Triyas - Vikipedi

Triyas
251,902 ± 0,024 - 201,36 ± 0,17 myö 
Geç Triyas (220 milyon yıl önce) döneminde Dünya
Kronoloji
Etimoloji
Diğer telaffuz(lar)Trias
Kullanım bilgisi
Gök cismiDünya
Bölgesel kullanımKüresel (ICS)
Kullanılan zaman çizelgesiICS Zaman Cetveli
Tanım
Kronolojik birimDönem
Stratigrafik birimSistem
Zaman aralığının resmîyetiResmî
Alt sınırını belirleyenBir konodont olan Hindeodus parvus'un ilk ortaya çıkışı
Alt sınır KSKNMeishan, Zhejiang, Çin
31°04′47″N 119°42′21″E / 31.0798°K 119.7058°D / 31.0798; 119.7058
KSKN onayı2001[6]
Üst sınırını belirleyenBir ammonit olan Psiloceras spelae tirolicum'un ilk ortaya çıkışı
Üst sınır KSKNKuhjoch kesiti, Karwendel dağları, Kuzey Kireçli Alpleri, Avusturya
47°29′02″N 11°31′50″E / 47.4839°K 11.5306°D / 47.4839; 11.5306
KSKN onayı2010[7]
Atmosfer ve iklim verileri

Triyas (bazen 🝈 sembolüyle gösterilir),[8] 251,902 milyon yıl önce (myö) Permiyen Dönemi'nin sonundan 201,4 myö Jura Dönemi'nin başlangıcına kadar 50,5 milyon yılı kapsayan jeolojik bir dönem ve sistemdir.[9] Triyas, Mezozoyik Zaman'ın ilk ve en kısa dönemidir. Dönemin hem başlangıcı hem de sonunda büyük yok oluşlar görülmüştür.[10] Triyas Dönemi, Erken Triyas, Orta Triyas ve Geç Triyas olmak üzere üç devreye ayrılır.

Triyas, Dünya'nın biyosferini fakirleştiren Permiyen-Triyas yok oluşuyla başlamıştır; yaşamın eski çeşitliliğine kavuşması Triyas'ın ortalarını bulmuştur. Triyas kayıtlarında üç canlı kategorisi öne çıkar. Bunlar: Yok oluştan kurtulanlar, kısa süreliğine gelişen yeni gruplar ve Mezozoyik Zaman'a hükmetmeye devam eden diğer yeni gruplardır. Sürüngenler, özellikle de arkozorlar, bu dönemdeki başlıca kara omurgalılarıdır. Dinozorlar olarak adlandırılan özelleşmiş bir arkozor alt grubu, ilk olarak Geç Triyas'ta ortaya çıkmış ancak bunu takip eden Jura Dönemi'ne kadar baskın hâle gelmemiştir.[11] Bu dönemde baskın hâle gelen arkozorlar öncelikle modern timsahların akrabaları ve ataları olan psödosukiyanlar olurken, omurgalılar arasında ilk kez uçma konusunda uzmanlaşan bazı arkozorlar da teruzorlar hâline gelmiştir.

Önceki Permiyen Dönemi'nin baskın omurgalıları olan terapsitler, Triyas boyunca azalmıştır. Kendileri de terapsitlerin özelleşmiş bir alt grubu olan ilk gerçek memeliler de bu dönemde evrimleşmiştir. Süperkıta Pangea, Triyas Dönemi boyunca yerküreyi kaplamaktaydı ancak takip eden Jura Dönemi'nde kademeli olarak kuzeyde Lavrasya ve güneyde Gondvana olmak üzere iki ayrı kara parçasına ayrılmaya başlamıştır.

