeklerinin çoğunluğu Gazze'nin dışında bilinmemektedir. En çok bilinen yemeklerinden birisi sumakiyedir.[98]

Gazze'de en çok tanınanları Rimal bölgesinde olmak üzere çok sayıda lokanta vardır. Daha çok balık ve deniz ürünleriyle tanınan Al-Andalus, al-Sammak gibi turistlerin en çok ilgi gösterdiği lokantalardandır. Eski Şehir bölgesinde cadde üstünde pişirilmiş fasulye, humus, fırınlanmış tatlı patates, felafel ve kebap satan sokak satıcıları vardır. Kahvehanelerde nargile, kahve ve çay sunulmaktadır. Gazze'nin en çok tanınan tatlı satış yerleri Saqqala ve Arafat çok bilinen Arap tatlılarını satmaktadır ve Vehda caddesi'ndedirler. Alkol, BM Sahil Kulübü dışında çok nadir bulunur.[100]

Geleneksel kıyafetler ve elişi

[değiştir | kaynağı değiştir]

Gazlı bezin ilk olarak Gazze'de dokunduğu düşünülmektedir. Gazzeli erkeklerin giydiği thobun (cübbenin) kumaşı ise çoğunlukla Aşkelon yakınlarındaki Majdal'da dokunurdu. 1960'ların sonuna kadar Gazze Şeridi'ndeki mülteciler, Majdal'da dokunan mavi, siyah, pembe, yeşil keten kumaşlardan yapılan elbiseleri giydi. Bu elbiselerde nakış El Halil'dakiler kadar yoğun değildi. En çok rastlanılan motifler şunlardı: çoğunlukla beşli, yedili veya üçlü salkımlar halinde tasarlanan makaslar, taraklar ve üçgenler; bu sayıların tek sayı olmasının nedeni Arap geleneklerinde bu sayıların nazara karşı koruyucu olduğuna inanılmasıdır.[101]

Son yıllarda, Hamas ve diğer İslami hareketler, özellikle şehirli ve eğitimli kadınlar arasında tesettürün yaygınlaşmasını sağlamak için yoğun çaba gösterdi ve tesettür ortaya çıktığından beri sınıf ve grup kimliğine göre farklılık göstermiştir.[102]

Tarihi ve turistik mekanlar

[değiştir | kaynağı değiştir]

Ulu Cami, İbn Osman Camisi, İbn Mervan Camisi, Seyyid Haşim Camisi, Napolyon Kalesi ve hâlâ kullanılmakta olan St. Porphyrus Kilisesi, Gazzenin önemli tarihî eserleri arasındadır.

Ulu Cami

[değiştir | kaynağı değiştir]

İlk yapıldığında bir pagan tapınağı olan Ulu Cami, önce Bizanslılar tarafından bir Rum Ortodoks Kilisesine [103] sonra sekizinci yüzyılda Araplar tarafından camiye çevrilmiştir. Haçlılar burayı daha sonra tekrar kiliseye çevirdi ancak Gazze'nin tekrar Müslümanların eline geçmesinden sonra tekrar camiye dönüştürüldü.[62] Gazze Şeridi'ndeki en eski ve en büyük camidir ve bazı batılı 19 yüzyıl gezginleri tarafından şehirde "tarihi öneme sahip tek yapı" olarak tarif edilmiştir.[104]

Seyyid Haşim Cami

[değiştir | kaynağı değiştir]

Eski şehir kısmında yer alan diğer camilerden birisi de Memlûk Sultanlığı döneminden kalma, içinde Haşim bin Abdimenaf'ın türbesinin olduğuna inanılan Seyyid Haşim Cami'dir.[105]

Diğer Camiler

[değiştir | kaynağı değiştir]

Vilayet Cami:Seyyid Haşim Cami yakınında 1334 tarihinde yapılmış Vilayet Cami bulunmaktadır. Shuja'iyya mahallesinde Nalus'un yerlilerinden Ahmet İbn Osman'ın 1402'de yaptırdığı İbn Osman Cami ve 1324'te yapılmış ve bir din büyüğünün türbesine sahiplik eden İbn Mervan Cami yer almaktadır.[66]

