Pirahã dili - Vikipedi

Pirahã (Pirahá veya Pirahán olarak da yazılır) ya da Múra-Pirahã, Brezilya'da dış dünya ile bağlantısı kopuk Pirahã topluluğunun yerli dilidir. Pirahãlar, Amazon Nehri'nin bir kolu olan Maici Nehri kıyısında yaşarlar.

Pirahã dili, 8 sessiz 3 sesli harften oluşur ve hatta o kadar karmaşık tonlar, vurgular ve hece uzunlukları var ki ıslık çalarak hatta mırıldanarak dillerini konuşurlar.

a [a]

i [i]

o [o]

b [b/ʙ/m]

g [g/n/ɺɺ̼͡]

h [h]

k [k]

p [p]

s [s/ʃ]

t [t/ʧ]

x [ʔ] ^[1]

Pirahã, Mura dilinin yaşayan tek lehçesidir. Diğer lehçeler son birkaç yüzyıl içinde Portekizceyi benimsemiştir. Matanawi gibi yakın ilişkili görünen dillerin de soyu tükenmiştir. Pirahã, diğer yaşayan dillerle hiçbir bağlantı kurmadan dünyadan kopuk kalabilmiştir. Tahmini olarak 250 ile 380 civarında konuşuru vardır. Hemen hemen soyu tükenme tehlikesi yoktur, etkin biçimde kullanılmaktadır ve Pirahã topluluğu çoğunlukla tek dillidir.

Pirahã dili, pek çok tartışmaya konu olmuştur. Örneğin Sapir-Whorf Kuramı'nın kanıtlarını sağladığı iddiası ortaya atılmıştır. Yine bu dilin öğrenilmesinin çok zor olduğu dile getirilmiştir. Alan araştırmasına katılan dil bilimcilerin çok azı bu dili öğrenebilmiştir.

Daniel Everett, dil hakkında iki düzineden fazla makale ve bir kitap boyunca dile çeşitli şaşırtıcı özellikler atfetmiştir:

• Bilinen herhangi bir dil arasında en küçük fonem envanterlerine sahiptir ve buna bağlı olarak iki çok nadir ses, [ɺ͡ɺ̼] ve [t͡ʙ̥] dahil olmak üzere yüksek derecede alofonik varyasyon vardır. Her ikisinin de yalnızca bu dilde fonem olarak kullanıldığı bildirilmektedir, ancak ikincisi, neredeyse tüm kültürler arasında bilinen ancak dilsel bir fonem olarak kullanılmayan zort çekme(dilini dışarı çıkararak dalga geçme) sesine benzer. Pirahã, görünüşe göre, ikincisinin diğer kültürlerdeki anlamının farkındadır ve yabancılarla bu fonemi kullanmaktan kaçınmaktadır.
• "Mary, John'un Henry'nin kovulduğunu düşündüğünü söyledi" gibi iç içe yinelemeli cümlelere izin vermeyen son derece sınırlı bir yan tümce yapısı.
• Aydınlık ve karanlık terimleri dışında soyut renk sözcükleri yoktur (ancak bu, Paul Kay ve diğerlerinin Everett (2005) hakkındaki yorumlarında tartışılmaktadır).
• Kişi zamirlerinin tamamı, Tupi tabanlı bir ortak dil olan Nheengatu'dan ödünç alınmış gibi görünmektedir. Pirahã'nın önceki bir aşamasına dair hiçbir belge olmamasına rağmen, Piraha zamirlerinin Nheengatu'dakilere olan yakın benzerliği bu hipotezi makul kılmaktadır.
• Pirahã ıslık çalabilir, mırıldanabilir veya müzikle kodlanabilir. Aslında Keren Everett, dil üzerine yapılan mevcut araştırmaların, dilin prozodisine çok az dikkat ederek anlamının çoğunu kaçırdığına inanmaktadır. Ünsüzler ve ünlüler tamamen atlanabilir ve anlam yalnızca perde, vurgu ve ritimdeki değişikliklerle aktarılabilir. O, annelerin çocuklarına sürekli aynı müzik kalıplarını söyleyerek dili öğrettiklerini söylemektedir.