Triyas Dönemi'nde küresel iklim çoğunlukla sıcak ve kuraktı.[12] Pangea'nın iç kısımlarının çoğunu çöller kaplıyordu ancak Pangea parçalanmaya başladıkça iklim değişmiş ve daha nemli hâle gelmiştir. Triyas Dönemi, çoğu psödosukiyan dahil olmak üzere birçok grubu yok eden ve dinozorların Jura'daki hâkim kara omurgalıları olmasına sebep olan Triyas-Jura yok oluşu ile sonlandı.

Kelime kökeni

[değiştir | kaynağı değiştir]
Güneybatı Utah'ta Orta Triyas deniz tortulları

Triyas, 1834 yılında Friedrich August von Alberti tarafından, güney Almanya'da yaygın olan üç farklı kayaç katmanının (Yunanca triás 'üçlü' anlamına gelir) art arda gelmesine ithafen adlandırılmıştır. Bunlar, sırasıyla alt Buntsandstein (renkli kumtaşı), orta Muschelkalk (kabuklu kireç taşı) ve üst Keuper'dir (renkli kil).[13]

Paleocoğrafya

[değiştir | kaynağı değiştir]
Avustralya, Sidney şehri, Triyas Dönemi'iden kalma şeyl ve kumtaşları üzerinde bulunur. Sidney'de fotoğraftaki gibi açıkta bulunan neredeyse tüm kayaçlar Sidney kumtaşıdır.[14]

Triyas'ta, yerkürenin neredeyse tüm kara parçaları tek bir süper kıta olan Pangea'da (bütün kara anlamına gelir) toplanmıştı.[15] Pangea'nın doğu kenarı boyunca Neotetis (veya kısaca Tetis) ve Paleotetis okyanuslarının havzaları yayılıyordu. Bu okyanuslar, Çin'den İberya'ya kadar uzanıyor ve sığ tropikal kıyılarında bolca deniz canlısı barındırıyordu. Birbirlerinden, Kimmeriya mikrolevhaları olarak bilinen uzun bir mikrokıta zinciriyle ayrılmışlardı. Kimmeriya kabuğu, erken Permiyen Dönemi'nde Gondvana'dan ayrılmış ve Triyas Dönemi'nde kuzeye doğru sürüklenmişti. Bu sürüklenme sonucu Neotetis Okyanusu oluştu ve genişledi. Bu sürüklenme aynı zamanda, Paleotetis Okyanusu'nun Asya'nın altına dalarak küçülmesine sebep oldu. Triyas'ın sonunda, Paleotetis Okyanusu küçük bir alanı kaplamaktaydı ve Kimmeriya mikrolevhaları Güney Asya ile çarpışmaya başlamıştı. Kimmer Orojenezi olarak bilinen bu çarpışma, Jura ve Kretase dönemlerinde devam ederek Türkiye'den Malezya'ya kadar uzanan bir dizi sıradağ meydana getirdi.[16][17]

Deniz yaşamı

[değiştir | kaynağı değiştir]

Trias’da deniz yaşamı bugünkü görünümü alır. En önemli fark, dev deniz sürüngenlerinin hakim yırtıcı türleri oluşturmasıdır. Su Kaplumbağaları ve Timsahlar da bu devirde ortaya çıkmıştır.

Günümüz mercanları ilk kez Tetis Denizinde ortaya çıkar. Tetis, mercan resiflerinin yoğun olduğu tropik bir denize dönüşür.

Kara yaşamı

[değiştir | kaynağı değiştir]

Pangea’nın kurak kesimlerinde sporlu bitkilerin yanı sıra açık tohumlulardan özellikle kozalaklılar yaygındır.

İlk memeliler de Trias’ın sonlarında ortaya çıkmıştır. Bunlar, oldukça küçük cüsseli canlılardır. Dinozorların ilk türleri de bu devre aittir.

Kitlesel yok oluş

[değiştir | kaynağı değiştir]

Trias’ın sonunda, nedeni bugün için net olarak bilinmeyen bir kitlesel yok oluş yaşanmıştır. Hayvan türlerinin yüzde otuzbeşi, deniz yaşamının ise yüzde ellisi bu yok oluştan etkilendi. İlk dinozorlar da tümüyle yok oldular.