Önemli yerler

[değiştir | kaynağı değiştir]
  • Rimal mahallesindeki Meçhul Asker Meydanı 1948 savaşında ölen meçhul asker anısına dikilmiş bir anıttır. Anıt, 1967 savaşında İsrail kuvvetleri tarafından yok edilmesine rağmen[106] Norveç'ten sağlanan mali destek çevresinde bir park ile beraber anıt yeniden yapılmıştır.
  • Bahçe Kasrı; Napolyon'un Mısır seferi sırasında kullandığı bu bina Memlûk döneminde inşa edilmiş olup şehrin eski kısmında yer almaktadır ve bugün bir kız okulu olarak görev yapmaktadır.
  • İngiliz Askerî Mezarlığı; Tufa mahallesinde yer alan bu mezarlıkta I. Dünya Savaşı sırasında burada ölen İngiliz askerleri yatmaktadır.[62]

Kamu hizmetleri

[değiştir | kaynağı değiştir]

Altyapı

[değiştir | kaynağı değiştir]

Filistin Merkezî İstatistik Bürosu'nun 1997 nüfus sayımına göre Gazze nüfusunun %98,1'i şehir suyuna bağlıyken geri kalanı kendi imkânlarıyla su temin ediyordu.[107] Yaklaşık olarak nüfusun %87,6'sı kanalizasyon sistemine bağlı iken %11,8'i foseptik çukuru kullanmaktadır.[108]

Gazze'ye uygulanan abluka şehrin su ve kanalizasyon sisteminde ciddi bir kısıtlamaya neden olmuştur. İçilebilir suyu olan altı tane kuyu artık kullanılamamaktadır ve nüfusun %50'sine düzenli olarak su verilememektedir. Belediye, şehirde yaşayanların su ihtiyaçlarının karşılanmasında bazı kuyuların elektrik olmamasından dolayı yetersiz kalması sonucu tuzlu suyu olan kuyulardan şehre su basmak zorunda kaldıklarını ifade etmektedir. Şehirdeki kanalizasyon sistemi düzgün çalışamamaktadır ve kanalizasyonun yüzde yetmişinden daha fazla kısmında kanalizasyon suları düzenli olarak taşarak Gazzelilerin evlerini basmaktadır. Elektrik, yakıt ve yedek parça eksikliğine bağlı olarak her gün Akdeniz'e 20 milyon litre işlenmemiş ve 40 milyon litre kısmen işlenmiş kanalizasyon atığı karışmaktadır. Yerel yönetim, kanalizasyon birikintilerin caddelerde, sokaklarda, kuyularda toplanmasının şehirde salgın hastalıklara yol açabileceğini söylemektedir.[109]

Sağlık

[değiştir | kaynağı değiştir]

Gazze'deki ilk hastanelerden biri 1940'larda İngiliz Manda Yönetimi sırasında Rimal mahallesinde yapılmış olan Şifa Hastanesi'dir. Askeri kışlada kurulan hastane, ilk olarak karantina ve ateşli hastalıklar için hizmet vermiştir. Gazze, Mısır tarafından yönetilirken bu özel bölüm taşınmış ve hastane şehrin merkez hastanesi olmuştur.[110] İsrail, 1956 Süveyş Krizi sırasında işgal edip çekildikten sonra, Mısır Devlet Başkanı Cemal Abdünnasır hastaneyi büyüttü ve geliştirdi. Aynı zamanda Nasır Mahallesi'nde ikinci bir hastanenin yapılmasını emretti. 1957'de karantina ve ateşli hastalıklar hastanesi Nasır Hastanesi adıyla yeniden yapıldı.[67] Bugün, Şifa Hastanesi Gazze'nin en büyük tıp merkezidir.[111]

1950'lerin sonuna doğru yeni sağlık yönetimi; Bandar Gazze, Haydar Abdül-Şafi tarafından oluşturuldu ve yönetildi. Bandar Gazze, şehirde sağlık ocağı açmak için birkaç yer kiraladı; ancak bunlar sadece basit tedaviler sunan kısıtlı imkânlara sahip kliniklerdi.[67]

İlk olarak 1907 yılında Hristiyan Misyonerlik Derneği tarafından kurulan Ahli Arap Hastanesi I. Dünya Savaşı sırasında yıkıldı.[112] 1950'lerde Güney Baptist Hastanesi olarak tekrar açıldı.[113] 1982'de, Kudüs Bölge Piskoposu, yönetimi ele alıp hastanenin adını ilk haline çevirdi.[112] Tel al Hava mahallesinde yer alan ve Filistin Kızıl Haç'ı tarafından işletilen Al Kuds Hastanesi, Gazze'deki ikinci en büyük hastanedir.[114]

Yakıt ve elektrik kısıtlamalarının bir sonucu olarak, şehirdeki hastanelerde 8 - 12 saat arası süren enerji kesintileri olmaktadır. Güç üreteçleri için gereken dizel yakıtlar için İsrail'in yüzde 60 - 80'e varan kısıtlamaları olmaktadır.

