Lübnan'daki Yahudilerin tarihi - Vikipedi

Lübnan Yahudileri geleneksel olarak bir Mizrahi cemaati olup genelde Lübnan'ın Beyrut şehrinde veya çevresinde yaşayan veya yaşamış olan Yahudilerdir. Cemaatin hemen hemen hepsi İsrail, Fransa ve Kuzey Amerika'ya göç etmiştir. Ülkede bugün 20 ila 40 arası Yahudi kalmıştır.^[1][2] Lübnan Yahudileri toplumla sıkıca entegre oldukları ve vatanlarını terk etme hissi duymadıkları için Lübnan'ın 1958'de yaşadığı iç savaşta dahi büyük oranda dış göç olmamıştır. Fakat, 1975'teki Lübnan İç Savaşı ve 1982'deki İsrail'in Lübnan'a girme harekâtıyla dış göçler hızlanmıştır.^[1]

Antik çağda, Gazze ile Anadolu arasındaki bölge tek bir kültürel birimdi. Merkezi bir politik otorite olmamasına rağmen bölgede ortak dil (Kenan dilleri lehçeleri, Fenikece, İbranice, Aramca), din ve yaşam tarzı vardı. Dünya'daki ilk yerleşim birimleri, tarımsal cemaatler ve şehir devletleri bu bölgede kurulup Akdeniz ve ötesine ticaret bağları bulunmaktaydı.

Zamanında, İsrail Krallıkları, Lübnan ve İsrail (bugünkü Ürdün dahil) kendine has bir birim olarak görülebilir ve hep sıkı müttefik olmuşlardır; aynı kaderi paylaşıp aynı bölgesel gelişmelerden etkilenmişlerdir. Bu dönemde, modern Lübnan'ın bir kısmı Kudüs kontrolü altında olup Yahudiler kuzeyde Hermon Dağı eteklerinde Baal-Hermon'da dahi yaşıyorlardı (burası Hasbaya olarak da bilinir ve 20. yüzyılın başlarında tekrar Yahudilerin önemli merkezlerinden biri haline gelmişti.^[3]) Torasal kaynaklara göre buradaki Yahudiler Menaşe kabilesinin üyeleridir.

132'deki Bar Kohba İsyanı sırasında Lübnan'da Yahudi cemaatleri kuruldu. Halife Muaviye (642–680) Trablusşam'da Yahudi cemaati kurdu. Başka bir cemaat de 922'de Sidon'da kuruldu. Sur'da 1071 yılında Yahudi Akademisi kuruldu. 19. yüzyılda Dürzülerle Maroniler arasındaki gerginlik Yahudilerin Deir el Kamer'den ayrılmasına sebep olmuş ve çoğunluğu yüzyılın sonunda Hasbaya'ya taşınmıştır.

1911'de, Yunanistan, Suriye, Irak ve Türkiye'den Beyrut'a göç eden Yahudilerle cemaatin nüfusu 5000'e kadar yükseldi. Fransız Mandası ve Büyük Lübnan dönemlerinde Yahudi cemaati kalkındı, Yahudilerin Lübnan ve ötesine etkileri oldu. Sağ görüşlü Marunilerin Piyer Cemayel liderliğindeki Falanjist Partisini desteklediler ve Lübnan'ın bağımsızlığını kazanmasında önemli rol oynadılar.

Büyük Lübnan döneminde iki Yahudi gazetesi yayınlanmaya başlandı. Bunlardan biri Arapça yayın yapan Al-Alam al-Israili ("İsrail Dünyası") diğeri ise Fransızca ekonomi gazetesi Le Commerce du Levant'tır fakat bunlardan ikincisinin halen basıma devam etmesine rağmen sahipleri artık Yahudi değildir.