Kaynakça

[değiştir | kaynağı değiştir]
  1. ^ Widmann, Philipp; Bucher, Hugo; Leu, Marc; ve diğerleri. (2020). "Dynamics of the Largest Carbon Isotope Excursion During the Early Triassic Biotic Recovery". Frontiers in Earth Science. 8 (196): 196. Bibcode:2020FrEaS...8..196W. doi:10.3389/feart.2020.00196. 
  2. ^ McElwain, J. C.; Punyasena, S. W. (2007). "Mass extinction events and the plant fossil record". Trends in Ecology & Evolution. 22 (10): 548–557. doi:10.1016/j.tree.2007.09.003. PMID 17919771. 
  3. ^ Retallack, G. J.; Veevers, J.; Morante, R. (1996). "Global coal gap between Permian–Triassic extinctions and middle Triassic recovery of peat forming plants". GSA Bulletin. 108 (2): 195–207. Bibcode:1996GSAB..108..195R. doi:10.1130/0016-7606(1996)108<0195:GCGBPT>2.3.CO;2. Erişim tarihi: 2007-09-29. 
  4. ^ Payne, J. L.; Lehrmann, D. J.; Wei, J.; Orchard, M. J.; Schrag, D. P.; Knoll, A. H. (2004). "Large Perturbations of the Carbon Cycle During Recovery from the End-Permian Extinction". Science. 305 (5683): 506–9. Bibcode:2004Sci...305..506P. doi:10.1126/science.1097023. PMID 15273391. 
  5. ^ "Uluslararası Kronostratigrafik Çizelge" (PDF). www.stratigraphy.org. Uluslararası Stratigrafi Komisyonu. 
  6. ^ Hongfu, Yin; Kexin, Zhang; Jinnan, Tong; Zunyi, Yang; Shunbao, Wu (June 2001). "The Global Stratotype Section and Point (GSSP) of the Permian-Triassic Boundary" (PDF). Episodes. 24 (2): 102-114. doi:10.18814/epiiugs/2001/v24i2/004 Özgürce erişilebilir. 28 Ağustos 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 8 Aralık 2020. 
  7. ^ Hillebrandt, A.v.; Krystyn, L.; Kürschner, W. M.; Bonis, N. R.; Ruhl, M.; Richoz, S.; Schobben, M. A. N.; Urlichs, M.; Bown, P.R.; Kment, K.; McRoberts, C. A.; Simms, M.; Tomãsových, A. (September 2013). "The Global Stratotype Sections and Point (GSSP) for the base of the Jurassic System at Kuhjoch (Karwendel Mountains, Northern Calcareous Alps, Tyrol, Austria)". Episodes. 36 (3): 162-98. CiteSeerX 10.1.1.736.9905 $2. doi:10.18814/epiiugs/2013/v36i3/001. 27 Ekim 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Aralık 2020. 
  8. ^ "Triassic". Dictionary.com Unabridged. Random House. 
  9. ^ "Uluslararası Kronostratigrafik Çizelge" (PDF). www.stratigraphy.org. Uluslararası Stratigrafi Komisyonu. 23 Kasım 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 7 Nisan 2024. 
  10. ^ Sahney, S.; Benton, M.J. (2008). "Recovery from the most profound mass extinction of all time". Proceedings of the Royal Society B: Biological Sciences. 275 (1636): 759-765. doi:10.1098/rspb.2007.1370. PMC 2596898 $2. PMID 18198148. 
  11. ^ Brusatte, S. L.; Benton, M. J.; Ruta, M.; Lloyd, G. T. (12 Eylül 2008). "Superiority, Competition, and Opportunism in the Evolutionary Radiation of Dinosaurs" (PDF). Science. 321 (5895): 1485-1488. Bibcode:2008Sci...321.1485B. doi:10.1126/science.1161833. hdl:20.500.11820/00556baf-6575-44d9-af39-bdd0b072ad2b. PMID 18787166. 24 Haziran 2014 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Ocak 2012. 
