Kazak alfabesi - Vikipedi

Kazak alfabesi
Қазақ әліпбиі
TürAlfabe
DillerKazakça
Yaratılması1800'ler
Yayımlanması1940
Dönem1940-günümüz
Kardeş alfabeler
ISO 15924ltr, Cyrillic
YönSoldan sağa
Unicode adıCyrillic
Unicode aralığıCyrillic
Bilgi kutusunda şu anda kullanılan kiril temelli alfabe yer almaktadır. Latin harflerine geçiş sonrasında bilgi kutusu güncellenebilir.
Bu sayfa UFA fonetik Unicode semboller içerir. Doğru bir görüntüleme desteğiniz bulunmadığı takdirde, soru işaretleri, kutular veya diğer Unicode karakterleri görebilirsiniz. IPA sembolleri ile ilgili rehberi okumak için, bakınız Yardım:IPA.
Kiril alfabesiyle "Қазақ қазақпен қазақша сөйлесейік." (Bir Kazak, bir Kazakla Kazakça konuşsun.) yazılmış bir tabela.

Kazak alfabesi, Kazakistan'ın resmî dili olan ve Türk dilleri ailesinde yer alan Kazakçayı yazarken kullanılan yazı sistemidir. Kazak alfabesinde tarih boyunca; Kiril alfabesi, Latin alfabesi ve Arap alfabesi olmak üzere üç farklı alfabe türü kullanılmıştır. 2017 yılında, dönemin Kazakistan cumhurbaşkanı Nursultan Nazarbayev tarafından 2025 yılına kadar Kiril alfabesinden Latin alfabesine kademeli olarak geçileceği belirtilmiştir.[1] Arap alfabesi ile yazılan Kazakça, günümüzde Çin, İran ve Afganistan'da yerel olarak kullanılmaya devam etmektedir.[kaynak belirtilmeli]

Kiril alfabesi

[değiştir | kaynağı değiştir]

Kazak Kiril alfabesi

[değiştir | kaynağı değiştir]
А а Ә ә Б б В в Г г Ғ ғ Д д Е е Ё ё
Ж ж З з И и Й й К к Қ қ Л л М м Н н
Ң ң О о Ө ө П п Р р С с Т т У у Ұ ұ
Ү ү Ф ф Х х Һ һ Ц ц Ч ч Ш ш Щ щ Ъ ъ
Ы ы І і Ь ь Э э Ю ю Я я

Kazak Kiril alfabesi, günümüzde Kazakistan'da ve Moğolistan'ın Bayan Ölgii ili'nde kullanılmaktadır. Aynı zamanda Kırgızistan, Rusya, Türkmenistan ve Özbekistan'daki Kazak nüfusu ile eski Sovyetler Birliği ülkelerindeki Kazak diasporaları tarafından da kullanılmaktadır. İlk olarak 1800'lerde, Rus İmparatorluğu döneminde tanıtılmıştır ve daha sonra 1940'ta Sovyetler Birliği tarafından yeniden uyarlanmıştır.[2]

On dokuzuncu yüzyılda, önde gelen bir Kazak eğitimci olan Ibıray Altınsarin, ilk olarak Kazakçayı yazılı hale getirecek Kiril alfabesi temelli Kazak alfabesini tanıttı. Rus misyonerlik faaliyetleri ve Rusya destekli okullar, on dokuzuncu yüzyılda ve yirminci yüzyılın başlarında Kiril alfabesinin kullanımına teşvikte bulundular. Alfabe, Sarsen Amanzholov tarafından elden geçirilmiş ve 1940 yılında, hâlen günümüzde kullanılan haliyle kabul edilmiştir. Bu alfabe, Rus alfabesinden 33 harf ve 9 adet Kazakça sesler için ek harf içerir: Ә, Ғ, Қ, Ң, Ө, Ұ, Ү, Һ, І (1951 yılına kadar Ұ yerine Ӯ kullanıldı) Başlangıçta, Kazak harfleri Rus alfabesinin harflerinden sonra gelirken, günümüzde ses veya şekil bakımından benzer Rus harflerinden sonra yer almaktadır.

В, Ё (1957'den beri), Ф, Ц, Ч, Ъ, Ь ve Э harfleri Kazak alfabesinde yer almaz. Bunlardan Ё, Ц, Ч, Ъ, Ь ve Э harfleri sadece Rusçadan veya Rusça imla kurallarına göre yazılmış Rusça kökenli kelimelerde kullanılır. Kazak dilinde Е harfi Э gibi bir ses verir (Екібастұз(Kazakça) - Экибастуз(Rusça)).

Kazak dilinde Ж harfi C(Türkçe) gibi bir ses verir. Konuşma dilindeki Х harfi, hırıltılı bir ses olarak kesin bir şekilde telaffuz edilir. Һ harfi çoğunlukla Arapça-Farsça kökenli kelimelerde kullanılır ve genellikle sessiz bir Х (/h/ gibi veya sessiz bir ötümsüz gırtlaksıl sürtünmeli ünsüz) gibi telaffuz edilir. Konuşma dilinde, Қ harfinden sonra ünsüz bir harf varsa, Қ harfi X gibi telaffuz edilir. Щ harfi ise, uzun Ш sesi için üç yerli kelimede (ащы 'acı', тұщы 'tuzsuz', кеще 'aptal') türevlerle ve alıntı kelimelerde kullanılır.

