I. Ptolemaios - Vikipedi

I. Ptolemaios Soter veya Batlamyus (Yunanca: Πτολεμαίος Σωτήρ Ptolemaios Soter; d. MÖ 367 - ö. MÖ 283), Büyük İskender'in bir generali olup onun ölümünden sonra Diadokhlar mücadelesinde öne çıktı. Diadoki devletlerinden biri olarak Antik Mısır'da MÖ 305/304'te firavun unvanını da alarak (MÖ 305 - MÖ 285) döneminde krallık yapmıştır. Ptolemaios Krallığı ve Ptolemaios hanedanı kurucusudur. Kurduğu hanedana babasının ismine atfen da Lagidan hanedanı ismi de verilmiştir.

Ptolemaios'un annesi Makedonyalı Arsinoe'dur. Babasının kim olduğu tam olarak bilinmemektedir. Eski zamanlardan beri ya Lagus isimli bir Makedonyalı soylu ya da Makedonya Kralı II. Filip'in gayrimeşru oğlu olduğu bildirilmiştir. Eğer II. Filip'in gayrimeşru oğlu ise Ptolemaios Büyük İskender'in yarı kardeşi olmaktadır. Bazı tarihçiler bunun Ptolemaios için bir propaganda vasıtası olduğunu kabul etmektedirler. Ptolemaios'un Büyük İskender'in en güvenilir bir generali olduğuna şüphe yoktur; İskender'e şahsen bağlı olan 7 koruyucu (somatophylakes) arasında bulunmuştur.

Büyük İskender'den birkaç yaş daha büyük olmakla beraber onun en yakın çocukluk arkadaşıydı. İskender, Aristo'dan ders almakta iken onunla birlikte ders alan soylu çocukları arasında bulunduğu bildirilir. İskender gençken MÖ 337'de kısa bir müddet için sürgüne gönderilmişken Ptolemaios'da onunla birlikte sürgüne gitmişti. Babası II. Filip ölüp İskender Makedonya tahtına geçmesinden itibaren onun ölümüne kadar devamlı olarak onun yanında bulundu. Genç kralın MÖ 336-337'deki Avrupa'daki seferlerine onun yanında katıldı. MÖ 330'da İskender'e şahsen bağlı olan 7 koruyucudan (somatophylakes) biri olarak seçildi ve İskender'in Anadolu, İran, Orta Asya'da Baktiriya ve Hindistan'ı kapsayan Asya Seferinde devamlı yanında bulundu. Seferin Baktriya'dan Hindistan'a Hydapas (şimdiki Jhelum) Nehri ve kara taşıması ile güneye inmesinde nehirdeki Makedonya filosu komutanlığını (trierarchos) yüklendi. İskender tarafından şerefle taktim edildi. 324'te İskender'in Susa'da tertip ettiği Yunan ordu idarecilerinin Persler kızlarla evlenme merasimlerinde İskender'in isteği üzerine Pers prensesi, satrap II. Erdevân'ın kızı Artakama ile evlendirildi. Ama İskender'in uzun süren klasik dünya fethi amaçlı askeri seferine istirak eden Atina'lı yüksek sınıf hayat kadını olan Thais'de Ptolemaios'un bu seferde devamlı eşi mevkini taşımıştı.