DSÖ'ye göre, Aralık 2007'de, inanılmaz bir düşüş oranıyla, tıbbi tedavi için Gazze'den çıkmasına izin verilen hasta oranında yüzde 89.3'ten yüzde 64.3'e varan bir düşüş gerçekleşmiştir.[90]

Ulaşım

[değiştir | kaynağı değiştir]
Yaser Arafat Uluslararası Havaalanı Gazze Şeridi'nin güney köşesinde yer almakta ve şu an kullanılamaz durumdadır.

Reşit Sahil Yolu Gazze'nin sahili boyunca yer alır ve Gazze Şeridi'nin sahilini kuzeyden güneye birbirine bağlar. Gazze Şeridi'nin ana yolu; 4 Nolu Otoyol; diğer adı Selahaddin Caddesi (modern Via Maris) Gazze şehrinin ortasından geçerek güneydeki Deir al-Balah, Han Yunus ve Refah'ı kuzeydeki Cibaliye ve Beyt Hanun'a bağlar.[115] Selahaddin Caddesi'ni kuzeyden çıkışı Erez Kapısı'dır. Güneyde Mısır'a açılan çıkış ise Refah Kapısı'dır. Çıkışlar 2007 yılından beri Mısır ve İsrail tarafından kapatılmıştır. Ömer Muhtar Caddesi Gazze şehrinde Kuzey - Güney doğrultusunda yer alan, Selahaddin Caddesi'ne açılan bir kolu olan Rimal Sahili'ne ve Eski Şehir kısmına uğrayan ve Altın Pazar'da sonlanan ana caddedir.[62] Gazze Şeridi'ne uygulanan ablukadan önce Batı Şeria'da Ramallah ve El Halil'den Gazze'ye giden dolmuşlar vardı.[116]

Refah yakınlarındaki Yaser Arafat Havaalanı 1998'de açılmıştır ve Gazze'ye 40 km uzaklıktadır. İkinci İntifada sırasında pist ve yolcu salon ve kulesi ciddi biçimde yıkıldı. İsrail'deki Ben Gurion Havaalanı ise şehrin yaklaşık 75 km kuzeydoğusundadır.[116]

Eğitim

[değiştir | kaynağı değiştir]

Filistin Ulusal İstatistik Bürosuna göre 1997 yılında 10 yaş üstü Gazze halkının yaklaşık %90'ı okur-yazardı. Şehir nüfusunun 140.848'i okula gitmekteydi (%39,8'i ilkokula, %33,8'i orta okula ve %26,4'ü liseye). Yaklaşık olarak 11.134 kişinin lisans veya lisansüstü diploması vardı.[117]

2006 yılında, Gazze'de 210 tane okul vardı: 151 tanesini Filistin Ulusal Yönetimi Eğitim Bakanlığı, 46 tanesini BM yönetirken 13 tanesi özeldi. 154.251 öğrenci kayıtlıyken, bu okullarda 5.877 tane de öğretmen görev yapıyordu.[118] Eylül 2007'de, Gazze Şeridi'nde yapılan bir bir BM araştırması, özellikle matematik dersinde %90'a ulaşan, dört ile dokuz yaş arası öğrencilerde %80'e varan bir ders başarısızlığı olduğunu bulguladı. Ocak 2008'de UNICEF Gazze'deki okullarda, bilişim teknolojisi, laboratuvar ve ek ders çalışmaları yapılan derslerin fazla enerji harcanmasına neden olduğu için durdurulduğunu açıkladı.[90] Gazze'de dört tane üniversite bulunmaktadır: Gazze El Ezher Üniversitesi, El Kuds Açık Üniversitesi, El Aksa Üniversitesi ve Gazze İslam Üniversitesi. On bölümden oluşan, İslam Üniversitesi, Gazze'nin ilk yüksek öğretim kurumu olacak şekilde 1978'de Ahmet Yasin ve bir grup iş insanı tarafından kuruldu. 2006-2007 öğretim yılında kayıtlı öğrenci sayısı 20.021'di.[119] El Ezher genelde laik bir çizgidedir ve 1992'de kurulmuştur. El Aksa Üniversitesi 1991 yılında kuruldu. El Kuds Açık Üniversitesi Gazze Bölgesi Eğitim kampüsünü 1992 yılında şehir merkezinde kiraladığı bir binada 730 öğrenci ile açtı. Öğrenci sayısındaki hızlı artış üzerine, üniversitenin sahip olduğu ilk binasını Nasır Mahallesi'nde inşa etti. 2006-2007 öğretim yılında 3.778 kayıtlı öğrencisi vardı.[120]