  12. ^ "'Lethally Hot' Earth Was Devoid of Life – Could It Happen Again?". nationalgeographic.com. 19 Ekim 2012. 20 Ekim 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  13. ^ Friedrich von Alberti, Beitrag zu einer Monographie des bunten Sandsteins, Muschelkalks und Keupers, und die Verbindung dieser Gebilde zu einer Formation [Contribution to a monograph on the colored sandstone, shell limestone and mudstone, and the joining of these structures into one formation] (Stuttgart and Tübingen, (Germany): J. G. Cotta, 1834). Alberti coined the term "Trias" on page 324 : "… bunter Sandstein, Muschelkalk und Keuper das Resultat einer Periode, ihre Versteinerungen, um mich der Worte E. de Beaumont's zu bedeinen, die Thermometer einer geologischen Epoche seyen, … also die bis jezt beobachtete Trennung dieser Gebilde in 3 Formationen nicht angemessen, und es mehr dem Begriffe Formation entsprechend sey, sie zu einer Formation, welche ich vorläufig Trias nennen will, zu verbinden." ( … colored sandstone, shell limestone, and mudstone are the result of a period; their fossils are, to avail myself of the words of E. de Beaumont, the thermometer of a geologic epoch; … thus the separation of these structures into 3 formations, which has been maintained until now, isn't appropriate, and it is more consistent with the concept of "formation" to join them into one formation, which for now I will name "trias".)
  14. ^ Herbert, Chris; Helby, Robin (1980). A Guide to the Sydney basin. Maitland, NSW: Geological Survey of NSW. s. 582. ISBN 978-0-7240-1250-3. 
  15. ^ Forte, Giuseppa; Kustatscher, Evelyn; Preto, Nereo (1 Eylül 2022). "Carbon (δ13C) isotope variations indicate climate shifts and reflect plant habitats in the Middle Triassic (Anisian, Pelsonian) succession at Kühwiesenkopf / Monte Prà della Vacca (Dolomites, Northeast Italy)". Palaeogeography, Palaeoclimatology, Palaeoecology. Cilt 601. s. 111098. Bibcode:2022PPP...60111098F. doi:10.1016/j.palaeo.2022.111098. 30 Kasım 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Aralık 2022. 
  16. ^ Mazaheri-Johari, Mina; Roghi, Guido; Caggiati, Marcello; Kustatscher, Evelyn; Ghasemi-Nejad, Ebrahim; Zanchi, Andrea; Gianolla, Piero (15 Ocak 2022). "Disentangling climate signal from tectonic forcing: The Triassic Aghdarband Basin (Turan Domain, Iran)". Palaeogeography, Palaeoclimatology, Palaeoecology. Cilt 586. s. 110777. Bibcode:2022PPP...58610777M. doi:10.1016/j.palaeo.2021.110777. Erişim tarihi: 10 Ocak 2023. 
  17. ^ Cocks, L. Robin M.; Torsvik, Trond H., (Ed.) (2016). "Triassic". Earth History and Palaeogeography. Cambridge, UK: Cambridge University Press. ss. 195-207. doi:10.1017/9781316225523.012. ISBN 978-1-316-22552-3. Erişim tarihi: 16 Mayıs 2022. 
Öncesinde
gelen Proterozoyik Üst Zaman 		Fanerozoyik Üst Zaman
Paleozoyik Zaman Mezozoyik Zaman Senozoyik Zaman
Kambriyen Ordovisiyen Silüriyen Devoniyen Karbonifer Permiyen Triyas Jura Kretase Paleojen Neojen Kv.
"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Triyas&oldid=33669967" sayfasından alınmıştır