Büyük İskender MÖ 323'te öldüğü zaman geride bıraktığı imparatorluk arazilerinin idaresinin paylaşılması için Babil'de yapılan toplantı ve anlaşmayı organize eden Ptolemaios olmuştu. Bu Babil Bölüşülmesi anlaşmasına göre İskender'in süvari generali Perdikkas İskender'in Roksana'dan olacak çocuğunun doğumunu beklerken provizyonel olarak İmparatorluk taht naibi seçildi ve İskender'in piyade kuvvetleri generali Meleager onun yardımcısı olacaktı. İskender'in piyade generalleri tarafından yarı kardeşi Arrhidaeus ve yakında dogması beklenen (ve erkek olursa) IV. İskender adını alacağı kabul edilen Roksana'nın bebeği ise itibari olarak imparator kabul edileceklerdi. Diğer generaller ise imparatorluğun değişik bölgelerinde çok büyük yetkilerle satrap olarak seçilmişlerdi. Ptolemaios böylece Mısır'ın satrapı oldu. İskender'in şahsen satrap olarak atadığı Yunan Cleomenes de Ptolemaios yanında yardımcı satrap olarak kaldı. Ptolemaios imparatorluk merkezinden hiç izin almadan harekete geçerek Libya (Sirenayka)'yı da eline geçirip kendine bağladı.

Fakat generaller arasında bu Babil Bölüşülmesi anlaşması bir barışa sonuç vermedi ve değişik lider kişiler arasında uzun süren savaşlara yol açtı. Bu ortaya çıkan lider kişilere Diadoki ve savaşlara da Diadoki savaşları adı verilmektedir.

Değişik Diadoki arasında yapılan ve çeşitli safhalarında değişik kişilerini birbirleriyle savaşa giriştikleri çok uzun süren Diadoki Savaşlarında Ptolemaios çok belirli stratejiler uyguladı.

Ptolemaios'un ilk stratejik hedefi Mısır'ı güvence altında idare etmek oldu. Bu hedefe varmak için de Mısır'ın etrafında bulunan ülkeleri eline geçirip idaresi altına almak oldu. Bu nedenle Sirenayka, Kıbrıs, güney Suriye ve Filistin'in Yahudiye eyaletlerini idaresi almayı başardı.

Perdikkas'ın İskender'in kızkardeşi Kleopatra ile evlenmesi generallerinden Antipater, Craterus, Antigonus ve Ptolemaios'un birleşip gizli bir birlik kurmalarıyla sonuçlandı. Fakat savaş, Ptolemaios'un türlü entrikalarla İskender'in Makedonya'ya götürülmekte olan naaşını ele geçirip Mısır'a getirmesiyle başladı. Geleneklere göre Makedonya kralları taht haklarını seleflerinin naaşı için cenaze töreni tertip etmeleriyle gösterirlerdi. İmparatorluk taht naibi olan Perdikkas'ın İskender için cenaze töreni tertip etmesi kendi için imparatorluk yolunu açma çabası olarak yorumlandı. Ptolemaios bunu önlemek için büyük bir çabayla Makendonya yolundayken Büyük İskender'in naaşını alıp Mısır'a getirtmeyi başardı ve naaşı geçici olarak Memfis'e yerleştirdi. Ptolemaios, ardından, imparatorluk taht naibi olan Perdikkas aleyhine kurulan koalisyona katıldığını açıkladı. Perdikkas, Ptolemaios'u diğerleri arasında kendine en güçlü rakip olarak görüyordu. Ptolemaios'un imparatorluk tahtına çıkma niyetinden şüpheleniyordu. Ptolemy yardımcısı Cleomenes'i, Persikkas'ın casusu olarak suçlayarak idam ettirdi. Böylece Cleomenes'in kendi için topladığı çok büyük bir hazineyi eline geçirdi.

Perdikkas MÖ 321'de Mısır seferine çıktı. Ptolemaios savunmasını Nil kıyılarında başlattı. Perdikkas'ın Nil'i geçme girişimi 2000 askerinin hayatına mal olunca askerlerinin güvenini kaybetti. Emri altında bulunan komutanlardan Peithon, Selevkos ve Antigenes, Perdikkas'ın çadırında toplantı sırasındayken onu öldürdüler ve durumu Ptolemaios'a bildirdiler. Ptolemaios hemen Nil'den karşı kıyıya geçerek bir gün önce düşman olan orduya erzak sağladı.