И harfi, ЫЙ /əj/ ve ІЙ /ɪj/ kombinasyonlarından elde edilen gergin sesli [i]'yi temsil eder. У harfi /w/'yi ve ҰУ /ʊw/, ҮУ /ʉw/, ЫУ /əw/ ve ІУ /ɪw/ kombinasyonlarından elde edilen gergin sesli [u]'yu temsil eder. Ek olarak И ve У harfleri, sırasıyla basit sesli harfleri [i] ve [u] temsil ettikleri Rusçadan gelen kelimelerde kullanılır.

Tarihçe

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ana madde: Ruslaştırma § Türk halkları

Latin alfabesinden Kiril alfabesine geçiş, muhtemelen o zamanki Kazakistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti'ni Latin alfbesine yeni geçiş yapmış Türkiye'den uzaklaştırma amacıyla yapılmıştır.[3] Bunun nedeni kısmen Sovyetler Birliği-Türkiye ilişkilerinin zayıflaması ve Türk Boğazları kriziydi.[kaynak belirtilmeli]

Kazakistan, ulusal kimliğini pekiştirmek için 2017 yılında Kiril alfabesinden Latin alfabesine geçiş süreci başlattı. Kazakistan hükûmeti, yeni alfabenin tam olarak uygulanmasına kadar çeşitli aşamalara ayrılmış yedi yıllık bir süreç taslağı hazırlamıştır.[4] 2025 yılına kadar tamamen Latin alfabesine geçilmesi öngörülmektedir.[5]

Kodlama

[değiştir | kaynağı değiştir]

Unicode destekli işletim sistemlerinin ve metin editörlerinin yaygınlaşmasından önce Kiril temelli Kazakça, hem sistem düzeyinde desteklenmeyen 8-bit kodlama sorunu hem de standart bilgisayar yazı tiplerinin olmaması nedeniyle klavyeye sığamıyordu. Aşağıdaki hükûmet standartları da dahil olmak üzere, Kiril temelli Kazak alfabesi için 20'den fazla 8-bit kodlama varyasyonu önerilmiştir (aşağıdakilerin tarihi kod sayfaları olduğunu ve modern sistemlerin UTF-8 gibi Unicode kodlaması kullandığını unutmayın):

  • СТ РК 920-91 - MS-DOS için (kod sayfası 866'nın bir modifikasyonu)
  • СТ РК 1048—2002 - Windows için (1251 kod sayfasının bir modifikasyonu)

СТ РК 1048—2002, farklı Windows karakter setlerinin tanıtılmasından çok sonra 2002 yılında onaylandı. Bazı internet kaynaklarında, bu standardın kodlanmasından önce kısmen devlet bilgi kuruluşu QazAqparat'ın kullanıldığı belirtilmiştir.[kaynak belirtilmeli] Günümüzde UTF-8 kodlaması kabul edilerek kullanılmaktadır.

Klavye

[değiştir | kaynağı değiştir]

Kazakistan'da Kiril temelli Kazakça için kullanılan standart Windows klavye düzeni, aslında Rusça için hazırlanmış klavye standardının bir uyarlamasıdır, ancak sayı tuşları Rusça değildir.

Latin alfabesi

[değiştir | kaynağı değiştir]
Latin alfabesiyle yazılmış bir Kazak gazetesi Sosyalist Kazakistan (1937)

Kazakçayı yazmak için Latin alfabesi de kullanılmaktadır. Türk alfabesine dayalı bir tür, Türkiye'deki, Batı ülkelerindeki ve Kazakistan'daki Kazak diasporaları tarafından gayriresmî olarak kullanılmaktadır. Diğer Orta Asya Türk dillerinde olduğu gibi, bir Latin alfabesi olan Ortak Türkçe alfabesi Sovyetler tarafından tanıtıldı ve 1929'dan 1940'a kadar süren bir süreçle birlikte Kiril alfabesi ile değiştirildi.[6] Ayrıca, 1964-84 yılları arasında Çin'deki Kazakların konuştuğu Kazak dili için de bir Latin alfabesi kullanılmıştır. Daha sonra Arap alfabesi temelli Kazakçanın kullanımı restore edildi.[7]

1929 yılında kullanılan Latin temelli Kazak alfabesi (Çaꞑalip)

A a B ʙ C c Ç ç D d E e Ə ə G g Ƣ ƣ H h
I i J j K k L l M m N n Ꞑ ꞑ O o Ɵ ɵ P p
Q q R r S s T t U u V v Y y Z z Ь ь

1938 yılında kullanılan Latin temelli Kazak alfabesi (Çaꞑaljp)

