İdegäy — Wikipedia

İdegäy ادکو
Altın Urdanıñ bäkläribäge 1400-1419
Tuu:	1352 yıl(1352)
Ülem:	1419 yıl(1419)

İdegäy — (1352-1419) — Altın Urda bäkläribäge, tömän 1400-1419 yılda, Noğay Urdası xäkim näselenä nigez saluçı. Anıñ turı warisları Yusupovlar häm Urusovlar kenäzläre.

Aqsaq Timerneñ yawlap aluınnan, cimerüennän soñ Altın Urdağa ğäcäyep zur zıyan kilä. Tik bu däwlät üzeneñ zur häm zamanında qödrätle buluı arqasında ğına saqlanıp qala ala. Cimerügä duçar itelmägän bixisap şähärlär arasında äwwälge üzäge Saray-Batu da bulıp, qayçandır şöhrätle sanalğan, riwäyätlärgä kergän qala yañadan üzäkkä äylänä. Altın Urdanı elekkegeçä ük danlı-şöhrätle wä qödrätle itärgä tırışu kürenekle säyäsät häm däwlät eşleklese, ataqlı ğäskär başlığı, ğäcäyep däräcädä talantlı, ämma qarşılıqlı şäxes İdegäy isemenä bäylänä.

Anıñ ğadi genä şäxes bulmağanın zamandaşı İbne Ğäräbşah tışqı qiäfätennän ük kürä: «Ul qaratut yözle, urta buylı, tığız häm taza tänle, batır wä dähşätle, zur aqılğa iä, yumart, mölayım, tapqır häm ziräk keşe ide»,—dip yaza.

1352 yılnı tuğan İdegäy 70 nçe yıllar azağında Tuqtamış xan belän ber däwerdä küzgä kürenä başlıy. Alar xätta dus bulalar, ber ük yazmış kiçerälär: ikese dä Orıs xan näselennän qaçıp, Aqsaq Timergä barıp sıyınalar. Ämma tora-bara alarnıñ araları bozıla häm äkrenläp qan doşmannarğa äwerelälär. Xan häm anıñ ulları belän İdegäy 16 tapqır suğışa, 1419 yılğı bäreleştä isä İdegäy üze dä, anıñ doşmanı—Tuqtamışnıñ ulı Qadıyrbirde dä häläk bulalar. İdegäy aq manğıt toqımınnan bulıp, ul qäbilä soñraq nuğay tatarlarınıñ üzägen täşkil itä. Anıñ atası Baltaça bezgä mäğlüm Timermälik xan sarayında bäklär bäge bula. Tuqtamış, ciñügä ireşkäç häm älege xannı cäzalap ütergäç, Baltaçanı üz yağına çığarmaqçı bulıp qarıy, ä inde rizalığın ala almağaç, başın çaptıra.

Şunnan soñ İdegäy hiç tä yaña xan belän tatulaşa almıy, can doşmanına äylänä. Üzendä ziräklek häm tapqırlıq, täwäkkällek häm qıyulıq barın toyıp, İdegäy üzeneñ kiläçägen säyäsättä kürä, il belän idärä itärgä talpına. Ämma Juçi näselennän çıqmağaç, aña täxet ğömerdä dä eläkmäyäçäk. Dimäk, berär tıñlawçanrağın xan itep quyudan da, kirebetkän Tuqtamışnı täxettän bärep töşerüdän dä yaxşısı bulmayaçaq. Timermälik xannıñ ulı Timer Qotlığ belän bergä İdegäy, Kük Urda bige bularaq, 1391 yılğı suğışta Aqsaq Timer ğäskärenä yul kürsätüçe sıyfatında Däşti Qıpçaq dalalarına qayta. Qondırça yanındağı suğıştan soñ ul İdel buyında torıp qala. Tuqtamışnı töşerep, niçek tä xan itep Timer Qotlığnı utırtırğa digän telägen tormışqa aşırırğa omtıla. Ämma Timer Qotlığnı Altın Urdanıñ xanı itep täxetkä mengerergä fäqät 1395 yılğı suğışta Tuqtamış xan ciñelgännän soñ ğına, äle anda da tora-bara ğına mömkin bula. Tuqtamış, tönyaqta ğäskär tuplap, şul uq yılnı Qırımğa yaw çaba: Altın Urda qatı suğışta ciñelgäç, könbatıştağı ulus ayırılıp çıqqan bula, Tuqtamış niçek tä şunı kire qaytarırğa tırışa. Qırım belän suğış öç yılğa suzıla. Baştaraq anıñ eşläre iple genä bara, läkin hiç uylamağanda Timer Qotlığ höcüm itä dä anı tar-mar kiterä. Tuqtamış tağın qaçarğa mäcbür bula, tik inde bu yulı yıraqqaraq—Litvanıñ olı kenäze Witawtasqa (Vitovt) barıp sıyına. Timer Qotlığ ciñelgän xannı birülären taläp itä. Witawtas anıñ taläben ütämäw genä tügel, Tuqtamış ğäskärenä üzeneken dä quşıp, Altın Urda östenä yabırıla. Anıñ säyäsäte bik añlaşıla: Tuqtamışnı yañadan täxetkä utırta alğan oçraqta Altın Urda Litva yoğıntısına elägergä tieş bula.