Ptolemaios'a, Perdikkas'ın görevi olan, imparatorluk taht naipliği teklif edildi. Ama Ptolemaios bunu kabul etmedi. Bu Ptolemaios'un kendi güç merkezinin güvenliğini arttırma politikasının bir diğer gösterisidir. Ptolemaios daima İskender'in yerine geçerek çok daha büyük hedeflere ulaşmaktansa elindeki daha küçük ama daha güvenli gücü ve toprakları tercih etme politikasını gütmüştür. Ptolemaios Perdikkas'ı öldüren generallerle anlaşarak imparatorluk taht naipliğinin III.III. Filip Arrhidaeus Filip Ariadeus ile general Peithon'a verilmesini sağladı. Bu iki yeni naip, Antipater ile Triparidisus adı verilen bir diğer anlaşma yaptılar. Antipater böylece imparatorluğun tek taht naibi oldu. MÖ 320'de ise Antipater, Ptolemaios'un Mısır'ın hükümdarı olduğunu kabul etti ve onun elinde bulunan arazilere Kudüs ve civarının da katılmasına onay verdi.

Suriye'yi ilk işgali 318'de oldu ve aynı zamanda Kıbrıs'ta bulunan küçük krallıkları vasal ederek Kıbrıs üzerinde bir hegemonya kurdu. MÖ 315'te Asya'ya üst kral olarak kabul edilmiş olan Tek-gözlü Antigonus daha fazla güç kazanmak için tehlikeli politikalar uygulamaya başlaması ile I. Ptolemaios ona karşı bir ittifaka üye oldu ve savaşın başlamasından önce Suriye'den ordularını geri çekti. Kıbrıs'ta ise Antigonus taraftarları ise savaşa girişti ve MÖ 313'te Kıbrıs'ı yeniden eline geçirdi. Kirene'deki bir isyanı ise aynı şiddetle bastırdı.

MÖ 312'de I. Ptolemaios ve Babil'in kaçak olan satrapı Selevkos ile anlaşarak her ikisi de orduları ile Suriye'ye girdiler ve I. Antigonus'un oğlu olan ve Poliorsetes ("şehirleri kuşatan") lakabı taşıyan Makedonya'lı I. Demetrius'u Gaza Muharebesinde yendiler. Ptolemaios yeniden Suriye'ye işgal etti. Fakat Antigonus büyük bir orduyla Suriye üzerine yürüyünce tekrar bu ülkeden geri çekilmek zorunda kaldı. 311'da birbiriyle savaşan eski İskender generalleri arasında bir barış imzalandı. Bundan hemen sonra İskender'in hayata kalmış ve üst kral olarak kabul edilmiş olan oğlu IV. Aleksander Makedonya'da bir suikasta uğrayarak katledildi. Böylece Mısır Satrapı olan Ptolemaios'un üzerinde iktidarda olan bir kişi kalmadı ve Ptolemaios özerk oldu.

Fakat barış uzun sürmedi. MÕ 309'de Ptolemaios'un komuta ettiği bir Mısır donanması gelerek Anadolu'nun batısındaki Antigonus idaresindeki Lidya ve Kariye liman şehirlerini ele geçirdi. Sonra Ptolemaios ana Yunanistan'a geçerek MÖ 308'de Korint, Sıkyön ve Megara şehirlerini de eline geçirdi. MÖ 306'da Demetrius komutasında bir büyük donanma Kıbrıs'a hücuma geçti. Orada bulunan Ptolemaios'un kardeşi olan General Menelaus Kıbrıs'ta Salamis Deniz Savaşı'nı kaybedip Demetrius'a esir düştü. Bundan sonra Ptolemaios'un Kıbrıs'taki egemenliği tümüyle son erdirildi.