A a B ʙ V v G g D d E e Ç ç Z z I i J j K k
L l M m N n O o P p R r S s T t U u F f X x
Ƣ ƣ Q q C c Ə ə H h Ꞑ ꞑ Ɵ ɵ Ū ū Y y Ь ь

Modernizasyon programının bir parçası olarak, dönemin Kazakistan cumhurbaşkanı Nursultan Nazarbayev tarafından imzalanan 569 sayılı cumhurbaşkanlığı kararnamesiyle birlikte, 2025 yılına kadar Kiril alfabesinden Latin alfabesine geçilmesi kararı alındı.[2][8][9] 2007 yılında Nazarbayev, Kazak alfabesinin Kiril alfabesinden Latin alfabesine geçişinin aceleye getirilmemesi gerektiğini belirterek, "70 yıl boyunca Kazakistanlılar Kiril alfabesiyle okuyup yazdılar. Devletimizde 100'den fazla milliyet yaşıyor. Bu nedenle istikrara ve barışa ihtiyacımız var. Alfabe dönüşümü konusunda acele etmemeliyiz” dedi.[10]

2015 yılında Kültür ve Spor Bakanı Arystanbek Muhamediuly, dilin sesbilimsel yönlerini barındırmak için imla üzerinde çalışan uzmanların yer aldığı bir geçiş planının sürdüğünü duyurdu.[11] 12 Nisan 2017'de Cumhurbaşkanı Nazarbayev, devlet gazetesi Egemen Qazaqstan'da 2025 yılına kadar Latin alfabesine geçişi ilan eden bir makale yayınladı.[8]

Nazarbayev, Sovyet yönetimi döneminde "Kazak dili ve kültürünün harap olduğunu" ve Kiril alfabesinin kullanımına son verilmesinin ulusal kimliğin yeniden öne çıkarılmasında yararlı olduğunu savundu.[12] Rusçanın ülkenin ikinci resmi dili olduğundan, yeni Latin alfabesi ülke üzerindeki geleneksel Rus etkisini zayıflatmak için de bir adımdır.[13] İlk önerilen Latin alfabesi, digraflardan ("sh", "ch" gibi) ve aksanlardan ("ä" veya "ç" gibi) kaçınmaya çalışıldı. Aslında Cumhurbaşkanı Nazarbayev, yeni alfabenin "kanca veya gereksiz noktalar içermemesi" gerektiğini açıkça belirtmişti.[14] Bunun yerine, Kiril alfabesinin Latin harflerine çevrilmesine dayanan yeni alfabe, doğrudan Latince karşılığı olmayan Kazak harflerini belirtmek için Özbek alfabesine benzer kesme işaretleri kullanırdı.

2017 yılında yayımlanan Latin alfabesinin uyarlanmış edilmiş bir versiyonu Şubat 2018'de duyuruldu. 19 Şubat 2018 tarihli 637 sayılı Cumhurbaşkanlığı Kararnamesi, 2017 tarihli kararnameyi değiştirdi. Buna göre; kesme işaretlerini aksan ve digraflarla değiştirerek kesme işaretinin kullanımına son verildi.[15][16] Yeni alfabede özellikle aküt aksan kullanılmıştır. Latin kökenli alfabeye geçişi kolaylaştırmak için birkaç web uygulaması ve sitesi kullanıma sunuldu. Bunlardan biri, Kazakistan hakkında haberleri ve diğer bilgileri bildirmek için yeni Latin alfabesini kullanan web tabanlı yeni bir portal olan Qazlatyn.kz 15 Mart 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. sitesidir.[17]

Nisan 2021'de, Latin temelli güncellenmiş Kazak alfabesi tanıtıldı. İlköğretim okulları 2023'ten itibaren yalnızca yeni Latin alfabesini kullanmaya başlayacak. Geçişin 2031 yılına kadar tamamlanması bekleniyor.[18]

Son güncellemeler

[değiştir | kaynağı değiştir]

Latin temelli Kazak alfabesi (Nisan 2021)[19]

A a

(А а)

Ä ä

(Ә ә)

B b

(Б б)

D d

(Д д)

E e

(Е е)

F f

(Ф ф)

G g

(Г г)

Ğ ğ

(Ғ ғ)

H h

(Х х, Һ һ)

I ı

(І і)

İ i

(Й й, И и)

J j

(Ж ж)

K k

(К к)

L l

(Л л)

M m

(М м)

N n

(Н н)

Ñ ñ

(Ң ң)

O o

(О о)

Ö ö

(Ө ө)

P p

(П п)

Q q

(Қ қ)

R r

(Р р)

S s

(С с)

Ş ş

(Ш ш)

T t

(Т т)

U u

(У у)

Ū ū

(Ұ ұ)

Ü ü

(Ү ү)

V v

(В в)

Y y

(Ы ы)

Z z

(З з)