Gazze Halk Kütüphanesi, El-Vadi Caddesi'ndedir ve İngilizce, Fransızca ve Arapça olmak üzere yaklaşık 10 bin kitaba sahiptir. 1410 m2'lik bir alana sahip olan bina giriş kat üstüne iki katlıdır. Kütüphane, 1996'dan itibaren Gazze Belediye Başkanı Aoun Shawa, Dunkerque belediyesi ve Dünya Bankası arasında başlayan işbirliği ile 1999 yılında açılmıştır. Kütüphanenin temel hedefleri kullanıcıların ihtiyaçlarını karşılayacak bilgi kaynaklarını sağlamak, bilgi kaynaklarına ulaşma imkânlarını oluşturmak ve kültürel etkinlik, seminerler, toplantılar, film gösterileri, sunumlar, videolar, resim ve kitap sergileri gibi değişik kültürel çalışmaların yapılmasını sağlamaktır.

Spor

[değiştir | kaynağı değiştir]

Filistin Stadyumu, Filistin Ulusal Stadyumu, Gazze'dedir ve 10 bin kişilik seyirci kapasitesine sahiptir. Filistin Millî Futbol Takımı'nın sahası olarak görev yapmaktadır ancak İsrail'in bir hava saldırısı sonrasında saha kullanılamaz hale geldiği için Millî Takım maçlarını Katar'ın Doha kentinde yapmaktadır.[121] Gazze'de Gazze Şeridi Ligi'ne katılan çok sayıda takım vardır. Bunlar El Şati Kampı, İttihad-ı Şuaiyya Mahallesi, Gazze Spor Kulübü ve El Zeytun Mahallesi takımlarıdır.[122]

Siyasal yapı

[değiştir | kaynağı değiştir]

Günümüzde Gazze Şehri, Gazze bölgesinin yönetim merkezidir.[123] Burada içinde birçok Filistin Yönetimine ait bakanlık merkezlerinin yer aldığı Filistin Yasama Meclisi binası bulunmaktadır.

İlk belediye teşkilatı 1893 yılında Ali Halil Şava'nın başkanlığında oluşturuldu. Modern anlamda belediyecilik Osmanlı İmparatorluğu tarafından atanan ve ilk belediye başkanının oğlu olan Sait Şava ile başladı.[124] Şava Gazze'nin ilk hastanesinin inşaatı ile beraber birçok cami, okul yapımı ve Ulu cami'nin restorasyonunu ve modern tarımcılığın girmesini sağladı.[125]

24 Temmuz 1994'te FUY Filistin bölgesi içinde Gazze'nin ilk Filistin belediyesi olduğunu ilan etti.[126] 2005 Filistin yerel seçimleri Gazze, Han Yunus veya Refah gibi büyük şehirlerde yapılmadı. Bunun yerine El Fetih partisi seçim yapmak üzere daha küçük şehir, kasaba ve köyleri daha çok oy alacaklarını hesap ederek seçti. Rakip parti olan Hamas ise %80 katılımla gerçekleştirilen seçimlerde belediyelerin yüzde yetmişinde yerel meclislerde çoğunluk sandalyesini kazandı.[127] 2007'de şehirde Hamas'ın Gazze şehrinin kontrolünü ele geçirmesiyle sonuçlanan çatışmalar yaşandı.[128] Normal olarak 20 binin üzerinde nüfusu olan yerleşim yerlerinde belediye başkanı da dahil on beş üyeli belediye meclislerine sahip olan belediyeler kurulmaktadır. Mevcut Gazze belediye meclisi başkan Refik el Makki dahil on dört kişiden oluşmuştur.[129]

Belediye başkanları

[değiştir | kaynağı değiştir]

Uluslararası ilişkiler

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ana madde: Filistin Ulusal Yönetimi şehirlerinin kardeş şehirleri

Kardeş kentler

[değiştir | kaynağı değiştir]

Gazze'nin 7 kardeş şehri vardır;

Ayrıca bakınız

[değiştir | kaynağı değiştir]