Geleneksel Yahudi cemaatleri Vadi Abu Jamil ve Ras Beyrut başta olmak üzere Çuf, Deir el Kamer, Aley, Bamdun, Sayda ve Hasbaya'da bulunmaktaydı.^[4]

İsrail kurulmadan evvel İsrail Diyarında Yahudi yerleşim birimlerine Yişuv denmekteydi. Lübnanlı Yahudiler Yişuvun yaklaşımlarını reddedip gönderilen bağışları reddettiler. 1948'de Lübnan Yahudileri İsrail'in kurulmasına karşı çıktılar.^[5]

Lübnan, İsrail 1948'de kurulduktan sonra Yahudi nüfusu artan tek Arap ülkedir.^[6] Fakat 1958'deki iç savaşta Lübnan Yahudilerinin çoğu ülkeyi terkedip başta Avrupa ve ABD olmak üzere diğer ülkelere göç ettiler. 1971'de, 69 yaşındaki Yahudi cemaati genel sekreteri Albert Elia, Suriye ajanları tarafından Şam'a kaçırılıp, Suriye'den kaçmaya çalışan Suriye Yahudileri ile birlikte işkenceye tabi tutuldu. BMMYK'dan Prens Sadrettin Ağa Han'ın Hafız Esad'a Elia'yı serbest bırakması çağrısı sonuç getirmedi ve sonuçta Elia, kaçıranlar tarafından öldürüldü.^[7] 1975'te, Lübnan İç Savaşı'nın başlamasıyla Yahudiler için durum daha da kötüye gitti. 1982'de Lübnan Savaşı'nın başlamasıyla Yahudi cemaatinden 11 lider radikal İslamcılar tarafından kaçırılıp öldürüldü.^[8][9]

Yahudi yapıları da zarar gördü. İsrail Savunma Kuvvetleri Beyrut'a ilerlemeye başlayınca Yaser Arafat Filistinli silahlı adamlarını beklemeleri için, Lübnan meclisinin karşısında bulunan ve Yahudi cemaatinin sembollerinden biri olan Magen Abraham Sinagogu'na yerleştirdi. Sinagog, İsrail Hava Kuvvetlerince saldırıya uğradı ve gerekçe olarak Filistinlilerin burayı cephanelik olarak kullandığını belirtti.^[10][11] Vadi Abu Jamil, Beyrut'taki Yahudi mahallesi olup savaştan sonra tekrar yapılandırıldı. Başbakan Refik el-Hariri, sinagogun restore edilmesini ve etrafının bahçeyle çevrilmesini planladı fakat bu restorasyon gerçekleşmedi. Muhitte bulunan köhne haldeki Talmud okulu (bölgedeki diğer binalar gibi) yıkıldı.^[12]

Bahar 2008'de, göç etmiş Lübnanlı Yahudiler sinagogun renove edilmesi arzularını dile getirmiştir. Lübnan'ın durumu istikrar kazanınca bu sürecin başlamasını ummaktadırlar.^[13] Yurtdışındaki Lübnanlı Yahudiler, sinagogun Sodeco Yahudi mezarlığıyla beraber Ekim 2008'den başlayarak tadilata gireceğini belirtmiştir. Bloomberg'e göre, Fuad Sinyora şöyle demiştir:

Burası ibadet edilen dini bir yerdir ve restorasyonunu hoş karşılarız.

Ayrıca, Hizbullah'ın sözcüsü Hüseyin Rahal, Magen Abraham Sinagogu'nun restorasyonunu desteklediğini belirtip şunları aktarmıştır:

Hristiyanlığa olduğu gibi Yahudilik dinine de saygılıyız. Yahudiler her zaman aramızda yaşadı. Bizim sorunumuz İsrail'in işgal ettiği topraklardır.^[14]

Sinagogun tadilatı için, 65 yaşındaki Yahudi cemaati zabıtı İsak Arazi'nin eline para geçti. İsak Arazi, sinagogun tadilatı için gereken paranın 1 milyon dolar civarında olduğunu belirtmektedir. Bu proje için 40.000$ bulmayı başarmış ve daha da para geleceğinin sözünü vermiştir. Hariri ailesinin sahibi olduğu Solidere sivil mühendislik şirketi, tadilat gerektiren 14 ibadet yeri için mekan başına 150.000$ yani toplamda 2.1 milyon$ bağışta bulundu. Şirketin başkanı Nasır Hammaa "Biz bütün cemaatlere yardım ederiz" demiştir.^[14][15] Ayrıca, İsviçre'de, sahipleri Lübnanlı Yahudiler olan bir çift banka para tedarik etmeyi kabul etti. Bu bankalardan biri 100.000$ bağışta bulundu fakat Arazi, bu bankaların ismini vermeyi reddetti. Tadilat 2009'un yazında başladı fakat para darlığından planlar ertelendi.^[8]