2020'de Kazakistan cumhurbaşkanı Kasım Cömert Tokayev, Kazak dilinin orijinal seslerini ve telaffuzunu korumaya odaklanarak Latin alfabesinin başka bir uyarlaması için çağrıda bulundu.[20][21] Baitursynov Dilbilim Enstitüsü'nden akademisyenler ve yazı geçişi resmî çalışma grubunda yer alan uzmanlar ile Türkiye, Azerbaycan, Tataristan, Kırgızistan ve Özbekistan'daki 18 dil bilimi uzmanı tarafından[22] Kasım 2019'da kamuoyuna sunulan bu uyarlama, digraflar ve keskin aksanlar yerine iki noktalı harfler, ikizler ve sedillalar kullanmakta ve Kazakçanın fonolojisini daha doğru bir şekilde yansıtmak için sırayla imla değişiklikleri getirmektedir.[23] Bu değişiklik, Ortak Türkçe alfabesinden sadece biraz sapmış ve Ñ yerine Ŋ harfini getirmiştir. Bu sürüm onay beklerken, dilbilimciler, belirli Kiril tabanlı Ә ə, Ғ ғ, И и, Й й, Ң ң ve Ө ɵ harfleri yerine hangi Latin kökenli harflerin kullanılacağı konusunda tartışıyorlardı. У у, Ұ ұ, Ү ү, Ы ы, Ч ч, Ш ш ve І i; aksanlı karakterlerin tanıtımına önerilen bir alternatif, digraflardan daha fazla yararlanmaktı.

Ocak 2021'de, Kazak Latin alfabesinin Ä ä (Ə ə), Ö ö (Ө ө), Ü ü (Ү ү), Ğ ğ (Ғ ғ), Ū ū (Ұ ұ) harflerini içeren yeni bir sürümü sunuldu. Ŋ ŋ (Ң ң) ve Ş ş (Ш ш) harfleri sayesinde yeni Latin temelli Kazak alfabesi, Ortak Türkçe alfabesine (OTA) yakınlık göstermiştir. 22 Nisan'da gerçekleştirilen bir güncellemeyle, Ŋ ŋ harfi Ñ ñ ile değiştirerek OTA'ya daha çok benzemiştir.[24]

Bu sürüm, 2023 yılından itibaren resmî olarak uygulanacaktır.[19]

  • Latin temelli Kazak alfabesi için ilk önerilen Latin alfabesi. 26 Ekim 2017 tarihli 569 sayılı Cumhurbaşkanlığı Kararnamesi ile uygulamaya konmuştur. Daha sonra 19 Şubat 2018 tarihli 637 sayılı Cumhurbaşkanlığı Kararnamesi ile yeniden uyarlandı ve kesme işaretinin yerine aksan ve digraflar eklendi.
    Latin temelli Kazak alfabesi için ilk önerilen Latin alfabesi. 26 Ekim 2017 tarihli 569 sayılı Cumhurbaşkanlığı Kararnamesi ile uygulamaya konmuştur. Daha sonra 19 Şubat 2018 tarihli 637 sayılı Cumhurbaşkanlığı Kararnamesi ile yeniden uyarlandı ve kesme işaretinin yerine aksan ve digraflar eklendi.
  • 2018 uyarlaması
    2018 uyarlaması
  • 2019 yılında önerilen bir sürüm
    2019 yılında önerilen bir sürüm
  • Kazak Latin alfabesinin Nisan 2021 uyarlaması, 2023'ten itibaren resmî olarak kullanılacak
    Kazak Latin alfabesinin Nisan 2021 uyarlaması, 2023'ten itibaren resmî olarak kullanılacak

Arap alfabesi

[değiştir | kaynağı değiştir]

Arap alfabesi temelli Kazak alfabesi, Çin'in Sincan Uygur Özerk Bölgesi'nin İli Kazak Özerk İli'ndeki Kazakların resmî alfabesidir.[7] Kazakistan'da ilk olarak 11. yüzyılda tanıtıldı ve geleneksel olarak 1929 yılında Latin alfabesinin tanıtılmasına kadar kullanıldı. 1924'te Kazak aydın Ahmet Baytursun, Arap alfabesini Kazakçaya daha uygun hale getirmek için reform yapma girişiminde bulundu. ۆ‎, گ‎, ڭ‎, پ‎ ve چ‎ harfleri Arapçada bulunmayan sesleri temsil etmek için kullanılır.

İran ve Afganistan'da, 1929'dan önce Kazakça için kullanılan alfabeye dayalı olarak oluşturulmuş bir alfabe de kullanılmaktadır. Kazak Arap alfabesi 29 harf ve bir rakamdan oluşur, kelimelerin başındaki 'üst hamza' kelime boyunca ön sesli harfler oluşturmak için kullanılır. Bir ebced olan orijinal Arap alfabesinden farklı olarak, Kazak Arap alfabesi daha çok gerçek bir alfabe gibi işlev görür, çünkü her sesin kendi harfi bulunur ve her kelimedeki her ses dilin yazılı biçiminde yazılmıştır. Arap alfabesinin ebcedden alfabeye dönüştürülmesi, 20. yüzyılın başlarındaki dilbilimci Ahmet Baytursun tarafından gerçekleştirilmiştir.