Kaynakça

[değiştir | kaynağı değiştir]
  1. ^ "Localities in Gaza Governorate by Type of Locality and Population Estimates, 2007-2016". Filistin Merkezi İstatistik Bürosu. 1 Kasım 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Ekim 2019. 
  2. ^ a b Dumper et al., 2007, p. 155.
  3. ^ Alan Johnston. "Gaza's ancient history uncovered". BBC News. 22 Ocak 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  4. ^ a b c d e f g h i Ring and Salkin, 1994, s.290.
  5. ^ a b "Palestine, Israel and the Arab-Israeli Conflict A Primer". Middle East Research Information Project. 11 Şubat 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Ocak 2009. 
  6. ^ "How Hamas took over the Gaza Strip". BBC News. 16 Haziran 2007. 22 Kasım 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Eylül 2007. 
  7. ^ "Gaza economy faces tough struggle". BBC News. 9 Ocak 2009. 15 Temmuz 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Eylül 2007. 
  8. ^ "Gaza economy faces tough struggle". Düşünce Gündem. 15 Eylül 2009. Erişim tarihi: 15 Eylül 2007. [ölü/kırık bağlantı]
  9. ^ a b Zev Vilnay, The Guide to Israel, Jerusalem, Hamakor, 1970, pp.298-299
  10. ^ Shahin, 2005, p. 414.
  11. ^ a b c d e Louton, Rania (Eylül 2008). "The Other Face of Gaza: The Gaza Continuum". This Week in Palestine. This Week in Palestine. 7 Şubat 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  12. ^ a b c d e f g h i j k l m n "Gaza - (Gaza, al -'Azzah)". Studium Biblicum Franciscanum - Jerusalem. 19 Aralık 2000. 14 Haziran 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  13. ^ İncil||Amos|1:7
  14. ^ İncil||Zephaniah|2:4
  15. ^ a b c d e Remondino (5 Haziran 2007). "Gaza at the crossroads of civilisations" (PDF). Exhibition: Gaza at the crossroads of civilisations (27 April to 7 October, 2007). Art and History Museum, Cenevre, İsviçre. 23 Ağustos 2013 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Ocak 2008. 
  16. ^ Bury, John Bagnell.The Cambridge Ancient History. Cambridge University Press, p. 147.
  17. ^ a b c Ring and Salkin, 1994, p.287.
  18. ^ a b c d e Doughty, Dick (Kasım 2006). "Gaza: Contested Crossroads". This Week in Palestine. 7 Eylül 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Ocak 2009. 
  19. ^ (Josephus, Antiq. XIII, 360), (Josephus, Antiq. XIII, 364), (Josephus, Antiq. XIII, 357; War I,87)
  20. ^ Dowling, 1913, p.33.
  21. ^ a b c d e Pringle, 1993, p.208
  22. ^ Donner, Herbert (19 Aralık 2000). "Excerpt in Gaza (1992), sayfa 75-76)- (Gaza, al -'Azzah)". Studium Biblicum Franciscanum - Jerusalem. 14 Haziran 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Ocak 2009. 
  23. ^ Stillman, Norman (1979). The Jews of Arab Lands: A History and Source Book. Philadelphia: Jewish Publication Society of America. s. 24. ISBN 1590454936. 
  24. ^ a b c d e f g h i j k l m n Dumper an Abu-Lughod, 2007, p.155.
  25. ^ a b c d e Ring and Salkin, 1994, p.289.
  26. ^ al-Muqaddasi quoted in le Strange, 1890, p.39.
  27. ^ Gil, 1992, p.292.
  28. ^ Dowling, 1913, p.37.
  29. ^ al-Istakhri and Ibn Hauqal quoted in le Strange, 1890, s.442.
  30. ^ al-Muqaddasi quoted in le Strange, 1890, s.442.
  31. ^ Gil, 1992, s. 349.
  32. ^ Yaqut al-Hamawi quoted in le Strange, 1890, p. 442.
  33. ^ Sharon, 1997, pp.XII-XIII.
  34. ^ Abu al-Fida quoted in le Strange, 1890, s.442.
  35. ^ Ibn Batutta quoted in le Strange, 1890, p.442.
  36. ^ a b Pringle, 1993, p.209.
  37. ^ Ze'evi, 1996, p.2.
  38. ^ Doumani, 1995, s.35.
  39. ^ a b Ze'evi, 1996, p.40.
  40. ^ Ze'evi, 1996, s.41.
  41. ^ a b Robinson, 1841, s.37.
  42. ^ Robinson, 1841, s.39.
  43. ^ Robinson, 1841, s.38.
  44. ^ Feldman, 2008, s.8-9.
  45. ^ Roy, Sara. "The Economy of Gaza". Counter Punch. 4 Ağustos 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Ocak 2009. 
  46. ^ "Arşivlenmiş kopya". 11 Kasım 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Mart 2009. 
  47. ^ "Arşivlenmiş kopya". 24 Kasım 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Kasım 2009. 
