Mevsimsel üreme - Vikipedi

Yılın yalnızca belirli zamanlarında başarı ile çiftleşen hayvan türleri mevsimsel üreme özelliğine sahiptir. Yılın belirli zamanları, ortam sıcaklığı, besine ve suya ulaşılabilirlik ve diğer türlerin avlanma davranışlarında değişiklik gibi faktörler nedeniyle yavruların hayatta kalma şansının en uygun düzeyde olmasına olanak verir.^[1] Bu türlerde cinsel ilgi ve davranışlar yalnızca bu dönemde ortaya çıkar ve karşılık bulur. Mevsimsel üreme özelliğine sahip hayvanların dişileri yalnızca "kızıştığında" ya da doğurgan olup erkeği kabul edebildiğinde bir ya da daha fazla östrus hâline girer. Yılın diğer dönemlerinde ise cinsel döngülerinde östrus dışı hâlde kalırlar. Mevsimsel üreme özelliğine sahip hayvanların erkeklerinde yıl içinde döneme göre testosteron düzeylerinde, testis ağırlığında ve fertilitede değişiklikler sergileyebilirler.^[2]

Çevrelerindeki koşullar uygun olduğunda üreyen hayvanlar fırsatçı üreme özelliğine sahip iken, insanlar gibi tüm yıl boyunca üreyebilenler ise sürekli üreme özelliğine sahiptir.

Üreme mevsimini çeşitli değişkenler etkileyebilir.^[3] Zamanlamada en önemli etkilerden biri besin bulunabilirliğidir. Organizmalar genellikle stresli üreme olaylarını besin bulunabilirliliği ile aynı zamana denk getirirler. Ancak diğer faktörlerin önemi ve bu genellemenin geçersizliği nedeniyle bu her zaman doğru değildir. Örneğin yüksek enlemlerde üreyen türler için üreme esnasında değil ama üremeden önce besin bulunabilirliği daha önemlidir. Diğer faktörler de önem taşır. Örneğin sık sık avlanan türler avcı yoğunluğunun en yüksek noktaya erişmesinden farklı zamanlarda üremelerini gerçekleştirebilirler.^[4]

Hormon düzenleme işlevi nedeniyle üremede merkezi kontrolun hipotalamus olduğu kabul edilir.^[5] Dolayısıyla üremeye ne zaman hazır olunacağını belirleyen faktörler bu dokuyu etkiler. Bu özellikle gonadotropin salgılatıcı hormonun (GnRH) üretiminde olan değişikliklerle düzenlenir. Hipofize geçen GnRH, üreme işlevi ve davranışları için çok önemli olan hipofiz hormonları, LH ve FSH gonadotropinlerinin kan akışına salgılanmasını sağlar. Gonadotropin salgılanmasındaki değişiklik dişilerde östrus dışı hâlin sonlanmasını başlatır.

Mevsimsel üremeye hazırlık günün uzunluğu ile oldukça bağlantılı olarak düzenlenir (fotoperiyodizm.) Fotoperiyod muhtemelen epifiz tarafından melatonin salgılanmasını değiştirerek hipotalamusta GnRH salgılanmasını sağlamaktadır.^[3]

Dolayısıyla mevsimsel üreme özelliğine sahip türler fertilite dönemlerine göre gruplara ayrılabilir. "Uzun günlerde üreyen" hayvanların dişileri ilkbaharda günler uzadığında östrus hâline gelirken sonbahar ve kış aylarında östrus dışı hâle geçer. Uzun günlerde üreyen hayvanlar arasında örnek olarak halka kuyruklu makiler, atlar, hamsterlar, dağ sıçanları ve vizonlar gösterilebilir. "Kısa günlerde üreyen" hayvanların dişileri ise sonbaharda günler kısaldığında östrus hâline geçerken ilkbahar ve yaz aylarında östrus dışı hâle geçerler. SOnbaharda gün ışığının azalması retina sinirlerinin ateşlemesi azaltır, bu nedenle üst servikal sinir düğümünün uyarımı azalır, bu da epifizin inhibisyonunu azaltır ve sonucunda melatonin salgılanmasında artış olur. Melatonin artışı GnRH artışını, o da üreme döngüsünü uyaran LH ve FSH artışını tetikler.^[6]