Günümüzde; Çin, Pakistan, Afganistan, İran ve Orta Doğu'daki diğer ülkelerde yaşayan Kazaklar, Arap alfabesi temelli Kazak alfabesini hâlen kullanmaktadır.

Arap alfabesi temelli Kazak alfabesindeki harfler

[değiştir | kaynağı değiştir]
Transliterasyon Kazakça adı Ayrı Son Orta Baş
Аа әліп (älip) ا ﺎ ا
Әә һәмзә-әліп (hämzä-älip) ٵ ٴﺎ ٵ
Бб ба (ba) ﺏ ﺐ ﺒ ﺑ
Пп па (pa) پ ﭗ ﭙ ﭙ
Тт та (ta) ﺕ ﺖ ﺘ ﺗ
Жж жим (jım) ﺝ ﺞ ﺠ ﺟ
Чч ха үш ноқат (ha üş noqat) ﭺ ﭻ ﭽ ﭼ
Хх ха (xa) ﺡ ﺢ ﺤ ﺣ
Дд дәл (däl) ﺩ ﺪ ﺩ
Рр ра (ra) ﺭ ﺮ ﺭ
Зз заин (zaın) ﺯ ﺰ ﺯ
Сс син (sın) ﺱ ﺲ ﺴ ﺳ
Шш шин (şın) ﺵ ﺶ ﺸ ﺷ
Ғғ аин (aın) ﻉ ﻊ ﻌ ﻋ
Фф фа (fa) ﻑ ﻒ ﻔ ﻓ
Ққ қаф (qaf) ﻕ ﻖ ﻘ ﻗ
Кк кәф (käf) ك ـك ـكـ كـ
Гг гәф (gäf) گ ﮓ ﮕ ﮔ
Ңң кәф үш ноқат (käf üş noqat) ڭ ـڭ ـڭـ ڭـ
Лл ләм (läm) ﻝ ﻞ ﻠ ﻟ
Мм мим (mım) ﻡ ﻢ ﻤ ﻣ
Нн нун (nun) ﻥ ﻦ ﻨ ﻧ
Оо уау (uau) و ﻮ و
Өө һәмзә-уау (hämzä-uau) ٶ ٴـو ٶ
Ұұ уау дамма (uau damma) ﯗ ـﯗ ﯗ
Үү һәмзә-уау дамма (hämzä-uau damma) ٷ ٴـﯗ ٷ
Уу уау үш ноқат (uau üş noqat) ﯞ ـﯞ ﯞ
Вв уау құсбелгі (uau qūsbelgi) ۆ ـۆ ۆ
Ее һә (hä) ە ﻪ ە
Һһ һә екі көз (hä eki köz) ھ ـھ ـھـ ھـ
Іі я (ıa) ﻯ ـى ـىـ ىـ
Ыы һәмзә-я (hämzä-ıa) ٸ ٴـى ٴـىـ ٸـ
Йй, Ии я екі ноқат (ıa eki noqat) ي ي ﻴ ﻳ
- һәмзә (hämzä) ء

Harf örnekleri

[değiştir | kaynağı değiştir]

Harflerin resmî ve yaygın yazım örnekleri aşağıdaki tabloda verilmiştir.

Kiril Latin (Nisan 2021)[25] Latin

(2019)[26]

Latin

(2018)[27][28]

Latin

(2017)

Latin

(QazAqparat)