  48. ^ "Gazze konvoyu sınırı geçiyor". www.bbc.co.uk. 6 Ocak 2010. 6 Haziran 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Mayıs 2023. 
  49. ^ "Arşivlenmiş kopya". 13 Ocak 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Ocak 2010. 
  50. ^ "Arşivlenmiş kopya". 3 Haziran 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Mayıs 2010. 
  51. ^ "İsrail, Gazze'ye saldırdı: Çok sayıda Filistinli hayatını kaybetti". TRT Haber. 12 Ocak 2024. 12 Ocak 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Ocak 2024. 
  52. ^ a b "Gaza". Global Security. 1 Ekim 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Ocak 2009. 
  53. ^ Distance from Gaza to Tel Aviv 11 Haziran 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. and Distance from Gaza to Jerusalem 11 Haziran 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Time and Date AS.
  54. ^ Welcome to Rafah 19 Şubat 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Palestine Remembered.
  55. ^ a b "Satellite View of Gaza". Palestine Remembered. 30 Ağustos 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Ocak 2009. 
  56. ^ "Gaza City". Gaza Municipality. 12 Aralık 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Şubat 2009. 
  57. ^ a b c Hadawi, 1970, s.45.
  58. ^ Hadawi, 1970, s. 86.
  59. ^ a b Chilton, 1999, s.77. Excerpt from report by Mohammad R. Al-Agha from the Islamic University of Gaza.
  60. ^ Lipchin, 2007, s.109.
  61. ^ Briggs, 1918, s. 258.
  62. ^ a b c d e Sheehan, 2000, s. 429.
  63. ^ El-Haddad, Laila (Aralık 2006). "Hammat al-Sammara/Hammam es-Samara/Sammara Public Baths". This Week in Palestine. 7 Eylül 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Şubat 2009. 
  64. ^ a b c d Butt, 1995, s.9.
  65. ^ Haldimann and Humbert, 2007, s.195.
  66. ^ a b "Travel in Gaza". MidEastTravelling. 23 Ağustos 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Şubat 2009. 
  67. ^ a b c Husseini and Barnea, 2002, p.136.
  68. ^ Bitton-Ashkelony, 2004, s.75.
  69. ^ "Tel Al-Hawa: The invasion and then after". Ma'an News Agency. 17 Ocak 2009. 22 Ağustos 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Şubat 2009. 
  70. ^ a b "Monthly Averages for Gaza, Gaza Strip". MSN Weather. 10 Şubat 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Ocak 2009. 
  71. ^ a b IIPA, 1966, s. 44.
  72. ^ "Welcome to Gaza City: Town Statistics and Facts". Palestine Remembered. British Mandate survey in 1922. 4 Temmuz 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Ocak 2009. 
  73. ^ "İsrail İstatistik Bürosu
  74. ^ Cohen and Lewis, 1978.
  75. ^ "Gaza Governorate: Palestinian Population by Locality, Subspace and Age Groups in Years". Palestinian Central Bureau of Statistics (PCBS). 1997. 19 Şubat 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Ocak 2009. 
  76. ^ Savage, Jacob (20 Haziran 2007). "The three-state solution". Los Angeles Times. 16 Aralık 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Şubat 2009. 
  77. ^ Palestinian Population by Locality and Refugee Status 7 Ocak 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Palestinian Central Bureau of Statistics (PCBS)
  78. ^ "Projected Mid -Year Population for Gaza Governorate by Locality 2004- 2006". Palestinian Central Bureau of Statistics (PCBS). 7 Şubat 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Ocak 2009. 
  79. ^ "Five militants die in Gaza strike". BBC News. BBC MMVIII. 27 Şubat 2008. 16 Aralık 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Ocak 2009. 
  80. ^ "Militants bomb Gaza YMCA library". BBC News. BBC MMVIII. 15 Şubat 2008. 9 Aralık 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Ocak 2009. 
  81. ^ Omer, Mohammed. "Gaza's Christian community - serenity, solidarity and soulfulness". Institute for Middle East Understanding. 24 Ağustos 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Ocak 2009. 
  82. ^ Meyer, 1907, s.108.
  83. ^ Gaza 4 Ağustos 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Jewish Encyclopedia