O zamana kadar satrap oldukları kabul edilen Antigonus ve Demetrius, bundan sonra kendilerini kral ilan edip Kral unvanı taşımaya başladılar. Buna karşılık veren Kassandros, Lysimakhos ve I. Selevkos Nikator'da kendilerinin kral olduğunu bildirdiler. MÖ 306'nın kışında Kıbrıs'ta zafer kazanıp orayı zapteden Demetrius bu sefer Mısır'ı eline geçirmeye karar verip oraya donanmasını ve ordusunu gönderdi. Fakat Ptolemaios Mısır'da çok emniyetli olarak yerleşmişti ve ülkenin sınırlarını çok ustalıkla korumayı başardı. Bu başarıdan sonra Ptolemaios Mısır'da hükûmet etme ile yetinip Antigonus'a karşı bir askeri sefere girişmedi. Fakat MÖ 305/304'te Rodos'u işgal etmek amacıyla Demetrius adayı kuşattığında Ptolemaios Rodoslulara büyük desteklerde bulunup Demetrius'un kuşatmasını kırmayı başardı. Coğrafyacı Pausanius bu kuşatmayı kırmasından çok minnettar olan Rodosluların Ptolemaios'a "Soter (kurtarıcı)" unvanı verdiklerin bildirir. Birçok modern tarihçiler bunun doğru olduğunu kabul etmektedirler. Fakat elde bulunan sikkeler bu iddiayı desteklememektedirler. Elde bulunan Ptolomais Mısır devleti sikkelerinde "Soter" lakabı ancak en Önce MÖ 263'te darbedilen II. Ptolemaios sikkelerinde bulunmaktadır ve bu tarihten önce basılmış sikkelerde "Soter" lakabı görülmemektedir.

MÖ 320'de Helenik devletler arasında Antogonus aleyhine ittifak tekrar ortaya çıkarıldı. Ptolemaios da bu ittifaka katıldı. Antigonus Anadolu'da Lysimakhos ile savaşta iken bu fırsattan faydalanan Ptolemaios Suriye'yi yeniden işgali altına aldı. Fakat Anadolu'dan Antigonus'un galibiyeti hakkında haberler gelmeye başlayınca tekrar Suriye'deki ordularını geri çekti. Ama sonradan gelen haberler göre Lysimakhos ve Selevkos orduları İpsos Savaşı'nde Antigonus'u yenmişler ve onu öldürmeyi başarmışlardı. Bunun üzerine dördüncü defa I. Ptolemaios Suriye'yi işgal etti.

Galip diğer müttefikler Ptolemaios'un bu önceden bir antlaşmaya dayanmadan yaptığı emrivaki olarak yaptığı bu işgal hareketlerini beğenmemişlerdi ve aralarında anlaşarak bütün Suriye'yi Selevkos'a verdiler. Bundan sonraki bir yüzyıl devamınca güney Suriye (yani Yahudiye)'nin kime ait olduğu sorunu Selevkos hanedanı ve Ptolemaios hanedanı kralları arasında devamlı tekrar eden savaşlara baş neden oldu. Bundan sonra Ptolemaios Anadolu ve Yunanistan'daki Helenistik rakipler kavgalarına katılmaktan çekindi. Yunanistan'da ana karasında eline geçirmiş olduğu bölgeleri de kaybetti. Fakat MÖ 295/294'te Kıbrıs'ı yeniden eline geçirdi. Kirene'de ise bir sıra isyan çıktı ama bunları şiddetle bastırarak en sonunda MÖ 300'de bu bölgeyi de tamamen eli altına aldı. Buranın valiliğini üvey oğlu olan Magas'ın idaresine verdi.

285'te Ptolemaios I. Berenice'den olan küçük oğlu II. Ptolemaios Filedelfos'u veliaht seçtiğini açıkladı. Ondan daha büyük olan ve annesi Antipater'in kızı olan Eurydice'den olan meşru oğlu Ptolemaios Keraunos'a böylece Mısır tahtını vermekten kaçınmış oldu. Bundan hiç hoşlanmayan Ptolemaios Keraunos kuzeye Lysimakhos'un sarayına kaçtı. 283'te I. Ptolemaios Soter 84 yaşında iken öldü.