Braille Arap Arap harfinin adı
А а A a A a A a A a A a ⠁ ا Alif
Ә ә Ä ä Ä ä Á á Aʼ aʼ Ä ä ⠜ ٵ Hamza + Alif
Б б B b B b B b B b B b ⠃ ب Ba
В в V v V v V v V v V v ⠺ ۆ Waw with V
Г г G g G g G g G g G g ⠛ گ Gaf
Ғ ғ Ğ ğ Ğ ğ Ǵ ǵ Gʼ gʼ Ğ ğ ⠻ غ Ghain
Д д D d D d D d D d D d ⠙ د Dal
Е е E e E e E e E e E e ⠑ ە Ha
Ё ё İo io Yo yo Io ıo Yo yo – ⠡ يو Ya + Waw
Ж ж J j J j J j J j J j ⠚ ج Jeem
З з Z z Z z Z z Z z Z z ⠵ ز Za
И и İ i I ı I ı Iʼ iʼ Ï ï ⠊ ٸ Hamza + Ya
Й й İ i I ı I ı Iʼ iʼ Y y ⠯ ي Ya
К к K k K k K k K k K k ⠅ ك Kaf
Қ қ Q q Q q Q q Q q Q q ⠹ ق Qaf
Л л L l L l L l L l L l ⠇ ل Lam
М м M m M m M m M m M m ⠍ م Meem
Н н N n N n N n N n N n ⠝ ن Noon
Ң ң Ñ ñ Ŋ ŋ Ń ń Nʼ nʼ Ñ ñ ⠩ ڭ Ng
О о O o O o O o O o O o ⠕ و Waw
Ө ө Ö ö Ö ö Ó ó Oʼ oʼ Ö ö ⠣ ٶ Hamza + Waw
П п P p P p P p P p P p ⠏ پ Pa
Р р R r R r R r R r R r ⠗ ر Ra
С с S s S s S s S s S s ⠎ س Seen
Т т T t T t T t T t T t ⠞ ت Ta
У у U u W w Ý ý Yʼ yʼ W w ⠥ ۋ Waw, 3 nokta ile
Ұ ұ Ū ū U u U u U u U u ⠌ ۇ Waw, damma ile
Ү ү Ü ü Ü ü Ú ú Uʼ uʼ Ü ü ⠬ ٷ Hamza + Waw, damma ile
Ф ф F f F f F f F f F f ⠋ ف Fa
Х х H h H h H h H h X x ⠓ ح Ḥa
Һ һ H h H h H h H h H h ⠧ ھ Initial Ha
Ц ц ? C c S s C c ⠉ تس Ta + Seen
Ч ч ? Ç ç Ch ch Cʼ cʼ Ç ç ⠟ چ Cheem/Che
Ш ш Ş ş Ş ş Sh sh Sʼ sʼ Ş ş ⠱ ش Sheen
Щ щ ? Şç şç Shch shch Şç şç ⠭ شش Sheen + Sheen
Ъ ъ " (ʺ) ⠷ -- --
Ы ы Y y Y y Y y Y y I ı ⠮ ى Alif maqṣūrah
І і I ı İ i I i I i İ i ⠽ ٸ Hamza + Alif maqṣūrah
Ь ь ' (ʹ) ⠾ -- --
Э э ? E e E e É é ⠪ ە Ha
Ю ю İu iu Yu yu Iý ıý Yw yw ⠳ يۋ Ya + Waw, 3 nokta ile
Я я İa ia Ya ya Ia ıa Ya ya ⠫ يا Ya + Alif

Tarihsel alfabeler

[değiştir | kaynağı değiştir]

Eski Türk yazısı

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ana madde: Eski Türk yazısı

Göktürk veya Köktürk harfleri olarak da bilinen Eski Türk yazısı, şekil olarak Germen runik yazılarıyla benzerlik gösterir ve bu nedenle zaman zaman runik yazı olarak adlandırılır. Germen runik yazısının aksine, Eski Türk alfabesi sağdan sola yazılırken, Cermen runik yazısı genellikle soldan sağa yazılmıştır. Alfabe, Kazakistan topraklarının bazı bölgelerinde beşinci ila onuncu yüzyıllarda kullanıldı. Yazıtların dili, Göktürk Kağanlığı'nın dili olan Eski Türkçe idi.

Ermeni Kıpçakçası

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ana madde: Ermeni Kıpçakçası

12. yüzyılın ve 13. yüzyılın sonlarında Ermeni Krallığı'ndan göç eden Ermeniler, Eski Kazakçadan yalnızca Ermeni-Hristiyan kelime dağarcığının bolluğu ile ayrılan Kıpçak dilinde geniş bir litürjik, yasal ve diğer literatüre sahipti. Bu metinler Ermeni alfabesi kullanılarak yazılmıştır. Neredeyse on dokuzuncu yüzyılın sonuna kadar dünyanın dört bir yanına yerleşen Ermeniler, Ermeni-Kıpçak ticari kayıtlar, kişisel yazışmalar ve daha fazlasını bu alfabe ile yazıyorlardı.

Latin temelli Kıpçakça

[değiştir | kaynağı değiştir]

Kırım'daki Katolik misyonerler, Kazak dilinin atası olan Kıpçak dilinde kutsal kitaplar, İncil ve diğer ayin kitaplarını yazdılar.

Diğer

[değiştir | kaynağı değiştir]

Türk halklarının (esas olarak İslamlaşma dönemine ait) epigrafik anıtları vardır.

Görme engelliler için, Kazak alfabesinde bulunan birkaç ek harfle birlikte Rusça Braille'e dayanan Kazak Braille'i de vardır.

Metin örnekleri

[değiştir | kaynağı değiştir]

İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi'nin 1. Maddesi:[29]

Kiril temelli Kazakça Arap temelli Kazakça Türkçe
Барлық адамдар тумысынан азат және қадір-қасиеті мен құқықтары тең болып дүниеге келеді. Адамдарға ақыл-парасат, ар-ождан берілген, сондықтан олар бір-бірімен туыстық, бауырмалдық қарым-қатынас жасаулары тиіс. بارلىق ادامدار تۋمىسىنان ازات جانە قادىر-قاسيەتى مەن كۇقىقتارى تەڭ بولىپ دۇنيەگە كەلەدى. ادامدارعا اقىل-پاراسات، ار-وجدان بەرىلگەن، سوندىقتان ولار ٴبىر-بىرىمەن تۋىستىق، باۋىرمالدىق قارىم-قاتىناس جاساۋلارى ٴتيىس. Bütün insanlar özgür, değer ve haklar bakımından denk doğarlar. Akıl ve vicdana sahiptirler ve birbirlerine karşı kardeşlik anlayışı ile hareket etmelidirler.
Latin temelli Kazakça (Nazarbayev tarafından 2017'de onaylandı, 2018'de revize edildi) Latin temelli Kazakça