Daniel Everett, dilde özyinelemenin olmamasının, eğer gerçekse, modern Chomskyan dilbiliminin temel varsayımını yanlışladığını iddia etmektedir. Bu iddiaya, yinelemenin Pirahã'da Daniel Everett tarafından gözlemlendiğini iddia eden birçok dilbilimci tarafından itiraz edilirken, Everett, kendisine ilk başta yüzeysel olarak yinelemeli görünen sözlerin, dile daha önce aşina olmamasından kaynaklanan yanlış yorumlar olduğunu savunmaktadır. Dahası, Chomsky'nin kendisi de dahil olmak üzere bazı dilbilimciler, Pirahã'da özyineleme olmasa bile bunun Chomskyan dilbilimi için hiçbir anlamı olmayacağını savunmaktadırlar.

• R. M. W. Dixon|Dixon, R. M. W. and Alexandra Aikhenvald, eds., (1999) The Amazonian Languages. Cambridge University Press.
• Everett, D. L. (1992) A Língua Pirahã e a Teoria da Sintaxe: Descrição, Perspectivas e Teoria (The Pirahã Language and Syntactic Theory: Description, Perspectives and Theory). Ph.D. thesis. (in Portuguese). Editora Unicamp, 400 pages; ISBN 85-268-0082-5.
• Everett, Daniel, (1986) "Piraha". In the Handbook of Amazonian Languages, vol I. Desmond C. Derbyshire and Geoffrey K. Pullum (eds). Mouton de Gruyter.
• Everett, Daniel (1988) On Metrical Constituent Structure in Piraha Phonology. Natural Language & Linguistic Theory 6: 207–246
• Everett, Daniel and Keren Everett (1984) On the Relevance of Syllable Onsets to Stress Placement. Linguistic Inquiry 15: 705–711
• Everett, Daniel 2005. Cultural Constraints on Grammar and Cognition in Pirahã: Another Look at the Design Features of Human Language. Current Anthropology 46:621–646
• Keren Everett (1998) Acoustic Correlates of Stress in Pirahã. The Journal of Amazonian Languages: 104–162. (Published version of University of Pittsburgh M.A. thesis.)
• Nevins, Andrew, David Pesetsky and Cilene Rodrigues (2009) "Piraha Exceptionality: a Reassessment", Language", 85.2, 355–404. 2009, a response to Everett (2005).
• Everett, Daniel (2009) "Pirahã Culture and Grammar: a Response to some criticism^{[ölü/kırık bağlantı]}", Language", 85.2, 405–442, reply to previous article.
• Nevins, Andrew, David Pesetsky and Cilene Rodrigues (2009) "Evidence and Argumentation: a Reply to Everett (2009)", Language", 85.3, 671–681. 2009, reply to previous article
• Sauerland, Uli. (2010). "Experimental evidence for complex syntax in Pirahã" 12 Şubat 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.".
• Steven N. Sheldon|Sheldon, Steven N. (1974) Some morphophonemic and tone perturbation rules in Mura-Pirahã. International Journal of American Linguistics, v. 40 279–282.
• Steven N. Sheldon|Sheldon, Steven N. (1988) Os sufixos verbais Mura-Pirahã (= Mura-Pirahã verbal suffixes). SIL International, Série Lingüística Nº 9, Vol. 2: 147–175 PDF8 Ekim 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi..
• Sarah Thomason|Thomason, Sarah G. and Daniel L. Everett (2001) Pronoun borrowing. Proceedings of the Berkeley Linguistic Society 27. PDF15 Ekim 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi..
• Michael Frank (2008) "Number as a cognitive technology: Evidence from Pirahã language and cognition". PDF^{[ölü/kırık bağlantı]}.

• Alt yazılı Pirahã konuşma videosu 15 Eylül 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Pirahã Kabilesini anlatan tanıtım videosu