  84. ^ "A Brief History of the Gaza Settlements". Jewish Virtual Library. 14 Temmuz 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Şubat 2009. 
  85. ^ "The Disengagement Plan-General Outline". 2 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Nisan 2017. 
  86. ^ Doumani, 1995, s. 204.
  87. ^ Robinson, 1841, s. 40.
  88. ^ Robinson, 1841, s. 37.
  89. ^ Jacobs, 1994, s. 454
  90. ^ a b c d e "The Gaza Strip: A Humanitarian Implosion" (PDF). Oxfam. 5 Mayıs 2012 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Ocak 2009. 
  91. ^ 3Fq% 3DGaza% 2BMunicipality% 26hl% 3Den% 26client% 3Dfirefox-a% 26rls% 3Dorg.mozilla:en-US:official% 26hs% 3DE5j% 26pwst% 3D1 Rashad Shawa Cultural Center 29 Ekim 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Gaza Municipality.
  92. ^ Rashad Shawa Cultural Center 2 Ağustos 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Archnet Digital Library.
  93. ^ Abdel-Shafi, Sami. Promoting culture and hope in Gaza 24 Ağustos 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Institute for Middle East Understanding republishing of This Week in Palestine.
  94. ^ Thomas, Amelia (Eylül 2006). "Arts and Crafts Village". This Week in Palestine. 20 Temmuz 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Şubat 2009. 
  95. ^ Edwards, Bob (14 Şubat 2004). "Analasis: New Cinema Opening up in Gaza City". NPR. 22 Eylül 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Şubat 2009. 
  96. ^ Thomas, Amelia (22 Ocak 2005). "Theater thrives in Gaza, despite restrictions". The Christian Science Monitor. 30 Eylül 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Şubat 2009. 
  97. ^ Bronner, Ethan. Museum Offers Gray Gaza a View of Its Dazzling Past 10 Mayıs 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. New York Times. New York Times Company, 25 Temmuz 2008.
  98. ^ a b c El-Haddad, Laila. The Foods of Gaza 24 Temmuz 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. This Week in Palestine. Haziran 2006.
  99. ^ Farsakh, Mai M. The rich flavors of Palestine 24 Ağustos 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Institute for Middle East Understanding. 11 Haziran 2006.
  100. ^ Jacobs, 1994, s.456.
  101. ^ "Palestine costume before 1948: by region". Palestine Costume Archive. 24 Ekim 2006 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Ağustos 2008. 
  102. ^ Rema Hammami. "Women, the Hijab and the Intifada" in Middle East Report, No. 164/165, May-Aug., 1990. (28199005% 2F08% 290% 3A164% 2F165% 3C24% 3AWTHATI% 3E2.0.CO% 3B2-N JSTOR)[ölü/kırık bağlantı]
  103. ^ Jacobs, 1998, p.451
  104. ^ Porter and Murray, 1868, p.250.
  105. ^ Sayyed Hashem Mosque 24 Aralık 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Web Gaza.
  106. ^ Jacobs, 1998, p.455.
  107. ^ Occupied Housing Units by Locality and Connection to Water Network 19 Kasım 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Palestinian Central Bureau of Statistics (PCBS).
  108. ^ Occupied Housing Units by Locality and Connection to Sewage System in Housing Unit 19 Kasım 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Palestinian Central Bureau of Statistics (PCBS).
  109. ^ 3Fq%3DGaza%2BMunicipality%26hl%3Den%26client%3Dfirefox-a%26rls%3Dorg.mozilla:en-US:official%26hs%3DE5j%26pwst%3D1 The outcome of the unjust embargo on the work of the municipal 29 Ekim 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Gazze Belediyesi.
  110. ^ Husseini and Barnea, 2002, p.135.
  111. ^ "Al-Shifa Hospital and Israel's Gaza Siege". Defence For Children International, Palestine Section. 16 Temmuz 2006. 2 Nisan 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Şubat 2009. 
  112. ^ a b "Al Ahli Arab Hospital". Bible Lands. 2 Şubat 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  113. ^ Husseini and Barnea, 2002, p.34.
  114. ^ "UN headquarters in Gaza hit by Israeli 'white phosphorus' shells". Times Online. Times Newspapers Ltd. 15 Ocak 2009. 10 Ekim 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Mayıs 2009. 
  115. ^ Sheehan, 2000, s.428.