(Kazinform, Kazakça Vikipedi ve dilbilimciler tarafından yapılan sürüm)

Barlyq adamdar týmysynan azat jáne qadir-qasıeti men quqyqtary teń bolyp dúnıege keledi. Adamdarǵa aqyl-parasat, ar-ojdan berilgen, sondyqtan olar bir-birimen týystyq, baýyrmaldyq qarym-qatynas jasaýlary tıis. Barlıq adamdar twmısınan azat jäne qadir-qasïyeti men quqıqtarı teñ bolıp dünïyege keledi. Adamdarğa aqıl-parasat, ar-ojdan berilgen, sondıqtan olar bir-birimen twıstıq, bawırmaldıq qarım-qatınas jasawları tïis.
Yanelif Kazakça

(1929 sürümü)

Yanelif Kazakça

(1938 sürümü)

Pinyin Kazakça

(1964–1984)

Barlьq adamdar tьvmьsьnan azat çəne qadir-qasijeti men quqьqtarь teꞑ bolьp dynijege keledi. Adamdarƣa aqьl-parasat, ar-oçdan berilgen, sondьqtan olar bir-birimen tьvьstьq, bavьrmaldьq qarьm-qatьnas çasavlarь tijis. Barlьq adamdar tumьsьnan azat çəne qadjr-qasietj men qūqьqtarь teꞑ bolьp dyniege keledj. Adamdarƣa aqьl-parasat, ar-oçdan berjlgen, sondьqtan olar bjr-bjrjmen tuьstьq, bauьrmaldьq qarьm-qatьnas çasaularь tijs. Barleⱪ adamdar tewmesenan azat jənê ⱪadir-ⱪasiyêti mên ⱪuⱪeⱪtare têng bolep düniyêgê kêlêdi. Adamdarƣa aⱪel-parasat, ar-ojdan bêrilgên, sondeⱪtan olar bir-birimên tewesteⱪ, bawermaldeⱪ ⱪarem-ⱪatenas jasawlare tiyis.
Latin temelli Kazakça (2021) Uluslararası Fonetik Alfabe ile yazılmış Kazakça
Barlyq adamdar tumysynan azat jäne qadır-qasietı men qūqyqtary teŋ bolyp düniege keledı. Adamdarğa aqyl-parasat, ar-ojdan berılgen, sondyqtan olar bır-bırımen tuystyq, bauyrmaldyq qarym-qatynas jasaulary tiıs. bɑrˈɫəq ɑdɑmˈdɑr tʰʊwməsəˈnɑn ɑˈzɑt d͡ʒæˈɲe qɑˈdɘr qɑsɘjeˈtɘ meɴ qʊqəqtɑˈrə tem boˈɫəp dʉnɘjeˈɟe cʰeʎeˈdɘ ‖ ɑdɑmdɑrˈʁɑ‿qəɫ pɑrɑˈsɑt ɑr‿wʊd͡ʒˈdɑm berɘʎˈɟen | sondəqˈtɑn wʊˈɫɑr bɘr bɘrɘˈmen tʰʊwəsˈtəq | bɑwərmɑɫˈdəq qɑˈrəm qɑtəˈnɑs d͡ʒɑsɑwɫɑˈrə tʰɘˈjɘs ‖

Ayrıca bakınız

[değiştir | kaynağı değiştir]