Doşmannar Dneprnıñ sulyaq tarmağı bulğan Bursıqlı (Vorskla) yılğası buyında oçraşalar (1399). Gärçä Witawtasnıñ ğäskäre işleräk bulsa da, ul ciñelä. Doşman aldında yuğalıp qalğan Timer Qotlığqa yärdämgä İdegäy kilep citä. Çığanaqlarda äytelgängä qarağanda, ul zamannarda İdegäy qulında 200 meñlek ğäskär bula. Şulay itep, Tuqtamış tarix mäydanınnan töşep qala; annan soñğı yazmışın inde beläbez. Bursıqlı tiräsendäge suğışta İdegäy üzen iskitkeç däräcädä osta ğäskär başlığı itep tanıta, zur ciñügä ireşä häm yäş xannıñ ğömeren saqlap qala.

Şunnan soñ inde İdegäy Juçi ulusı belän täxettän çittä torıp qına idärä itä. Timer Qotlığnıñ 1398 yılnı birgän yarlığı da şunı raslıy: anda İdegäyneñ cämğiättä totqan urını xannıñ üzennän soñ ikençe ikänlege bik açıq kürenä. Täxettä xan bulıp Timer Qotlığ (1397—1399), anıñ enekäşe Şadıbäk (1400—1408) häm ulı Pulad (Bulatsoltan, 1408—1411) utırğan çağında da xannar anıñ süzennän çıqmıylar.

15 yıl buyına Altın Urda belän idärä itü däwerendä İdegäy säyäsättä üzeneñ ziräklegen, suğışlarda qıyulığın kürsätep ölgerä. 1405 yılnı Aqsaq Timer ülgännän soñ warislar bulıp qalğan timerilär üz illäre eçendäge mäşäqätlärgä kümelälär, alarğa inde tatar cirläreneñ xacäte qalmıy. Şunnan inde Cuçi ulusınıñ üz eçendäge nizağlaşu näticäsendä häm Urta Aziä ilbasarı belän suğışlarda köçsezlängän Altın Urdanıñ däräcäsen beraz kütärü mömkinlege açıla. Bu eşne küpmeder däräcädä İdegäygä başqarırğa turı kilä.

1409 yılnı İdegäy Mäskäwgä yaw çaba. Rus tarixında bu xäl, ğädättägeçä, küpertelep kürsätelä. Çınbarlıqta isä İdegäyneñ «qanlı» yawı menä nidän ğibarät: ul Mäskäwñe çolğap ala, ämma näq şul çaqnı Sarayda yañadan nizağ qupqanın, xan täxeten däğwalawçı tabıluın kilep xäbär itälär. İdegäy mäskäwlelärdän 3000 sum yolım ğına ala da Sarayğa qaytıp kitä. Rus yılyazmalarında bu xällär taswirlansa da, ğäräp-farsı çığanaqlarında älege yaw xaqında bötenläy ber süz dä äytelmi. Dimäk, mäs'älägä açıqlıq kertäse bar äle.

Mäskäw belän bulğan üzara mönäsäbätlärdä İdegäyneñ üz isäbe: ul ruslar belän litvalılarnıñ bergä berläşep Altın Urdağa qarşı çığularına niçek tä yul quymasqa tırışa häm şuña ireşä dä. Monda isä İdegäyneñ xäylägä bay diplomat buluı da açıqlana. Yılyazmalarda tikmägä genä: «Yedigey böten Urdada böyek kenäz, qödrätle, nıq häm bik tä batır keşe!»—dip yazmıylar, östäwenä äle anıñ «xäyläle häm mäkerle» ikänen dä terkäp quyalar. Xäyer, üz illäreneñ köç-qodräten arttıru maqsatında iñ mäşhür däwlät eşlekleläre säyäsi, xärbi häm diplomatik köräşneñ barlıq çaraların da qullanğannar.