Göze batmayan bir yaşam tarzı sürdürmeye çalışan Yahudi cemaati, haham eksikliğinden dini ibadetlerini yerine getirmede zorluk çekmektedir. Deir el Kamer, Lübnan'da ayakta kalan az sayıdaki sinagogların birine ev sahipliği yapmaktadır. Sinagogun durumu iyi olmasına rağmen güvenlik endişesi nedeniyle kullanılmamaktadır. Eski Lübnan Başkanı Kamil Hamun'un oğlu ve Deir el Kamer valisi Dori Hamun ara sıra Yahudi cemaatine desteğini sunmuştur.

Brooklyn'deki Har Lebanon Sinagogu başkanı Albert Khaski, New York'ta 3000 Lübnanlı Yahudinin yaşadığını düşünmektedir. Ayrıca, iç savaşın başlamasıyla Kanada, Güney Amerika ve Avrupa'ya kaçanlar da olmuştur.

Diyasporada, Magen Abraham Cemiyeti (Montreal) ve New York'ta Har HaLebanon ve Sefarad Lübnanlılar Cemaati bulunmaktadır.

• Ezra Anzarouth 1910'dan önce
• Joseph. D. Farhi 1910–1924
• Joseph Dichy Bey 1925–1927
• Joseph D. Farhi 1928–1930
• Selim Harari 1931–1934
• Joseph D. Farhi 1935–1938
• Joseph Dichy Bey 1939–1950
• Joseph Attiyeh 1950–1976
• Isaac Sasson 1977–1985
• Raoul Mizrahi 1985
• Joseph Mizrahi 1986
• Issac Arazi 2005 – günümüz

1908 ila 1978 yılları arası, bir seri haham Lübnan Yahudi cemaatinin liderliğini yaptı.^[16]

• Rabbi Moïse Yedid-Levy 1799-1829
• Rabbi Ralph Alfandari
• Rabbi Youssef el Mann
• Rabbi Aharoun Yedid-Levy
• Rabbi Zaki Cohen 1875
• Rabbi Menaché Ezra Sutton
• Rabbi Jacob Bukai
• Rabbi Haïm Dana
• Rabbi Moïse Yedid-Levy
• Rabbi Nassim Afandi Danon 1908–1909
• Rabbi Jacob Tarrab 1910–1921
• Rabbi Salomon Tagger 1921–1923
• Rabbi Shabtai Bahbout 1924–1950
• Rabbi Benzion Lichtman 1932–1959
• Rabbi Jacob Attiyeh 1949–1966
• Rabbi Yakoub Chreim 1960–1978

• Yahudilerin Arap topraklarından toplu göçü

• The official site of the Lebanese Jewish Community Council16 Ekim 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Jewish Lebanese community in Canada17 Aralık 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Lebanon Jews Tap Diaspora to Rebuild Beirut's Shelled Synagogue22 Ekim 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. By Massoud A. Derhally of Bloomberg News-Sept. 18, 2008
• Restoration of Beirut’s Synagogue Begins With Help of Diaspora25 Ekim 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. By Massoud A. Derhally of Bloomberg News-Aug. 5, 2009
• Lament Lebanon's lost tribe, The Daily Star (Lebanon).
• Time Blog:The Jews of Lebanon27 Eylül 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Jewish Virtual Library: The Jews of Lebanon4 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Review of the book, "The Jews of Lebanon" by Kirsten E. Schulze
• A Biobliogrpahy on Lebanese Jewry (In Hebrew and English)22 Kasım 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Lebanon – Jews6 Temmuz 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Library of Congress Country Studies
• Beirut's Jewish community faces slow decline AFP Jul 20, 2008