I. Ptolemaios Soter kurnaz ama temkinli bir hükümdar olarak bilinmekteydi. Devamlı olarak 40 yılını savaşlarla geçirmiştir ama sonunda sınırları gayet iyi savunmalı ve içerisinde sulh sükun ve refah dolu bir devlet arkasında bırakmıştır. Kendine asker ve sivil olarak hizmet edenlere, özellikle Makedonyalı ve Yunan asıllılara, karşı gösterdiği cömertlik ve arkadaşlık dolayısı ile gayet iyi bir isim yapmıştı. Devamlı ve geçici olarak eline geçirdiği ülkelerde yerli halka gösterdiği yakın ilgi ve onların kültür ve geleneklerine gösterdiği saygılı ve toleranslı davranışları da tarihlere geçmişti. Bilime ve öğrenmeye gayet önem verdiği, insanlık tarihinde meydana getirilmiş önemli eserlerden biri olarak kabul edilen antik çağların ünlü kütüphanesi olan İskenderiye Kütüphanesi'ni kurması ile iyice anlaşılmaktadır. I. Ptolemaios Soter Büyük İskender'in hayatı, seferleri ve fetihleri hakkında bir biyografik tarih eseri yazmıştı ama bu eser günümüze kadar orijinal olarak gelmemiştir. Bu eser gayet açıksözlü ağırbaşlı dürüstlülüğü ile bir objektif tarih eseri olarak antik çağlarda iyi bilinmekte idi. Fakat antik İskenderiyeli ünlü alim Batlamyus (MÖ 85-MÖ 165) bu eserde I. Ptolemaios Soter'in bu tarihini hazırlamasında kendi devletinde kendinin propagandacısı olmayı hedeflendiğini ve Büyük İskender'in başarılarında kendi katkılarını abarttığını söyleyerek bu eseri tenkit etmişti. Bu Büyük İskender hayatının tarihinin Nicomedia'lı Arrianus (yak. MÖ 86- MÖ 160) yazdığı ünlü Aleksandrou Anabasis ( İskender'in Seferleri) adlı esere ana kaynak olduğu bilinmektedir.

MÖ 305'te Ptolemaios I idaresi altındaki Mısır'ın bağımsızlıgını ve kendinin de Mısır Kralı olduğunu ilan etti. Böylece Mısır'da Ptolemaios hanedanı hükümdarlığı altında Mısır Hellenistik Dönem Firavunluğu'nu kurdu.

I. Ptolemaios Soter Büyük İskender'in seferine iştirak eden Atinalı yüksek sınıf hayat kadını Thais'in (hetaira) metresi olup Ptolemaios ile yüksek olasılıkla bir evlilik yaptığı kabul edilmektedir.

Sonra I. Ptolemaios Soter üç evlilik yapmıştır:

• Artakama: Satrap II. Artabazo'nun kızı, kral II. Artajerjes'un torunu.
• Euridice (Mısır) :
• I. Berenice:

• Horus ismi: Uerehtinesuqeni
• Nebty ismi: Ityiemsejem<ef>emheqatyel
• Hor-Nub ismi: (Bilinmiyor)

• Bingen, Jean (2007) Hellenistic Egypt: Monarchy, Society, Economy, Culture, Edinburg, ISBN 0-7486-1578-4 (en.)
• Christian A. Caroli (2007) Ptolemaios I. Soter - Herrscher zweier Kulturen, Konstanz. (de.)
• Arnold, Dieter (1999) Temples of the Last Pharaos, New York/Oxford. (en.)

Wikimedia Commons'ta I. Ptolemaios ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır.

• Büyük İskender
• Helenistik dönem
  • • Selevkos İmparatorluğu
• İskenderiye
• İskenderiye kütüphanesi

• Üniversiteler için digital Mısır kronolojisi 5 Ekim 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.