Kaynakça

[değiştir | kaynağı değiştir]
  1. ^ Welle (www.dw.com), Deutsche. "Kazakhstan to change from Cyrillic to Latin alphabet | DW | 27.10.2017". DW.COM (İngilizce). 28 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Şubat 2022. 
  2. ^ a b "Kazakh President Orders Shift Away From Cyrillic Alphabet". RadioFreeEurope/RadioLiberty (İngilizce). 12 Nisan 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Şubat 2022. 
  3. ^ Aslan, Betül (1 Mart 2010). "Sovyet Rusya Hakimiyetinde Yaşayan Türklerin Ortak 'Birleştirilmiş Türk Alfabesi'nden 'Rus Kiril' Alfabesine Geçirilmesi". Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi. 16 (40): 357-374. ISSN 1300-9052. 14 Şubat 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Şubat 2022. 
  4. ^ March 2018, Alberto Turkstra in Op-Ed on 13 (13 Mart 2018). "Switching to Latin alphabet further opens Kazakhstan to the world". The Astana Times (İngilizce). 13 Mart 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Şubat 2022. 
  5. ^ Raimbekova, Aliia (11 Mayıs 2019). "Kazakistan Milli Kütüphanesinden Latin alfabesi dersleri". Anadolu Ajansı. Anadolu Ajansı. 12 Nisan 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Şubat 2022. 
  6. ^ "Kazakh President Orders Shift Away From Cyrillic Alphabet". RadioFreeEurope/RadioLiberty (İngilizce). 12 Nisan 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Şubat 2022. 
  7. ^ a b Zhou, Minglang (2003). Multilingualism in China: The Politics of Writing Reforms for Minority Languages, 1949-2002 (İngilizce). Walter de Gruyter. ISBN 978-3-11-017896-8. 15 Şubat 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Şubat 2022. 
  8. ^ a b "О переводе алфавита казахского языка с кириллицы на латинскую графику — Официальный сайт Президента Республики Казахстан". Akorda.kz (Rusça). 27 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Şubat 2022. 
  9. ^ Almaty, Reuters in (26 Ekim 2017). "Alphabet soup as Kazakh leader orders switch from Cyrillic to Latin letters". the Guardian (İngilizce). 26 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Şubat 2022. 
  10. ^ "Kazakhstan backtracks on move from Cyrillic to Roman alphabet? | Pinyin News" (İngilizce). 17 Aralık 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Şubat 2022. 
  11. ^ INFORM.KZ (30 Ocak 2015). "Kazakh language to be converted to Latin alphabet – MCS RK". Казинформ (İngilizce). 10 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Şubat 2022. 
  12. ^ "Нұрсұлтан Назарбаев. Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру". web.archive.org. 28 Haziran 2017. 1 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Şubat 2022. 
  13. ^ "Kazakhstan to Qazaqstan: Why would a country switch its alphabet?". BBC News (İngilizce). 31 Ekim 2017. 31 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Şubat 2022. 
  14. ^ "Назарбаев обсудил с журналистами девальвацию, «saebiz», ЭКСПО и Головкина | Новости | КТК". web.archive.org. 27 Ekim 2017. 27 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Şubat 2022. 
  15. ^ February 2018, Elya Altynsarina in Nation on 26 (26 Şubat 2018). "Kazakhstan adopts new version of Latin-based Kazakh alphabet". The Astana Times (İngilizce). 26 Şubat 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Şubat 2022. 
  16. ^ "О внесении изменения в Указ Президента Республики Казахстан от 26 октября 2017 года № 569 «О переводе алфавита казахского языка с кириллицы на латинскую графику» — Официальный сайт Президента Республики Казахстан". Akorda.kz (Rusça). 20 Şubat 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Şubat 2022. 
  17. ^ "Kazakhstan Launches Easy-To-Use Apps For New Latin Alphabet". caspiannews.com (İngilizce). 9 Temmuz 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Şubat 2022. 
  18. ^ Altynbayev, By Kanat. "Kazakhs express approval of new Latin-based alphabet". Caravanserai (İngilizce). 10 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Şubat 2022. 
  19. ^ a b Years, Assel Satubaldina in Kazakhstan’s Independence: 30; February 2021, Nation on 1 (1 Şubat 2021). "Kazakhstan Presents New Latin Alphabet, Plans Gradual Transition Through 2031". The Astana Times (İngilizce). 1 Şubat 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Şubat 2022. 
  20. ^ "Kazakh President Tokaev introduces reforms". Modern Diplomacy (İngilizce). 7 Ocak 2020. 7 Ocak 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Şubat 2022. 
  21. ^ "Kazakhstanis Awaiting For New Latin-Based Alphabet". caspiannews.com (İngilizce). 5 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Şubat 2022. 
  22. ^ Kussainova, Meiramgul (11 Şubat 2021). "Kazakistan'ın Latin alfabesine geçmesiyle Türk dili konuşan ülkeler arasındaki iletişim yeni boyut kazanacak". Anadolu Ajansı. Anadolu Ajansı. 11 Şubat 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Şubat 2022. 
  23. ^ November 2019, Aidana Yergaliyeva in Nation on 18 (18 Kasım 2019). "Fourth version of Kazakh Latin script will preserve language purity, linguists say". The Astana Times (İngilizce). 18 Kasım 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Şubat 2022. 
  24. ^ tengrinews.kz (22 Nisan 2021). "Новый казахский алфавит на латинице: представлен проект указа Президента". Главные новости Казахстана - Tengrinews.kz (Rusça). 22 Nisan 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Şubat 2022. 
  25. ^ "New kazakh latin alphabet was shown". 22 Nisan 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Şubat 2021. 
  26. ^ Yergaliyeva, Aidana (18 Kasım 2019). "Fourth version of Kazakh Latin script will preserve language purity, linguists say". The Astana Times (İngilizce). 18 Kasım 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Nisan 2020. 
  27. ^ "Qazaq álipbıi". 11 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  28. ^ "Mátindik konverter". 22 Aralık 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  29. ^ "Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясы - Wikisource". wikisource.org (İngilizce). 13 Haziran 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Şubat 2022. 

Dış bağlantılar

[değiştir | kaynağı değiştir]
"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Kazak_alfabesi&oldid=33987011" sayfasından alınmıştır