  116. ^ a b About Gaza City 20 Haziran 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Gazze Belediyesi.
  117. ^ Palestinian Population (10 Years and Over) by Locality, Sex and Educational Attainment 19 Kasım 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. "Palestinian Central Bureau of Statistics" (PCBS).
  118. ^ "Statistics About General Education in Palestine" (PDF). Filistin Milli Otorite Eğitim Bakanlığı. 26 Mart 2009 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Nisan 2008. 
  119. ^ About IUG 8 Şubat 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Islamic University of Gaza resmi site.
  120. ^ Gaza Educational Region 3 Temmuz 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Al-Quds Open University.
  121. ^ Starmer, Mark. Details for Palestine Stadium, Gaza City 8 Ağustos 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. World Stadia.
  122. ^ Palestina 2005/06 17 Kasım 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Rec.Sport.Soccer Statistics Foundation.
  123. ^ Gaza Governorate Home Page 9 Mart 2005 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Governorate of Gaza Official Website.
  124. ^ a b 3Fq% 3DGaza% 2BMunicipality% 26hl% 3Den% 26client% 3Dfirefox-a% 26rls% 3Dorg.mozilla:en-US:official% 26hs% 3DE5j% 26pwst% 3D1 Mayors of Gaza 29 Ekim 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Gaza Municipality.
  125. ^ 3Fq% 3DGaza% 2BMunicipality% 26hl% 3Den% 26client% 3Dfirefox-a% 26rls% 3Dorg.mozilla:en-US:official% 26hs% 3DE5j% 26pwst% 3D1&usg=ALkJrhh8sFQSMFpVW1ggNf5j7ikrGkFWzQ Said al-Shawa, 1906[ölü/kırık bağlantı] Gaza Municipality.
  126. ^ Palestine Facts Timeline 29 Temmuz 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Palestinian Academic Society for the Study of International Affairs (PASSIA).
  127. ^ Anderson, John. Hamas Dominates Local Vote in Gaza 4 Aralık 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Washington Post. 29 Ocak 2005.
  128. ^ How Hamas took over the Gaza Strip 22 Kasım 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. BBC News.
  129. ^ 3Fq% 3DGaza% 2BMunicipality% 26hl% 3Den% 26client% 3Dfirefox-za% 26rls% 3Dorg.mozilla:en-US:official% 26hs% 3DE5j% 26pwst% 3D1&usg=ALkJrhgVVEgS5BbefCaZ9-7CvxVmuRQuVw Municipal Council of Gaza[ölü/kırık bağlantı] Gaza Municipality.
  130. ^ 3Fq% 3DGaza% 2BMunicipality% 26hl% 3Den% 26client% 3Dfirefox-a% 26rls% 3Dorg.mozilla:en-US:official% 26hs% 3DE5j% 26pwst% 3D1&usg=ALkJrhhEbupOjrLGrSKqSyg79j4znItODw Biography: Rafiq Al-Salem Al-Makki[ölü/kırık bağlantı] Gaza Municipality.
  131. ^ "Ciutats agermanades". Ajuntament de Barcelona. 27 Kasım 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Ocak 2008. 
  132. ^ "Cidades Geminadas". Câmara Municipal de Cascais. 27 Şubat 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Ocak 2008. 
  133. ^ "La Communauté Urbaine de Dunkerque a signé des accords de coopération avec:". Hôtel de ville de Dunkerque - Place Charles Valentin - 59140 Dunkerque. 27 Nisan 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Ocak 2008. 
  134. ^ "Tebriz ve Gazze'nin kardeş şehir oldukları bildirildi". Star gazetesi. Erişim tarihi: 11 Ocak 2009. [ölü/kırık bağlantı]
  135. ^ "Tel Aviv decides to retain contract with Gaza City as 'twin city'". Haaretz. 16 Nisan 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Şubat 2008. 
  136. ^ "Turin City Hall - International Affairs" (İtalyanca). 20 Haziran 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ocak 2008. 
  137. ^ "Vennskapsbyer". Tromsø kommune, Postmottak, Rådhuset, 9299 Tromsø. 16 Aralık 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Ocak 2008. 

Bibliyografya

[değiştir | kaynağı değiştir]

Dış bağlantılar

[değiştir | kaynağı değiştir]
Vikipedi'nin kardeş projelerinden
Gazze
hakkında daha fazla bilgi edinin
Vikisözlük'te ara Vikisözlük'te tanımlar
Commons'ta ara Commons'ta dosyalar
Vikihaber'de ara Vikihaber'de haberler
"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Gazze&oldid=34135969" sayfasından alınmıştır