Timerilär däwläte belän ike aradağı mönäsäbätlärne xäl itkändä dä İdegäy üzeneñ zur diplomat buluın kürsätä. 1409 yılnı Aqsaq Timer ülgännän soñ täxetkä anıñ ulı Şahrux utıra. Ul şunduq Sämärqand belän idärä itü eşlären üzeneñ ulı Oluğbäkkä tapşıra. (Oluğbäkne bez kübräk astronomiä ğalime, mäğrifätçe bularaq beläbez.) Urta Aziäneñ änä şul aldınğı fiker iäläre belän 1409 yılnı İdegäyneñ ilçeläre matur kileşülär tözilär. Kileşü buyınça, Xaräzem däwläte yañadan Altın Urdağa qaytarıla, östäwenä äle Aqsaq Timer cimerep taşlağan Ürgäneç azmı-küpme tözekländerelä.

Altın Urda täxetenä 1411 yılnı Timer Qotlığnıñ ulı Timer menep utırğannan soñ ğına İdegäyneñ qoyaşı sünä başlıy. Timerne dä täxetkä gärçä İdegäy üze utırtqan buluğa qaramastan, yäş xan aña qarata mönäsäbäten bik tiz üzgärtä. Ul ülgännän soñ täxetne Tuqtamış ulları yawlap alalar. Bere artı bere Cäläletdin, Kärimbirde, Käpek, Cafarbirde xan bula häm İdegäygä qarşı ayawsız köräş alıp baralar. Xaräzem belän Qırımnı üz qulına töşerep, İdegäy beraz üzeneñ däräcäsen kütärä alsa da, bu xäl waqıtlıça ğına bulıp çığa—urta ğasırlarnıñ säyäsät kügendä iskitkeç nurlanıp balqığan älege yoldız sülpänlänä häm sünä.

Äytep ütkänebezçä, İdegäy 1419 yılnı äle yañaraq Altın Urdanıñ xanı bulıp alğan Qadıyrbirde belän bäreleştä üterelä. Cayıq däryası buyında, Sarayçıq qalası yanında qotoçqıç suğış bula. Gärçä Qadıyrbirde üze ülsä dä, anıñ iärçennäre 67 yäşlek İdegäyne qılıçlar belän turaqlap beterälär. Tatar xalqınıñ urta ğasırlarda yäşägän kürenekle häm dä qarşılıqlı däwlät eşleklese änä şulay häläk bula.

Tuqtamış xanğa açu saqlap, elek köçle-qödrätle däwlätneñ yazmışı qıl östendä çaqta da üzeneñ min-minlegen säyäsi ziräklektän yuğarı quyıp yalğışqanın İdegäy soñraq añlıy, mämläkätneñ elekkege qödräten yañadan qaytaru öçen iskitkeç tırışlıqlar quya, ämma inde soñ bula. Xäyer, eş monda ber genä keşedä tügelder, möğäyen: Altın Urdanıñ tarqalu faciğäsen—tarix tägärmäçen ber genä dahi şäxes tä üz köçe belän tuqtata almas ide.

İdegäy kiçkän ğömer yulı da, anıñ üleme dä ğäyät ğibrätle. Köçle bula, härwaqıt ciñep çığa, suğışqan çağında çitlärne dä qıra, üzenekelären dä jälläp tormıy; qartaymış könendä üze ğömer buyı xatalanıp doşmanğa sanağan häm ğömer buyı şular belän suğışqan üzenekelär ük anı räximsez räweştä üterep taşlıylar. Näq menä Altın Urda şikelle, näq menä tatar cire şikelle, İdegäy dä böyek wä faciğäle.

• Oluğ Möxämmäd
• Biläw yanındağı suğış
• Suzdal' yanındağı suğış
• Qazan yanındağı suğış (1506)
• Mäskäwneñ buysındıruı (1382)
• Tuqtamış xan
• Möxämmät-Ämin xan

• Bolğar däwläte
• Зимин А.А. Витязь на распутье. Феодальная война в России XV в. М.,1991.
• Султанов Т.И. Чингиз-хан и Чингизиды. Судьба и власть. — М.: АСТ, 2007. — 446 с. — ISBN 5-17-035804-0
• Пачкалов А. В. Золотоордынские города Нижнего Поволжья в конце XIV века // Золотоордынское наследие. Материалы Международной научной конференции «Политическая и социально-экономическая история Золотой Орды (XIII—XV вв.)». 17 марта 2009 г. Сб. статей. Вып. 1. — Казань: Изд. «Фән» АН РТ, 2009.